قازاق حالقىنىڭ فولكلورلىق، اۆتورلىق اۋىز ادەبيەتى مۇرالارى – ونىڭ جەر استى قازىنالارى، استىعى مەن ءتورت تۇلىك مالى سياقتى بابالاردان امانات بولىپ قالعان ۇلتتىق بايلىقتارىنىڭ ءبىرى. بۇگىنگى كۇنگە جەتىپ، قازاقستاننىڭ ۇلتتىق جانە ورتالىق كىتاپحانالارىنىڭ، م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ، ورتالىق، كىتاپتار مۇراجايلارىنىڭ سيرەك قورلارىندا ساقتالىپ قالعان قولجازبالار مەن كونە كىتاپتار حالىقتىڭ عاسىرلار بويى ۇرپاقتان-ۇرپاققا اۋىزشا تاراپ كەلگەن بۇكىل رۋحاني جادىگەرلەرىنىڭ بىرەر عانا پاراسى. ال حالىق ادەبيەتىنىڭ نەگىزگى بولىگى دەر كەزىندە حاتقا ءتۇسىپ، جۇيەلى تۇردە جينالماي قالدى.  ونىڭ باستى سەبەپتەرىن  قازاق حالقىنىڭ سوڭعى ءۇش عاسىر اياسىندا باستان كەشىرگەن تاريحي، ساياسي-الەۋمەتتىك احۋالدارىمەن ءبىرتۇتاس قاراستىرعان ءجون. بۇعان، ەڭ الدىمەن قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنان بەرگى كەزەڭدەردە ورتا ازيا، جۇڭگو مەملەكەتتەرىمەن،  اسىرەسە جوڭعارلارمەن بولعان ءۇزىلىسسىز سوعىستارى، كوشپەندى ءومىر سالتى ايىرىقشا اسەر ەتتى. وسى داۋىرلەردە باتىرلىق، تاريحي، عاشىقتىق جىرلار مەن شەشەندىك سوزدەر، اڭىزدار، ءاپسانالار، حيكايا-حيكاياتتار، اڭگىمەلەر ت.ب. كوپتەپ دۇنيەگە كەلگەنمەن، ەشقايسىسى ارنايى جازىپ الىنبادى جانە باسپا ءجۇزىن كورگەن ەمەس.

ءحىح عاسىر مەن حح عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىنا دەيىن حالىق مۇراسىن جيناۋ، جۇيەلەۋ، زەرتتەۋ، جاريالاۋ شارالارى ءبىرشاما دۇرىس جولعا قويىلعانمەن، وتارشىل رەسەي يمپەرياسى مەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ قۇيتىرقى ساياساتتارى، سەنزۋرانىڭ قاتال قۇزىرەتى حالىق ادەبيەتى ۇلگىلەرىن تولىق حاتقا ءتۇسىرىپ، جارىققا شىعۋىنا مۇمكىندىك بەرمەدى. اسىرەسە اتادان بالاعا جاد ارقىلى جەتكەن شەجىرەلەر، ءدىني داستاندار مەن حيكايات-اپسانالار، ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەرگە بايلانىستى تاريحي تۋىندىلار، عۇرىپتىق فولكلوردىڭ، اۆتورلىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ (اقىن-جىراۋلاردىڭ، بي-شەشەندەردىڭ، سال-سەرىلەردىڭ، ءانشى-جىرشىلاردىڭ شىعارمالارى) ۇلگىلەرى ساياسي  يدەولوگيانىڭ، تاپتىق كوزقاراستىڭ شىلاۋىندا قالىپ، الالانىپ جينالدى جانە سولاردىڭ ءوزى سەرگەك ساراپتاۋدان كەيىن عانا جاريالاندى. ال ەلەكتەن وتپەگەندەرى ۇزاق جىلدار شاڭ قاۋىپ، اتالعان قورلاردا جاتىپ قالدى.

ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ، ەتەك-جەڭىن جيناعان كەزەڭدە حالىقتىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىنا ەرەكشە كوڭىل بولىنگەنى بەلگىلى. الايدا، اتادان قالعان اسىل سوزدەردى جادىندا ساقتاپ، ناسيحاتتاپ، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ يگىلىگىنە جاراتىپ كەلگەن كوكىرەگى وياۋ، كونەكوز قاريالاردىڭ مۇلدە ازايعاندىعىنان، فولكلورلىق، اۆتورلىق اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن جيناۋدىڭ مۇمكىندىگى شەكتەلە باستادى. ءبىراق قولدا بار ادەبي جادىگەرلەردى سەنزۋراسىز، تولىق، وزگەرتۋسىز، ءتۇپنۇسقا نەگىزىندە جاريالاۋعا، تەرەڭ زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋگە بارلىق جاعدايلار جاسالدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ «2004–2006جىلدارداعى «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى تۋرالى جارلىعىنىڭ (2004. 13 قاڭتار، № 1277) نەگىزىندەگى ۇكىمەتتىڭ  «2004–2006 جىلدارداعى «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ جونىندەگى ءىس-شارالار تۋرالى قاۋلىسى (2004. 12 اقپان، №171) بويىنشا «بابالار ءسوزى» ءجۇزتومدىق توپتاماسىنىڭ عىلىمي باسىلىمىن دايىنداۋ جوباسى جۇزەگە اسىرىلا باستادى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم، مادەنيەت جانە اقپارات،  مينيسترلىكتەرىنىڭ شەشىمىمەن «بابالار ءسوزى» ءجۇزتومدىق سەرياسىنىڭ عىلىمي باسىلىمىن باسپاعا دايىنداۋ م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ  قولجازبا ورتالىعىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرلەرىنە جۇكتەلىپ، تولىق جارىققا شىعارۋ استانا قالاسىنداعى «فوليانت» باسپاسىنا تاپسىرىلدى. جوبانىڭ جەتەكشىسى، ءارى جاۋاپتى رەداكتورى بولىپ بەلگىلى فولكلورتانۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ب.ازىبايەۆا بەكىتىلدى.

عالىمدار بۇل توپتامادا تەك  فولكلورلىق مۇرالاردى قامتىپ، اۆتورلىق اۋىز ادەبيەت ۇلگىلەرىن كەيىن جەكە قاراستىرۋعا شەشىم قابىلدادى. سەبەبى جوبالاۋ بارىسىندا جوعارىدا اتالعان سيرەك قورلاردا جيناقتالعان فولكلورلىق تۋىندىلاردان عانا  ءجۇز توم دايىنداۋعا بولاتىندىعى انىقتالدى. سوندىقتان ينستيتۋتتىڭ عىلىمي كەڭەسى كوپتومدىقتى داستاندىق ەپوستان باستاۋ جونىندە ۇيعارىمىم جاسادى. سەبەبى قازاقستاننىڭ قولجازبالار مەن  سيرەك كىتاپتار ساقتالاتىن قورلارىندا داستاندار ايىرىقشا مول ساقتالعانمەن،  ولاردىڭ 70-80 پايىزى كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ سالدارىنان جارىققا شىقپاعان.

الدىمەن باسپاعا ازىرلەنەتىن جيناقتاردىڭ جاريالانۋ جۇيەسى، ولارعا ەنگىزىلەتىن شىعارمالاردىڭ ءتىزىمى مەن ولاردىڭ جانرلىق سيپاتى ايقىندالدى. عىلىمي باسىلىمدار بولعاندىقتان، قوسىمشالارعا ەرەكشە كوڭىل بولىنەتىن بولدى. اسا كورنەكتى فولكلورتانۋشى، اكادەميك س.قاسقاباسوۆتىڭ  جەتەكشىلىگىمەن عالىمدار ورتاق تۇجىرىمعا كەلىپ، عىلىمي قوسىمشالاردا مىنانداي تاقىرىپشالاردى قامتۋدى ۇيعاردى: تومعا ەنگەن ماتىندەرگە عىلىمي تۇسىنىكتەمەلەر، سوزدىك، جەر-سۋ اتاۋلارى، ماتىندەردە كەزدەسەتىن تاريحي تۇلعالار مەن ءدىني ەسىمدەر تۋرالى مالىمەتتەر، ماتىندەردى جەتكىزۋشىلەرگە، جيناۋشىلارعا، تاپسىرۋشىلارعا قاتىستى دەرەكتەر، پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى جانە تومداردىڭ ورىس، اعىلشىن تىلدەرىندە جازىلعان تۇيىندەرى.

دۇنيە ءجۇزى حالىقتارىنىڭ ورتاق رۋحاني قۇندىلىقتارىن تولىقتىرىپ، جالپى ادامزاتتىق وركەنيەتتىڭ، مادەنيەت پەن ادەبيەتتىڭ تاريحىنا اسا زور ۇلەس قوساتىن قازاقستان حالىقتارىنىڭ، اسىرەسە قازاق ۇلتىنىڭ مادەني  مۇرالارى از ەمەس. سولاردىڭ ۇلكەن ءبىر بولىگى – جىر، داستاندارى. بۇل جادىگەرلەر تاريح سوقپاعىنىڭ ءار كەزەڭدەرىندە تۋىنداپ، اۆتورلارى ۇمىتىلدى، سان عاسىرلار بويى ۇرپاقتان-ۇرپاققا اۋىزشا تاراپ، حالىق جادىندا ماڭگىلىك ساقتالىپ قالدى. وسى ۇزاق جولدا اقىن-جىراۋلاردىڭ،  جىرشىلاردىڭ رەپەرۋارىندا  تولىقتى، جەتىلدىرىلدى، ءتىپتى ءۇزىلىپ، بۇگىنگى كۇنگە كەي شىعارمالاردىڭ  جۇرناعى عانا ىلىككەن بولسا، كەيدە ءبىر تۋىندىنىڭ ونداعان نۇسقالارى مەن ۆەرنسيالارى جەتتى. ولار قازاق قوعامىنىڭ ءار كەزەڭىندە وسكەلەڭ ۇرپاقتاردىڭ ساناسىنا ءسىڭىپ،  وتانسۇيگىشتىككە، ادىلدىككە، يماندىلىققا، ىنتىماق-بىرلىككە، ادال ماحابباتقا ۇندەپ وتىردى. اسىرەسە، حالقىمىزدىڭ ءحۇ-حۇىىى عاسىرلار ارالىعىنداعى تاريحىنا قاتىستى قۇجاتتىق دەرەكتەر ماردىمسىز، وتە سيرەك ساقتالعاندىقتان، مەملەكەتتىلىككە، بيلىك جۇيەسىنە، ساياساتقا، قوعامدىق-الەۋمەتتىك، تاريحي-مادەني ماسەلەلەرگە، ديپلوماتياعا، تاريحي تۇلعالارعا ت.ب. بايلانىستى مالىمەتتەر، دەرەككوزدەرى   فولكلورلىق جانە اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرى ارقىلى جەتكەنى دە بارشاعا ءمالىم.

«بابالار ءسوزى» ءجۇزتومدىق سەرياسىنىڭ 2004 جىلى باسىلىم كورگەن 1­-9 تومدارىندا شىعىس حالىقتارىنىڭ سيۋجەتتەرىنە قۇرىلعان، بۇرىن جاريالانباعان  حيكايالىق داستاندار توپتاستىرىلىپ، «قيسسا زەينە زايۋپ»، «وراق-كۇلشە»، «قيسسا تاھير»، «شاحماران»، «قيسسا شەريزات»، «قارقابات»، «قيسسا قاسىم جومارت»، «قاعيرا مەن تايمۇس»، «حيكايات ءسالىمجان»، «بولات، جانات»، «قيسسا جامشيد»، «ءابۋعاليسينا،ءابىلحاريس»، «قيسسا سامۇرىق»، «ءابۋعاليسينا، ءابىلعاريس»، «قيسسا قىرىق ءۋازىر»، «قيسسا شاكىر-شاكىرات»، «باقتيار قيسساسى» سياقتى وتىز ءبىر داستان شىعارما قامتىلدى.

توپتامانىڭ 2005 جىلى جارىققا شىققان 10-16 تومدارىنا قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن ايىرىقشا تىيىم سالىنىپ، وقىرماندار ءۇشىن جابىق كۇيىندە قالىپ كەلگەن قىرىق ءۇش ءدىني داستان ەنگىزىلدى. ولاردىڭ اراسىندا «قيسسا زارقۇم»، «عازاۋات سۇلتان»، «قيسسا سالسال»، «ازىرە ءاليدىڭ سوعىسى»، «قيسسا ءابۋشاھما»، «قيسسا سەيىتباتتال»، «قيسسا مالىكاجدار»، «قيسسا انحازىرەت راسۋلدىڭ ميعراجعا قوناق بولعانى»، «مۇحاممەد پايعامبار»، «قيسسا ۋاقيعا كەربالا ءۇشبۋ-دۇر»، «قيسسا مانسۇر ءال-حالاج»، «داريعا قىز»، «قيسسا شاھيزيندا»، “قيسسا جۇمجۇما»، «ھازا كىتاپ مۇحاممەد-حانافيا»، «مۇحاممەد-قاناپيا» سەكىلدى بىرەگەي حالىق تۋىندىلارى بار.

وسى جىلى «بابالار ءسوزى» سەرياسىن «عاشىقتىق داستانداردىڭ» 17-22 تومدارى تولىقتىرىپ، وقىرماندارعا بەيمالىم وتىزعا جۋىق ادەبي مۇرامەن تانىسۋعا مۇمكىندىك تۋدى. ولاردىڭ ىشىنەن «قيسسا ءلايلى-ماجنۇن»، «قيسسا تاھير- ءزۇھرا»، «بوزجىگىت»، «سەيپىلمالىك»، «قيسسا شەريزات-كۇلشات»، «قيسسا حازىرەت ءجۇسىپ الەيھيسسالام ءيلان زىليحانىڭ ماسەلەسى»، «قيسسا قوجا عاففان»، «قيسسا باھرام»، «قيسسا شاھيزادا»، «ءامىرزادا» سىندى داستانداردى ەرەكشە اتاپ وتۋگە بولادى.

اتالعان تومداردا قامتىلعان داستانداردىڭ دەنى  1807-1917 جىلدار ارالىعىندا سانكت-پەتەربۋرگ، ۋفا شاھارلارىنداعى، سونداي-اق قازان قالاسىنداعى «ۋنيۆەرسيتەت»، «دومبروۆسكيي»، «ورتالىق»، «كارىموۆتەر»، «ءۇمىت» ت.ب. باسپاحانالاردان اراب (ءقادىم) الىپبيىندە تەرىلىپ، حالىق اراسىنا كەڭىنەن تارالعان. شىعىس سيۋجەتىندەگى بۇل شىعارمالاردىڭ كوپشىلىگىن نازيرالىق ادەبيەتتىڭ نەگىزىن سالۋشى ج.شايحيسلام ۇلى، ا.ءۇلىمجى ۇلى، ا.سابال ۇلى، م.تىنىشتىق ۇلى، ك.شاحماردان ۇلى، م.جۇماش ۇلى، م.سابىرجان ۇلى، ش.شاھحاكىم ۇلى، ب.بيجىگىت ۇلى، ر.ايتقوجين، ي.قوناي ۇلى سياقتى اقىندار جىرعا اينالدىرىپ، باسپالارعا ۇسىنىپ وتىرعان بولسا، اعايىندى كارىموۆتەر، ش.حۇساينوۆ، ۆ.ۆ.رادلوۆ، ا.ۆ.ۆاسيليەۆ سەكىلدى عالىمدار مەن باسپاگەرلەر ولاردىڭ جارىققا شىعۋىنا ءاردايىم جاناشىرىلىق تانىتقان.

سونىمەن بىرگە تومدارعا اتالعان جىرلاردىڭ نۇسقالارى مەن ۆەرسيالارى، «ماقپال-سەگىز وقيعاسى»، «جەتىم ماريام»، «اقبوپە-ساۋىتبەك»، «ەسىم-زىليقا»، «نازىمبەك پەن كۇلشە»، «قارعا باتىر»، «جاسكەلەڭ»، «گۇلنار قىز» ءتارىزدى ونداعان ءتول داستاندارىمىز دا ەنگىزىلدى.

2006 جىلى قولجازبا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، ءارى «بابالار ءسوزى» ءجۇزتومدىق سەرياسىنىڭ جاۋاپتى رەداكتورى بولىپ اقىن، شىعىستانۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى س.قوسان بەكىتىلدى. سول جىلدان باستاپ شەتەلدەردەگى قانداستاردىڭ فولكلورلىق مۇراسىن يگەرۋ، ولاردى قازاقستاندا جارىققا شىعارىپ، جالپى وقىرماندارعا تانىستىرۋ، عىلىمي اينالىمعا ەنگىزۋ شارالارى ىسكە اسىرىلا باستادى.  بۇل رەتتە قىتايداعى  قازاقتاردىڭ سوڭعى ءبىر عاسىر اياسىندا تۋىنداتقان مادەني-رۋحاني قۇندىلىقتارى ءوزىنىڭ مولدىعىمەن دە، ساپاسىمەن دە نازار اۋدارادى. سونىمەن بىرگە، بۇل مۇرالاردىڭ ءبىرتۇتاس ۇلتتىق يگىلىككە اينالا الماي كەلە جاتۋى، تەك سول ءبىر ءوڭىر اياسىمەن شەكتەلۋى الاڭداتىپ كەلگەن ەدى.

قۇراستىرۋشىلار توبى بۇل شاراعا اسقان جاۋاكەرشىلىكپەن قاراپ، تۇڭعىش رەت قىتايداعى قازاقتاردىڭ فولكلورلىق تۋىندىلارىنان ونتومدىق جيناق باسپاعا دايىندالدى. ناقتىلاپ ايتقاندا، 23، 24، 30، 31-تومدار «حيكايالىق داستاندارعا»، 25، 26-تومدار «عاشىقتىق داستاندارعا»، 27، 28، 29-تومدار «تاريحي جىرلارعا»، سوڭعى 32-توم «شەجىرەلىك داستاندارعا» ارنالدى.  حيكايالىق داستاندارعا قاتىستى جيناقتاردا قامتىلعان «نازىگۇل»، «نۇردەن مەن ءماريامنىڭ حيكاياسى»، «التىن بالاق اقسۇڭقار»، «قامارزامان»، «جەتىم بالا»، «ساعاتتىڭ حيكاياسى»، «نۇرعازارىن»، «قۇلامەرگەن»، «سۇلتان پاتشا» اتتى شىعارمالار قازاقستاننىڭ ادەبي قورلارىنداعى وسى مازمۇنداس جىرلاردىڭ نۇسقالارى بولىپ تابىلسا، قالعان قىرىق ءۇش داستان قازاقستاندىق وقىرماندار ءۇشىن مۇلدە بەلگىسىز تۋىندىلار ەدى. دەمەك، تاڭجارىق جولدى ۇلى، ءارىمجان جانۇزاق ۇلى، داۋلەتبەك قاڭباق ۇلى، قىزىر الداجار ۇلى، بەيسەنعالي سادىقان ۇلى ت.ب. اقىن، جىرشىلار شىعىستىڭ، سونداي-اق  قازاق ەرتەگىلەرىنىڭ قىزىقتى سيۋجەتتەرىن وزىنشە جىرلاپ، حالىق ادەبيەتىن دامىتۋعا زور ۇلەس قوستى دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار. بۇعان «باقتياردىڭ قىرىق بۇتاعى» اتتى جىرلار توپتاماسى، «مايمىل كەلىنشەك»، «ءتورت ءعادىل»، «ەستىگۇل»، «ابدىكەرىم»، «ءسانۋار پاتشا»، «ءۇش جەتىم قىز»، «اقيىق»، «بوكەن جارعاق» ءتارىزدى ونداعان داستاندار ايعاقتى دالەل بولادى.

ەكى تومدىق «عاشىقتىق داستاندارعا» نەگىزىنەن قازاقتىڭ  ون ەكى ءتول شىعارماسى ەنگەن. «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ»، «قىز جىبەك»، «داندان مەن ناركەس» داستاندارى قازاقستانداعى وسى اتتاس جىرلاردىڭ نۇسقالارى بولىپ سانالسا، «انار-ساۋلە»، «انۋار-كۇلاندا»، «سادىق-ساليقان»، «بايىن-جۇرەك»، ساليقا-سامەن»، «دوسان»، «نۇرتازا مەن كۇناسىل»، «ولجا قىز»، «احمەت پەن ءنۇريلا» جىرلارى قازاقستاندا تۇڭعىش جاريالاندى.

ءۇش تومدىق «تاريحي جىرلارعا» كىرگەن جيىرما توعىز تۋىندىنىڭ ءبىرازى قازاقستاندا تۋىپ، شىڭجاڭداعى قازاقتار اراسىندا وزگەرىستەرگە ۇشىراپ،  ءتۇرلى نۇسقالار رەتىندە قالىپتاسقانى بايقالادى. بۇل رەتتە  ابىلاي، كەنەسارى حاندارعا، بوگەنباي، ەر جانىبەك، ساتبەك، اعىباي، ارقالىق باتىرلارعا بايلانىستى جىرلاردى اتاپ وتكەن ورىندى. جوعارىدا اتالعان قورلاردا  وسى جىرلاردىڭ بىرنەشە نۇسقالارى ساقتالعان جانە كەيىنگى تومداردا جاريالاندى. ال شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ باسىنان وتكەن ءتۇرلى تاريحي وقيعالارعا قاتىستى «ەسەنكەلدى»، «قوجەكە»، «ۇركىن-قورقىن»، «ۋاڭ بالا»، «قان كەشۋ»، شەيىتساي»، «تاۋتىك باتىر»، «جاقىپبەردى باتىر»، «بوكەن باتىر» ت.ب. جىرلاردىڭ ءبىر توبى قازاقستاندىق وقىرمانمەن العاش قاۋىشتى.

«قىتايداعى قازاق فولكلورىنىڭ» سوڭعى تومى (32-تومى) كەيىنگى جىلدارعا دەيىن جاريالانۋعا تيىم سالىنىپ كەلگەن شەجىرەلىك اڭىزداردى ارقاۋ ەتكەن جىرلارعا ارنالدى. بۇل تومعا تۇركى دۇنيەسى، شىڭعىس حان، قازاق، ءۇش ءجۇز، نايمان، اباق كەرەي رۋلارى تۋرالى ا.ءۇلىمجى ۇلىنىڭ، ن.وسپان ۇلىنىڭ، ب.سادىقان ۇلىنىڭ، د.ساۋرىق ۇلىنىڭ اڭىز-جىرلار ەنگىزىلدى.

«بابالار ءسوزىنىڭ» وسى اتالعان ونتومدىعىن دايىنداۋداعى جۇڭگو مەملەكەتىنىڭ مادەنيەتى مەن ونەرىنە ۇلەس قوسقان عالىم، جازۋشى، قحر فولكلورتانۋشىلار قوعامىنىڭ مۇشەسى، پروفەسسور، مارقۇم ورازانباي ەگەۋبايەۆتىڭ ەڭبەگىن ايىرىقشا اتاپ وتكەن ءجون. ول ءار تومعا ەنگەن ماتىندەردى جيناۋدا، جۇيەلەۋدە، ءماتىن تاريحىن انىقتاۋدا، اسىرەسە داستانداردى جىرلاۋشىلار، ايتۋشىلار مەن جەتكىزۋشىلەر تۋرالى مالىمەتتەر بەرۋدە زور كومەك كورسەتتى.

             قازاق فولكلورىنىڭ باعزى زامانداردان ۇمىتىلماي ۇرپاقتان- ۇرپاققا ۇزىلمەي جەتىپ، ءار بۋىندى وتانسۇيگىشتىككە، ىنتىماق-بىرلىككە جەتەلەپ وتىرعان ۇلكەن ءبىر سالاسى – باتىرلار جىرى. ولاردىڭ دەنى ءحىۇ-حىV عاسىرلاردىڭ ارالىعىنداعى نوعايلى جانە قازاق ودالارىنىڭ مەملەكەتتىك تۇتاستىعىن، حالقىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەستەرىن  بەينەلەيتىن، جاستاردىڭ ادال ماحابباتىن سومدايتىن بىرەگەي حالىق تۋىندىلار بولىپ تابىلادى. سوندىقتان «بابالار ءسوزى» سەرياسىنىڭ 33-52 تومدارى «باتىرلار جىرىنا» ارنالدى. مىسالى، جوعارىدا اتالعان قورلاردا «الپامىس باتىر» جىرىنىڭ 1899 جىلى ج.شايحيسلام ۇلى قازاندا باستىرعان العاشقى ۇلگىسىن قوسا ەسەپتەگەندە وننان استام قولجازبا نۇسقالارى ساقتالعان. كەڭەس كەزەڭىندە شىعارما الدەنەشە رەت جاريالانعانمەن، كوبىنە رەداكسيالانىپ، بىر-بىرىنە كىرىكتىرىلىپ، نۇسقالارى قولدان جاسالعانى بەلگىلى. سول سەبەپتى قۇراستىرۋشىلار ۇجىمى اقىلداسا وتىرىپ توپتامانىڭ 33،34-تومدارىنا جىردىڭ ون ءۇش نۇسقاسىن، اتاپ ايتاقاندا، ءا.ديۆايەۆ، ا.نىسانوۆ، س.جاڭبىرشين، راحات جىراۋ، ن.بايعانين، ءا.وسپانوۆ، ە.اقىنبەكوۆ، س.مۇقانوۆ، ج.شايحيسلام ۇلى، س.اققوجايەۆ، ءابايتۇرسىن ۇلى، ك.سەرعازى ۇلى جەتكىزگەن نۇسقالاردى وزگەرىسسىز، قولجازبا نەگىزىندە ۇسىندى.

ايتىلىپ وتكەن كەلەڭسىزدىكتەر «قوبىلاندى باتىر» جىرىنىڭ ماڭايىندا دا قوردالانىپ قالعانى جاسىرىن ەمەس. سوندىقتان تۋىندىنىڭ بۇگىنگى كۇنگە جەتكەن وتىزعا جۋىق نۇسقالارى جيناقتالىپ، جۇيەلەنىپ،  ون التى نۇسقاسى 35-38-تومدارعا توپتاستىرىلدى. ولاردىڭ اراسىندا جىردىڭ  مەرگەنباي، كوشەلەك، قۇلزاق، ءسۇيىنشالى، م.تۇياقبايەۆ، ر.بايعانين، ە.ەشىموۆ، ا.بايتابىن ۇلى، ە.تىلەۋماعامبەتوۆ، ن.بيتىلەۋوۆ، س.ءدىلمانوۆ ت.ب. جىرلاعان، وقىرماندارعا ەتەنە تانىس ەمەس ۇلگىلەرى دە بار.

«قامبار باتىر» جىرىنىڭ 1888 جىلى قازانداعى «ۋنيۆەرسيتەت» باسپاحانسىندا باسىلىم كورگەن ۋ.تۋحفاتۋللين، 1890 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتە شىققان «تۇرىك حرەستوماتياسىنداعى» (3-توم) ي.ن.بەرەزين، بەلگىسىز جىرشىنىڭ «كارىموۆتەر» باسپاحاناسىندا جارىققا شىعارعان نۇسقالارى كەڭەس كەزەڭىندە دە بىرنەشە مارتە ءتۇرلى وزگەرىستەرمەن جاريالانىپ وتىرعان. سوندىقتان توپتامانىڭ 43-تومىنا وسى جىر ۇلگىلەرى  ءتۇپنۇسقا نەگىزىندە دايىندالىپ، ءا.ديۆايەۆ، قالقاي، ب.مۇقامباي ۇلى، ش.قالماعامبەتوۆ، م.جاپاقوۆ، ءا.شوقاتايەۆ جانە بەلگىسىز ايتۋشى مەن س.ءابجانوۆ جەتكىزگەن ەكى ەرتەگىلىك نۇسقالارمەن تولىقتىرىلدى.

ال «ەر تارعىن» جىرى 1862 جىلى ن.يلمينسكييدىڭ باستاماسىمەن «ۋنيۆەرسيتەت» باسپاحاناسىندا جارىق كورىپ، حح عاسىردا جيىرما  مارتە قايتا جاريالانىپ كەلدى. وسى رەتتە ول باسىلىمدار تۇپنۇسقامەن سالعاستىرىلىپ، 44-تومعا جىردىڭ و.قيسىق ۇلى، ن.نۇرعالي ۇلى نۇسقالارى قوسىمشا دايىندالدى. سونداي-اق وسى تومعا «ەر كوكشە» (ۆ.ۆ.رادلوۆ نۇسقاسى)، «ەر قوساي» (ا.حانگەلدين نۇسقاسى)، «سايىن باتىر» (ۆ.ۆ.رادلوۆ نۇسقاسى)، «قارابەك باتىر» (ءا.شوقمان ۇلى، ج.ءبىتىمباي ۇلى نۇسقالارى) جىرلارى ۇسىنىلدى.

«باتىرلار جىرىنىڭ» قوماقتى بولىگىن ءحىV-حVءىى عاسىرلارداعى نوعايلى ءداۋىرىن قامتىيتىن «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» جىرلار سيكلى قۇرايدى.  «بابالار ءسوزىنىڭ» 50-51-تومدارىنا اتاقتى مۇرىن جىراۋ سەڭگىرباي ۇلى جىرلاعان اتالعان سيكلدىڭ قۇرامىنداعى وتىز التى تۋىندى ەنگىزىلىپ، ولاردىڭ باسىلىم كورگەن نۇسقالارى تۇپنۇسقالارمەن تەكستولوگيالىق تۇرعىدا سالعاستىرىلدى. جىرلار «اڭشىباي باتىر جانە ونىڭ ۇرپاقتارى»، «ءقارادوڭ باتىر جانە ونىڭ ۇرپاقتارى» بولىمدەرگە جۇيەلەنىپ، سەبەپتى، سەبەپسىز تۇزەتىلگەن سوزدەر، تىركەستەر، ۇزىكتەر قايتا قالپىنا كەلتىرىلدى. «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» سيكلىنە جاتاتىن «ەدىگە»، «وراق-ماماي»، «شورا»، «قاراساي-قازي» سياقتى جىرلارعا جەكە تومدار ارنالدى.

مىسالى، 39-تومعا ەدىگەگە قاتىستى جىرلار جيناستىرىلىپ، شىعارمانىڭ ش.ءۋاليحانوۆ، ءا.ديۆايەۆ، م.ج.كوپەيەۆ، مۇرىن جىراۋ، نۇرتۋعان، ق.قىلىشباي ۇلى، ق.جاپساربايەۆ، ا.ءومىرزاقوۆ نۇسقالارى ءتۇپنۇسقالار بويىنشا دايىندالدى. سوڭعى ەكى ءماتىن عىلىمي اينالىمعا تۇڭعىش ەنگىزىلدى.

توپتامانىڭ 40-تومىنا وراق، مامايعا قاتىستى 1903 جىلى «كارىموۆتەر» باسپاحاناسىنان شىققان بەلگىسىز جىرشىنىڭ، نۇارتۋعاننىڭ، ا.مامبەت ۇلىنىڭ، و.وڭعارباي ۇلىنىڭ نۇسقالارى ءتۇپنۇسقا نەگىزىندە ساراپتالدى. ولاردىڭ ىشىندە العاشقى باسىلىم (قايتا باسىلىم) مەن سوڭعى قولجازبا ءماتىن العاش جاريالانىپ وتىرعانىن اتاپ وتكەن ورىندى.

ەلىمىزدىڭ سيرەك قورلارىندا سيۋجەتتەر جەلىسى مەن كومپازيسيالىق قۇرىلىمىندا، تىلدىك، ستيلدىك سيپاتىندا، كوركەمدىك قۋاتىندا، كولەمىندە ءار قيلى وزگەشەلىكتەر، ءتىپتى كەيدە وقيعالار تىزبەگىندە مۇلدە ۇقسامايتىن اۋقىمدى ايىرماشىلىقتارى بار «قاراساي، قازي» جىرىنىڭ وتىزعا جۋىق نۇسقالارى مەن ۆەرسيالارى ساقتالعان. قۇراستىرۋشىلار ۇجىمى ولاردىڭ بارلىعىن تەكستولوگيالىق ساراپتاۋدان وتكىزە وتىرىپ تاڭداۋلى ون ەكى نۇسقاسىنا توقتالدى. اتاپ ايتقانداندا، جىردىڭ 41-تومعا مۇرات، قاشاعان، نۇرپەيىس، ق.شوقايەۆ، م.احمەت ۇلى، ش.كارىبايەۆ؛ 42-تومعا سەيىت جىراۋ، جاقسىلىق جىراۋ، ا.بايتابىنوۆ جانە بەلگىسىز جىراۋ؛ 46-تومعا نۇرتۋعان، ق.بايماعامبەتوۆ  نۇسقالارى ۇسىنىلدى. سونىمەن قاتار سوڭعى توم «تورەحان باتىر» (نۇرپەيىس، ن.ساريمانوۆ نۇسقالارى)، «بوگەن باتىر» (ءى.نۇرماعامبەتوۆتىڭ ەكى نۇسقاسى) جىرلارىمەن تولىقتىرىلدى.

«قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» سيكلىنىڭ تۇركى حالىقتارى (قازاق، نوعاي، قىرىم تاتارلارى، تاتار، قاراقالپاق، قىرعىز) اراسىندا كەڭىنەن تاراپ، ەۋروپا عالىمدارىنىڭ نازارىنا ەرتە ىلىككەن ءبىر تارماعى – «شورا باتىر» جىرى. توپتامانىڭ 45-تومىندا كوركەمدىك دەڭگەيى جوعارى، سيۋجەت جەلىسىندە وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار جىردىڭ م.الياكپار ۇلى، مولدا مۇسا، مۇساباي، مايكوت – ءا.سارييەۆ نۇسقالار جيناقتالدى. تۋىندىنىڭ سوڭعى ەكى ءماتىنى العاش جاريالاندى.

47-تومعا نەگىزىنەن تۇركىمەن بەكتەرى بوزۇعلان، ءجۇسىپ جانە احمەت سىندى باتىرلاردىڭ ەرلىككە تولى ءومىرىن باياندايتىن بەس جىر نۇسقاسى ەندى. ولار –  ە.كوزبەرگەن ۇلى، بازار جىراۋ، بەلگىسىز جىرشى، ءا.بيجان ۇلى، ءا.قوڭىرباي ۇلى نۇسقالارى. جىرلاردىڭ ماتىنىنەن قازاقتىڭ ءار وڭىرىنەن شىققان جىرشى-اقىنداردىڭ ەپيكالىق مەكتەبىنە ءتان ستيلدىك قولتاڭبالارى، ايتۋ مانەرلەرى مەن جەرگىلىكتى ءتىل ەرەكشەلىكتەرى ايقىن سەزىلەدى. ۇسىنىلعان “بوزۇعلان، احمەتبەك ءھام جۇسىپبەك” ەپوسى نۇسقالارىنىڭ كوپشىلىگى بۇرىن-سوڭدى جاريالانباۋى جانە زەرتتەۋ نازارىنا ىلىنبەۋى دە اتالعان جىردىڭ عىلىمي قۇندىلىعىن ارتتىرا تۇسەدى.

«بابالار ءسوزىنىڭ» 48، 49-تومدارىندا نەگىزىنەن تۇركىمەن حالقىنىڭ اتى اڭىزعا اينالعان باتىرى كورۇعلىنىڭ عاجايىپ تۋۋىن، ءوسۋىن، ءحۇى-حۇىى عاسىرلاردا وڭتۇستىك ءازىربايجاندا بولعان حالىق كوتەرىلىسىندەگى كوسەمدىك تۇلعاسىن، اكەسى راۋشانبەكتىڭ، قارۋلاس دوستارى اۋەزدىڭ، ساپابەكتىڭ، مۇستافا مەن جىعالى بەكتىڭ ت.ب. ەرەن ەرلىكتەرىن دارىپتەيتىن جىر نۇسقالارى ەندى. بۇگىنگى ۇرپاققا «كورۇعلى» ەپوسىنىڭ وتىزعا جۋىق نۇسقالارى مەن ۆەرسيالارى جەتكەن. بۇل رەتتە دە جىردىڭ كوركەمدىك ساپاسى ەرەكشە نازارعا الىنىپ، العاشقى تومعا ر.مازقوجايەۆ (ءتورت نۇسقا)، م.ج.كوپەيەۆ، ح.ميربابا ۇلى (ەكى نۇسقا)، قوشانوۆ، ق.وتەش ۇلى؛ كەيىنگى تومعا ءا.جۇرگەنوۆ، ە.ەسەنجولوۆ، بەلگىسىز جىرشى، جامبىل، ءا.جۇماعازين، ە.قۇلسارييەۆ،ا.حانگەلدين نۇسقالارى توپتاستىرىلدى.

«كونە ەپوس» – ادام بالاسىنىڭ ىلكى زاماندارداعى دۇنيەتانىمىن، نانىم-سەنىمىن، تابيعاتقا دەگەن كوزقاراسىن كوركەم بەينەلەيتىن، ميفتىك، ەرتەگىلىك، انىزدىق وقيعالار جەلىسىنە قۇرىلعان باتىرلىق جىرلاردىڭ ءبىر بۇتاعى. بۇعان 52-تومعا ەنگەن ج.شايحيسلام ۇلى جىرلاعان «حيكايات ريسالا مۇڭلىق، زارلىق»، «قيسسا دوتان قۇباقانبايۇعلى»، ءا.بەكتاسوۆتىڭ «قيسسا قۇلامەرگەن»، نۇرپەيىستىڭ «قۇبىعۇل» جىرلارى دالەل بولادى.

سيۋجەتتەرىنىڭ ءتۇپ نەگىزى تۇركى قاعاناتى كەزەڭىنەن باستاۋ العان «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ»، جاقىن جىلدارى تۋىنداعانىنا 500 جىل تولىپ، يۋنەسكو شەڭبەرىندە اتالىپ وتكەن «قىز جىبەك» ەپوستارى قازاق عاشىقتىق جىرلارىنىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىلەرى بولىپ سانالادى. جاستار اراسىنداعى ادال ماحابباتتى، شىنايى سۇيسپەنشىلىكتى ارقاۋ ەتكەن بۇل تۋىندىلار وزگە دە ەپوستىق جىرلار سياقتى كەڭەس كەزەڭىنە دەيىن ءجيى جاريالانىپ وتىردى جانە حالىق اراسىندا زور سۇرانىسقا يە بولدى. ماسەلەن، ەپوستىڭ قازاقتار اراسىنان جازىلىپ الىنعان العاشقى نۇسقاسى 1830 جىلى ماسكەۋدە شىعاتىن “وتەچەستۆەننىە زاپيسكي” جۋرنالىندا ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ جاريالاندى. كەيىن جىردىڭ باسقا دا نۇسقالارى ۆ.ۆ.رادلوۆتىڭ (1870)، ي.ن.بەرەزيننىڭ (1896)، ن.ي.يلمينسكييدىڭ (1878،1890، 1894، 1896، 1905) جيناقتارىندا باسىلىپ، قالىڭ وقىرماندارمەن بىرگە وزگە ءتىلدى زەرتتەۋشىلەردى دە قىزىقتىرا باستادى. “قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ” جىرى قازان قالاسىندا 1878-1909 جىلدار ارالىعىندا سەگىز مارتە قايتا باسىلعان بولسا، 1925-2005  جىلداردا ءتۇرلى نۇسقالارىنىڭ ونداعان جالپى، عىلىمي-كوپشىلىك، عىلىمي باسىلىمدارى ورىس، قازاق تىلدەرىندە جارىق كوردى.

ال «قىز جىبەك» جىرىنىڭ بەلگىسىز نۇسقاسى ءۇش مارتە (1895، 1896، 1899)،  ج.شايحيسلام ۇلى ۇلگىسىنىڭ 1900 جىلدان بەرگى وننان استام باسىلىمى وقىرمانعا ەتەنە تانىس. بۇگىندە «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋدىڭ» وتىزعا جۋىق (جىر سيۋجەتتەرى قازاقتان باسقا باشقۇرت، التاي، ياكۋت، تەلەۋىت، بارابى تاتارلارى ت.ب. تۇركى حالىقتارىندا كەزدەسەدى)، «قىز جىبەكتىڭ» ون بەستەن استام نۇسقالارى ساقتالعان.

ءجۇزتومدىقتىڭ 53-تومىنا «قىز جىبەكتىڭ» مۇساباي جىراۋ، ج.شايحيسلام ۇلى (1900)، ش.قالماعامبەتوۆ (ەكى نۇسقا، سوڭعىسى بۇرىن جاريالانباعان) جىرلاعان كوركەم دە كولەمدى ۇلگىلەرى قامتىلدى.

توپتامانىڭ 54، 55-تومدارىنا «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋدىڭ» ش.ءۋاليحانوۆ، ۆ.ۆ.رادلوۆ، بەيسەنباي اقىن، م.ج.كوپەيەۆ، گ.ن.پوتانين، شوجە قارجاۋباي ۇلى، ن.ي. يلمينسكيي، ا.ءداندىباي ۇلى، ق.مەيىرمان ۇلى، موللا راحىم، ب.ماقانوۆ، م.نۋكين نۇسقالارى دايىندالدى.

تاريحي جىرلار – ەلدىك پەن ەگەمەندىكتى اسقاق رۋحپەن عاسىرلار بويى پاش ەتىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا ۇلىقتاپ، ۇلگى ەتىپ كەلگەن قازاق فولكلورىنىڭ  ارنالى ءبىر بولىگى. ولاردا كەڭ كورىنىس تاپقان ۇلت-ازاتتىق يدەياسىنىڭ زەرتتەلۋىنە دە كەڭەس داۋىرىندە شەكتەۋ قويىلعانى ءمالىم. بۇنداي سولاقاي ساياساتتىڭ  سالدارى قازاق حالقىنىڭ رۋحاني اسىل قازىنالارىنىڭ ەڭ قۇندىسى بولىپ تابىلاتىن تاريحي جىرلارعا جاسالعان قياناتتان ايقىن اڭعارىلادى. ويتكەنى تاريحي جىرلاردىڭ كەز كەلگەن ۇلگىسى تاۋەلسىزدىك تاقىرىبىنا باعىشتالىپ، ەل ءۇشىن ەڭىرەگەن ەرلەردىڭ ەڭبەگى مەن ەرلىگىن دارىپتەۋدى مۇرات تۇتا وتىرىپ شىعارىلعانى كىمگە دە بولسا تۇسىنىكتى ەدى. سوندىقتان قاتال سەنزۋرا قازاق حالقىنىڭ سان عاسىرلىق رۋحاني مۇراسىنىڭ كەڭەستىك يدەولوگيا ۇستانىمدارىنا ساي كەلۋىن قاتاڭ باقىلاۋعا الىپ، وسىنداي تىيىم سالۋشىلىق ارەكەتتەرىنىڭ شىرقاۋ شىڭىنا شىقتى. الايدا، الەمدىك وركەنيەت كوشىنە تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى عانا كىرىككەن ەلىمىزدىڭ تاريحىنا، تىلىنە، مادەنيەتى مەن ادەبيەتىنە دەگەن وڭ كوزقاراسى، قارجىلاي قولداۋى وسىناۋ رۋحاني جادىگەرلەرىمىزدى تولىق جارىققا شىعارۋعا مۇمكىندىك بەردى. سوندىقتان «بابالار ءسوزىنىڭ» 56-63 تومدارى تاريحي جىرلارعا باعىشتالدى.

العاشقى تومعا حV عاسىردا كەرەي حاننان كەيىن قازاق حاندىعىن باسقارعان جانىبەك حاننىڭ جاس كەزىندەگى ەرلىك ىستەرىن دارىپتەگەن «باتىر جانىبەكتىڭ ولەڭى» (جىرشىسى – و.تايمانوۆ)،  حVءى عاسىردىڭ تاريحي  وقيعالارىن بەينەلەيتىن «ولجاش باتىر» (ج.تولەپوۆ)،  «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» (ق.بايبول ۇلى)، «ەسىم حان» (ب.ءلامجان ۇلى)، «ساتبەك باتىر» (ا.سابال ۇلى. 1909 جىلعى باسىلىم)، “وراقتى باتىر” (ق.جاپساربايەۆ) سىقىلدى جىرلار الىندى. الدىڭعى ەكى شىعارما بۇرىن-سوڭدى باسپا بەتىندە جاريالانباعان.

ەكىنشى تومعا ءحۇىىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى تولە بي (ق.بايبول ۇلى)، سول كەزەڭدە تاريح ساحناسىنا كوتەرىلگەن ابىلاي تۋرالى كوكباي جىرلاعان «ابىلاي حان اڭگىمەسى»، سالىق جاياۋ مۋسين 1940 جىلى جازىپ العان «قالدان سەرەن ابىلايدى تۇتقىنعا العانى»، ولجاباي نۇرالى ۇلى جىرلاعان «سابالاق – ابىلاي حان»، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆ جازىپ العان «سابالاق»، «ابىلاي مەن ولجاباي» جىرلارى ۇسىنىلدى. تۋىندىلاردىڭ نەگىزگى سيۋجەتىندە داڭقتى حاننىڭ جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قارسى كۇرەسى، جانىس تولە بيگە جولىعۋى، بوگەنباي مەن جالشى سابالاقتىڭ كەزدەسۋى، ءابىلمانسۇر-سابالاق پەن جوڭعار باتىرى شارىشتىڭ جەكپە-جەگى، ابىلايدىڭ قالدان سەرەنگە تۇتقىنعا ءتۇسۋى باياندالادى.

ءۇشىنشى تومعا ق.ءمۇساپىر ۇلىنىڭ «بوگەنباي باتىر»، م.جاداي ۇلىنىڭ «بوگەنباي باتىردىڭ ءبىرىنشى جورىعى» (بۇرىن جاريالانباعان)، ن.بايماتاي ۇلىنىڭ «قابانباي باتىر»، ز.سانىك پەن ب.سادىحاننىڭ «قيسسا ەر قابانباي»، ق.ومار ۇلىنىڭ «قاراكەرەي قابانبايدىڭ اڭگىمەسى» (بۇرىن جاريالانباعان)، ب.مەرگەنبايەۆتىڭ «قابانباي تۋرالى جىر» (بۇرىن جاريالانباعان)، بەلگىسىز جىرشىنىڭ «قابانباي باتىردىڭ قيسساسى» (بۇرىن جاريالانباعان)، ت.ماعزييەۆتىڭ «قابانباي باتىر قيسساسى»، ق.ادىلبەكوۆتىڭ «قابانباي باتىر تۋرالى جىر»، ە.احمەتوۆتىڭ «ەر قابانباي» (بۇرىن جاريالانباعان)، ب.سادىقان ۇلىنىڭ «قۋباس ات»، ر.عاريفوللينىڭ «اقباس اتان» اتتى جىرلارى كىرگىزىلدى.

ءتورتىنشى تومعا «ەر جاسىباي» (ءا.مارعۇلان نۇسقاسى)، «جيدەباي باتىر» (بەلگىسىز جىرشى)، «ولجاباي باتىر» (ە.قۇلسارييەۆ)، «ولجاباي جانە قىرىق باتىر» («جاياۋ مۇسا مۇسين)،  «رايىمبەك باتىر» (م.بولىسوۆ جانە سابدالى جىراۋ نۇسقالارى)، «جورىقتا» (تىلەمىس اقىن)،  «ەر وتەگەن» (ءا.دىلىبايەۆ)، «وتەگەن باتىر» (ج.جابايەۆ» ، «مىرقى باتىر» (ءا. نۇرلىبايەۆ)، «جانىبەك باتىر» (ا.ءۇلىمجى ۇلى) سەكىلدى تاريحي ەپوستار توپتاستىرىلدى.

بەسىنشى تومدا حVءىىى عاسىرداعى قازاق-جوڭعار قاقتىعىستارى كەزىندە ەرەن ەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن جانە كەيبىرەۋلەرى رەسەي باسقىنشىلارىنا قارسى بىتىسپەس مايدانعا بەل بۋعان قازاقتىڭ ماڭدايالدى باتىرلارى جايىنداعى تاريحي جىرلار ەنگىزىلدى. ولار: «تابىن باراق باتىر تۋرالى جىر» (ە.قۇلپىبايەۆ جانە ە.بىلەۋوۆ نۇسقالارى)،  «كوكجارلى باراق باتىر» (بەلگىسىز جىرشى) «بەردىقوجا باتىر (ە.احمەتوۆ)،  «بازار باتىر» (ب.تۇرسىنبايەۆ)، «جانتاي باتىر» (ۇمبەتەي جىراۋ)، «سىرىم باتىر» (ت.اۋاتان ۇلى جانە س.بەكبولاتوۆ نۇسقالارى) جىرلارى.

التىنشى تومعا ەنگەن: “جاپال باتىر مەن تاڭشەبەر قىز” (ءا.تۇتقىش ۇلى نۇسقاسى)، “شاقشاق ۇلى ەر جانىبەك”(ي.جىلقايدار ۇلى)، “ەر ءاجىباي” (ءا.مالىكە ۇلى)، “ارقالىق باتىر” (ە.احمەتوۆ، س.نۇرالين، ە.قۇلسارييەۆ) سياقتى تاريحي تۋىندىلار. بۇل شىعارمالار ەل قورعاۋ تاقىرىبىنا ارنالعانىمەن، سيۋجەتتىك، مەكەندىك، مەزگىلدىك تۇرعىدان العاندا ءارقايسىسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى مول، كەيىپكەرلەرى دە ءارقيلى. ماسەلەن، “جاپال باتىر مەن تاڭشەبەر قىز” ەپوسىنىڭ سيۋجەتى باستى كەيىپكەرلەردىڭ ءبىرى – اتاقتى ەسىم حان  زامانىنداعى XVII  عاسىر وقيعالارىن بايانداسا، “شاقشاق ۇلى ەر جانىبەك”، “ەر ءاجىباي” شىعارمالارى XVIII عاسىردىڭ ورتا شەنىندەگى تاريحي وقيعالاردى ءسوز ەتكەن. ال “ارقالىق باتىر” جىرىنىڭ سيۋجەتتىك فابۋلاسى التاي قازاقتارىنىڭ ايماق باستىعى ءاجى تورە كوگەداي ۇلى مەن ءۇرانقاي-دۇربىت حالىقتارىنىڭ بيلەۋشىسى ەجەن حاننىڭ جەرگىلىكتى ەلگە كورسەتكەن زورلىق-زومبىلىقتارىنا قارسى شىققان ارقالىق باتىرمەن اراداعى قاقتىعىستارعا قۇرىلعان.

جانقوجا نۇرمۇحاممەد ۇلى – قازاق حالقى ءۇشىن اسا ءقادىرلى دە قاستەرلى ەسىمدەردىڭ ءبىرى. ءارى باتىر، ءارى بي بولعان جانقوجا باتىردىڭ ەرلىك ىستەرى جونىندە تاريحشى عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىندە سوڭعى ءبىر عاسىردان اسا مەزگىلدە ءجيى ايتىلىپ، جازىلىپ ءجۇر. XVIII عاسىردىڭ سوڭىنا تامان ون جەتى جاسىندا حيۋانىڭ بەلگىلى باتىرىن جەكپە-جەكتە ولتىرگەن جانقوجا كەيىنگى 70 جىل عۇمىرىن قوقان، حيۋا، رەسەي باسقىنشىلارىمەن كۇرەستەردە وتكىزدى. تاريحي جىرلاردىڭ  التىنشى تومى وسى جاۋجۇرەك باتىرعا ارنالىپ،  «جانقوجا باتىر» جىرىنىڭ مۇساباي جىراۋ، ل.كەنجە ۇلى، ق.سۇلتان ۇلى، جوكەي شاڭعىتباي ۇلى،  بەلگىسىز جىرشى، و.سۇلتانوۆ نۇسقالارى ۇسىنىلدى.

سوڭعى التىنشى تومعا نەگىزگى سيۋجەتى ءحىح عاسىرداعى قازاق حالقىنىڭ سىرت جاۋلارعا قارسى ازاتتىق كۇرەسىنىڭ وقيعالارىنا قۇرىلعان تاريحي تۋىندىلار ەندى. ولاردىڭ اراسىندا «اعىباي باتىر» (بەلگىسىز جىرشى،  س.قارمىسوۆ، ت.ايناتاسوۆ، ەل اۋزىنداعى، ق.قاڭتاربايەۆ، حالىق جادىنداعى نۇسقالارى)، «بايسەيىت باتىر» (س.كەرىمبەكوۆ، ت.بايباعىشوۆ نۇسقالارى)، «مىرزاش باتىر» (ن.قىدىرموللا ۇلى، ە.احمەتوۆ، س.نۇرالين نۇسقالارى)، «ايدوس باتىر» (ج.ايداربەكوۆ) جىرلارى بار.

«بابالار ءسوزى» ءجۇزتومدىعىنىڭ بۇدان كەيىنگى تومدارى قازاق فولكلورىنىڭ شاعىن جانرلارىنا باعىتتالىپ، 2010 جىلى ونىڭ جاۋاپتى رەداكتورى بولىپ وسى جولداردىڭ اۆتورى تاعايىندالدى. شاعىن جانرلاردى جاريالاۋ جۇمباقتاردان باستاۋ الدى. جۇمباقتار – جاي ءسوز ەمەس، تاپقىرلىقپەن ايتىلعان كوركەم ءسوز، ولەڭ. دەمەك، ەڭ الدىمەن وسكەلەڭ ۇرپاقتى اڭعارىمپازدىققا، زەرەكتىككە باۋليدى، ولاردىڭ اقىل-ەسىن، سانا-سەزىمىن جەتىلدىرەدى، اينالا قورشاعان دۇنيەنىڭ سىرىن ءبىلىپ، سىنىن تۇيۋگە ۇيرەتەدى. جۇمباقتا تابيعاتتىڭ، جاندى-جانسىز زاتتاردىڭ (ءىشىنارا ابستراكت ۇعىمداردىڭ) اتتارى جاسىرىلىپ، دارالىق بەلگىلەرى، ەرەكشە قاسيەتتەرى سيپاتتالادى. جۇمباقتان ونى جاساۋشى حالىقتىڭ دۇنيەتانىمى، ادەبي-ەستەتيكالىق تالعامى، قوعامدىق سانا-سەزىمنىڭ، اقىل-وي مەن ءتىلىنىڭ ءوسۋ-دامۋ دارەجەسى كورىنەدى.

ولاردىڭ ەل اۋزىنان جينالىپ، باسپا ءجۇزىن كورۋى م.يۆانوۆتىڭ 1842 جىلى ساكت-پەتەربۋرگتا جارىققا شىعارعان  «تاتارسكايا حرەستوماتيا» جيناعىنان باستالىپ، قازان توڭكەرىسىنە دەيىن رەسەي، قازاقستان باسىلىمدارىندا، ءتۇرلى جيناقتاردا جاريالانىپ وتىردى. ءتىپتى،  س. مۇقامەدسالىقوۆ 1903 جىلى قازاندا «جۇمباق قازاق تىلىندە» اتتى كىتاپشا دا شىعاردى.  كەڭەس كەزەڭىندە س.امانجولوۆ «قازاق جۇمباقتارى» (1940)، س.امانجولوۆ پەن ت.جانۇزاقوۆ 1959 جىلى وسى جيناقتى تولىقتىرىپ «قازاقتىڭ حالىق جۇمباقتارى» دەگەن اتپەن ەكىنشى رەت قايتا باستىردى. كەيىنگى جىلدارى جۇمباقتاردىڭ فولكلورلىق ۇلگىلەرىن جيناۋ، جۇيەلەۋ، زەرتتەۋ جۇمىستارى ارنايى قولعا الىندى. سونىڭ نەگىزىندە 64–تومعا ەلىمىزدىڭ قولجازبا قورلارىندا ساقتالعان، حالىق اراسىنان، سونداي-اق شەتەلدەردەگى قازاقتاردان جينالعان 2279 جۇمباق جيناقتالدى.

            توپتامانىڭ 65-69-تومدارىنا ماقال-ماتەلدەر توپتاستىرىلدى. حالىق دانالىعىنىڭ، ۇلتتىڭ رۋحاني-الەۋمەتتىك باي تاجىريبەسىنىڭ ناتيجەسىندە مىڭداعان ماقال-ماتەلدەر دۇنيەگە كەلدى. ولاردىڭ كوپشىلىگى ەستە جوق ەسكى زامانداردا تاپقىر، شەشەن، داناگوي ءسوز زەرگەرلەرىنىڭ اۋزىنان ايتىلىپ، بىرتىندەپ بۇكىل حالىققا ورتاق وسيەت، ۇلگى ءسوز رەتىندە تارالىپ كەتكەن. ماقال-ماتەلدەر – ۇلتتىڭ رۋحاني بايلىعى مەن سان عاسىرلىق مادەنيەتىنىڭ كوركەم كورىنىسى عانا ەمەس، سول حالىقتىڭ وي-ساناسى، زەردەسى مەن دانالىق دەڭگەيىنىڭ دە جارقىن شەجىرەسى. حالقىمىزدىڭ ءسوز مايەگى سانالاتىن بۇل عاجايىپ مۇرانىڭ بايىپ، جيناقتالىپ، ەل يگىلىگىنە اينالۋىنا م.س.باباجانوۆ، ا.قۇنانبايەۆ، ى.التىنسارين، ءا.ديۆايەۆ، ب.داۋىلبايەۆ، م.ەشمۇحامەدوۆ، م.ىسقاقبالاسى، ا.بارجاقسى ۇلى، ت.ىزتىلەۋ ۇلى، ءو.تۇرمانجانوۆ، ب.اقمۇقانوۆا،  ب.مومىش ۇلى، م.الىمبايەۆ، ب.ادامبايەۆ ت.ب. ەل زيالىلارى ايىرىقشا ەڭبەك ءسىڭىردى.

العاشقى 65-تومعا ەنگەن ماقال-ماتەلدەردىڭ نەگىزگى ماتىندەرى 2001 جىلى باسىلىم كورگەن «قازاق حالقىنىڭ ماقالدارى مەن ماتەلدەرى» جيناعىنان، اتالعان سيرەك قورلارداعى قولجازبالاردان، سونداي-اق قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ 1998 جىلدى «حالىق بىرلىگى مەن تاريح جىلى» دەپ بەلگىلەۋىنە بايلانىستى ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە شىققان فولكلورلىق-ەتنوگرافيالىق ەكسپەديسيالار جۇمىسى نەگىزىندە جيناعان ماتەريالدار بويىنشا دايىندالدى.

توپتامانىڭ كەلەسى 66-تومىنا كونە تۇركى زامانىنان بەرى تاسقا باسىلىپ، ورتا عاسىرلاردا قولجازبا كىتاپ كۇيىندە حاتقا تۇسكەن: بىلگە قاعان، توڭىكوك، كۇلتەگىن  سىندى بيلەۋشى باتىر-بيلەردىڭ سوزدەرى جانە ءجۇسىپ بالاساعۇني، ماحمۇد قاشقاري ت.ب. ەڭبەكتەرىندە كەزدەسەتىن ماقال-ماتەلگە اينالعان دانالىق سوزدەر، سونداي-اق  ءحىح عاسىر مەن حح عاسىر باسىنداعى قازاقتىڭ العاشقى اعارتۋشى تولقىنىنىڭ وكىلدەرى: م.ق.باباجانوۆ، ش.ش.ءۋاليحانوۆ، ى.التىنسارين، ءا.ديۆايەۆ، م.ەشمۇحامەدوۆ، م.ا.ىسقاقبالاسى، ا.بارجاقسىبالاسىنىڭ جانە ورىس حالقىنىڭ پەداگوگ-اعارتۋشى، زەرتتەۋشىلەرى: ۆ.ۆ.كاتارينسكيي، ن.ن.پانتۋسوۆ، ۆ.ف.گەرن، ا.ۆ.ۆاسيليەۆتىڭ ت.ب. جيناپ، باستىرعان قازاقتىڭ حالىق تۋىندىلارى ۇلگىلەرى ەنگىزىلدى. ال كەزەكتى 67-تومعا جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىندا تۇراتىن قازاقتار اراسىنان جينالعان جانە سوندا جارىق كورگەن ماقال-ماتەلدەر توپتاستىرىلدى.

«قازاق ماقال-ماتەلدەرىنىڭ» جالعاسى بولىپ تابىلاتىن 68-تومعا         ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ،  حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىن، ياعني ءبىر جارىم عاسىرلىق مەرزىمدى قامتيتىن حالىق مۇرالارىنىڭ ۇلگىلەرى ۇسىنىلدى. ولار: ل.ز.بۋداگوۆ، ن.ي.بەرەزين، م.ا.تەرەنتيەۆ، پ.م.مەليورانسكيي، ي.ي.كرافت، ا.ۆ.ۆاسيليەۆ، ءا.ا.ديۆايەۆ، س.شورمانوۆ، ع.جانىبەكوۆ، ز.تاشكەندي جانە ا.بارجاقسى بالاسى جيناپ، جاريالاعان ەڭبەكتەر بويىنشا بەرىلدى. بۇل مۇرالار – 1869–1923 جىلدار ارالىعىندا جارىق كورگەن، ءقازىر سيرەك قورلاردا عانا ساقتالعان باسىلىمدار.

 سوڭعى تومى (69-توم)  اتالعان سيرەك قورلارعا  1934 جىلدان  جينالا باستاعان  م.ج.كوپەيەۆتىڭ، ج.ءجۇسىپ ۇلىنىڭ، ە.ەسەنجول ۇلىنىڭ،  ب.جاقىپبايەۆتىڭ، س. الىمبەتوۆتىڭ، ءا.مارعۇلاننىڭ،  حاسەن عاليدىڭ،  س.بەكماحانوۆتىڭ، ي.ۇيىقبايەۆتىڭ، ك.ەلەۋوۆتىڭ، ج. جانتوبەتوۆتىڭ، م.تولىبايەۆتىڭ، ءا.ناۋرىزبايەۆتىڭ، ن.وڭداسىنوۆتىڭ،  ب.ادامبايەۆتىڭ ت.ب. جيناپ تاپسىرعان قولجازبا مۇرالارىنىڭ نەگىزىندە ازىرلەندى.

ماقال-ماتەلدەردىڭ ۆاريانت-نۇسقالارى مەن بالامالارى كوپ ۇشىراسادى. كەيدە اۆتورلىق ماقالدار مەن حالىقتىق ءسوز مايەكتەرى ارالاسىپ، بىر-بىرىنەن  اجىراتىلمايتىنداي بولىپ كەتكەن. وسى تەكتەس ماسەلەلەردە فولكلور عىلىمىنىڭ ۇستانىمدارىنا وراي جانە حالىق مۇرالارى ءار كەزەڭدە، ءار وڭىردەن جينالعاندىقتان، تىلدىك، كوركەمدىك-مازمۇندىق جاعىنا ءمان بەرىلىپ، ءتۇپنۇسقا نەگىزىنىڭ بۇزىلماۋىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولىندى. جيناقتار عىلىمي باسىلىم بولعاندىقتان، ماتىندەر اياعىنا دەيىن ءبىر رەتپەن نومىرلەنىپ، ماقال-ماتەلدەردىڭ وزگەرگەن نۇسقالارى دا ەنگىزىلدى. مىسالى، «باي قۇداي ۇرارىندا جورتۋىل بولادى، جارلى قۇداي ۇرارىندا قاتىنىن تاستايدى»، نۇسقاسى – «ءبيدى قۇداي ۇرارىندا جورتۋىل باستايدى، بيەنى قۇداي ۇرارىندا قۇلىن تاستايدى؛ نەمەسە: «باي ماقتانسا، ماي تابىلار، جوق ماقتانسا، نە تابىلار؟!» – «باي ماقتانسا، تابىلار، جوق ماقتانسا، شابىلار»؛ بولماسا – «قورالى باي – قورلى باي، جىلقىلى باي – سىلدىر باي» – «قورالى باي – قورلى باي، سيىرلى باي – سارى ماي» ت.س.س.

كەزەكتى 70، 71-تومدار قادىم زاماننان بەرى حالىق جادىندا ساقتالىپ كەلە جاتقان فولكلوردىڭ كونە جانرىنىڭ ءبىرى قارا ولەڭگە ارنالادى. حح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىنە دەيىن كوشپەلى ءومىر سالتىن ۇستانىپ كەلگەن قازاقتىڭ ءبىر اۋىز قارا ولەڭ بىلمەيتىن قىز-جىگىتىن كەزدەستىرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. سول سەبەپتى مۇراعاتتار مەن ادەبي قورلاردا شاشىراپ جاتقان مول مۇرامىزدىڭ ءبىر پاراسى دا وسى قارا ولەڭ. ول – ان-اۋەنمەن تىكەلەي بايلانىستى بولىپ كەلەتىن، سالت-داستۇرىمىزگە قاتىسى بار سينكرەتتى جانر.

اتا-بابالارىمىزدىڭ ارمان-مۇراتتارى مەن كۇيىنىش-سۇيىنىشىن، ۇلتتىڭ ءبولمىس-بىتىمىن بەينەلەيتىن وسىناۋ قىمبات قازىنامىزدىڭ جاستاردى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرگە باۋلۋعا قوسار ۇلەسى مول. قارا ولەڭ ماتىندەرىنەن سول داۋىرلەردەگى ساياسي-قوعامدىق سانا مەن تىلدىك ەرەكشەلىكتەردى ايقىن اڭعارۋعا بولادى. ماسەلەن، جاڭا الەۋمەتتىك وزگەرىستەر، تاريحي جانە شىنايى دەرەكتەردىڭ كوبىرەك كەزدەسۋى، ورىس، اراب، پارسى تىلدەرىندەگى كەيبىر لەكسەمالاردىڭ ۇشىراۋى وسىعان دالەل.

            الدىڭعى 70-تومعا  كىرگەن ماتىندەردىڭ نۇسقالارى پروفەسسور  ا.سەيدىمبەكتىڭ “مىڭ ءبىر مارجان” (1989)، اقىن و.اسقاردىڭ “قارا ولەڭ” (1997) جيناقتارىنىڭ نەگىزىندە،  سونداي-اق جوعارىدا كورسەتىلگەن سيرەك قورلاردا ساقتالعان، بۇرىن باسپا ءجۇزىن كورمەگەن 3918 شۋماق قارا ولەڭ ۇلگىلەرى قامتىلدى. ال 71-تومدا قىتايداعى قازاقتار اراسىنان جينالعان، سول ەلدەگى ءتۇرلى باسىلمدار مەن جيناقتاردا جاريالانعان تۋىندىلار جيناقتالدى.

بالالار فولكلورى – قازاق حالىق ادەبيەتىنىڭ جاڭا تۋعان جاس سابيدەن باستاپ كامەلەتكە تولعانعا دەيىنگى ۇرپاقتىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى تالىم-تاربيە بەرىپ، ولاردىڭ پسيحولوگياسىن، ەستەتيكالىق تانىمىن، وي ءورىسىن، ەڭبەككە، وتان سۇيگىشتىككە دەگەن سەزىمىن، شىعارماشىلىق باعىت-باعدارىن كوتەرۋگە زور ىقپالىن تيگىزەتىن ءداستۇرلى پەداگوگيكالىق قۇندىلىق. شىعارمالاردىڭ تاقىرىپتىق، كوركەمدىك-مازمۇندىق سيپاتى مەن تىلدىك-سازدىق قۇرىلىمى ءوزارا ۇيلەسىم تاۋىپ، بالالاردىڭ رۋحاني الەمىن قالىپتاستىرۋدا ەرەكشە ءرول اتقارادى. ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان ۆ.ۆ.رادلوۆ، م.يبراگيموۆ، ى.التىنسارين، ە.پوكروۆسكيي، ا.ە.الەكساندروۆ، ا.حارۋزين، ءا.ديۆايەۆ سياقتى زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىنا ءىلىنىپ، حاتقا تۇسكەن.

قالىڭ وقىرمانعا جول تارتقان 73-تومدى باسپاعا دايىنداۋ بارىسىندا جوعارىدا كورسەتىلگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرى مەن ولاردىڭ ەل اراسىنان جيناپ، جۇيەلەپ، جارىققا شىعارعان ماتىندىك ماتەريالدارى جان-جاقتى سارالاندى. بۇل رەتتە بالالار فولكلورىن جەتكىزۋشى، جيناۋشى ت.نۇرماتوۆ، ج.بۇعىبايەۆ، ت.يبراگيموۆ، ت.قىدىربايەۆ ت.ب. ەل ازاماتتارى مەن ش.ىبىرايەۆ، ق.ساتتاروۆ، ك.ماتىجانوۆ سياقتى بەلگىلى عالىمداردىڭ حالىق اراسىنان جازىپ العان ماتەريالدارىنىڭ ايىرىقشا ءرول اتقارعانىن اتاپ وتكەن ورىندى. ءار كەزەڭدەردە، ءتۇرلى ايماقتاردان جيناقتالعان بۇل حالىق تۋىندىلارى نۇسقالىق ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى تەكستولوگيالىق تۇرعىدا ساراپتالىپ، كەرەك بولعان جاعدايدا بىرنەشە ۆاريانتى قاتار بەرىلدى. سونداي-اق ادەبي قورلاردا ساقتالعان قولجازبالار، سيرەك كىتاپتار، باسىلىمدار، ميكرو، اۋديوتاسپالار زەرتتەۋ نىساناسىنا الى