قازاق تەليەۆيزياسىنىڭ 60 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا «قازاقستان» رترك» اق باسقارما ءتوراعاسى ەرلان قارين سۇحبات بەرگەن ەدى. تومەندە سول اڭگىمەنى نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز، دەپ جازادى Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگى anatili.kazgazeta.kz سايتىنا سىلتەمە جاساي وتىرىپ.

– الپىس جىل از ۋاقىت ەمەس. الدىمەن تەليەۆيزيا تاريحىنا توقتالا كەتسەڭىز. كورەرمەن ءۇشىن ونىڭ باستاۋىندا كىمدەر تۇرعانى، سول كەزدە قانداي باعىت ۇستانعانى، العاشقى حابارلار تۋرالى دەرەكتەر قىزىقتىراق كورىنەر.
– راس، «ەلۋ جىلدا ەل جاڭارار» دەگەن. از ۋاقىت ەمەس. نەگىزى 1958 جىلى قازاق تەليەۆي­زياسى ەفيرگە شىعاردىڭ الدىندا تەليەۆيدەنيە جانە راديو كوميتەتى قۇرىلعان بولاتىن. سوعان سايكەس ۇلكەن جۇمىستار اتقارىلدى. وسى جەردە ءبىر نارسەگە توقتالعىم كەلىپ وتىر. قازاق تەليەۆيزياسىندا ءار جىلدارى ءارتۇرلى تۇلعالار جۇمىس ىستەدى. ءار كەزدىڭ وزىندىك ءبىر ەرەكشەلىكتەرى بولدى. ءبىز قازاق تەليەۆيدەنيەسىنىڭ تاريحىن شامالاپ بەس كەزەڭگە بولەمىز.
بىرىنشىدەن، ەلۋىنشى جىلداردىڭ اياعى مەن الپىسىنشى جىلداردىڭ باسىنداعى قۇرىلۋ كەزەڭى. ەكىنشى­دەن، الپىسىنشى مەن جەتپىسىنشى جىلدارداعى قازاق تەليەۆيزياسىنىڭ قالىپتاسۋى مەن سەكسەنىنشى جىل­دارداعى قازاق مادەنيەتىنىڭ وشاعى رەتىندە دامۋى. ۇشىنشىدەن، توقسانىنشى جىلداردا تاۋەلسىزدىك العان كەزدە، جاڭادان مەملەكەت قۇرىلىپ، جاڭادان ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىمىز ايقىندالىپ جاتقان ۋاقىتتا ەل تاريحىمەن بىرگە جاڭا باعىت ۇستانعان دامۋ كەزەڭى. تورتىنشىدەن، 90 جىلدار اياعى مەن 2000 جىلداردىڭ باسىنداعى قازاق تەليەۆيزياسىنىڭ جەتىلۋ كەزەڭى. بەسىنشىدەن، قازاقستاندىق زاماناۋي تەلەيندۋستريانىڭ پايدا بولۋى. ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن قازاقستاننىڭ تەلەارنالارى، ونىڭ ىشىندە «قازاقستان» تەلەراديوكورپوراسياسى استاناعا كوشىرىلىپ، قايتادان جاڭا سيپاتتا تەحنيكالىق-ۇيىمداستىرۋشىلىق ماسەلەلەر قولعا الىندى. بۇل وقيعا وتاندىق تەليەۆيزيانىڭ جاڭا پاراعىن اشقانداي بولدى.
ءقازىر جۇمىسىمىزدى زاماناۋي تەليەۆيدەنيەنىڭ الەمدىك كەڭىستىكتەگى رولىنە بايلانىستى ۇيىمداستىرۋدامىز. زامان اعىمىنا بايلانىستى تەليەۆيدەنيە ءار كەزەڭدە ءارتۇرلى ءرول اتقارىپ كەلدى. قاشان دا، قاي كەزدە دە قازاق تەليەۆيدەنيەسى ءوزىنىڭ نەگىزگى مىندەتىن ورىنداپ، قازاق قوعامىنىڭ نەگىزگى مادەني وشاقتارىنىڭ بىرىنە اينالدى. كەزىندە مەكتەپتە جۇرگەن كەزىمىزدە «انا ءتىلى»، «قازاق ادەبيەتى» سياقتى باسىلىمداردى الىپ، وقىپ جۇردىك. سول كەزدە، مىسالى 1990 جىلداردىڭ باسىندا وسى گازەتتەر حالىقتىڭ سانا-سەزىمىن قالىپتاستىرۋدا قانداي ۇلكەن ءرول اتقارعان بولسا، تەليەۆيدەنيە دە سونداي ميسسيانى جاۋاپكەرشىلىكپەن جۇزەگە اسىردى. ياعني حالىق تانيتىن تۇلعالار وسى جەردە توپتاستى، مادەني ورتا قالىپتاستىردى. قازاق زيالى قاۋىمى ەل گازەتتەرىمەن، قازاق تەليەۆيدەنيەسىمەن تاعدىرلاس بولدى. ولاردىڭ شىعارما­شى­لىق جۇمىستارى گازەت، تەليەۆيدەنيە ارقىلى تاراتىلىپ، حالىققا جەتكىزىلدى. ساعات اشىمبايەۆتىڭ، شەرحان مۇرتازانىڭ، عالىم دوسكەننىڭ تۇسىن الاتىن بولساق، ولار ءوز ماڭايىنا زيالى قاۋىمدى جيناپ، قازاق قوعامىنىڭ دامۋى تاريحىندا وزىندىك مادەني ۇلكەن ءىز قالدىردى. بۇگىنگى ارىپتەستەرىمە وسىنى ءجيى ايتامىن.
كورپوراسياعا تەليەۆيدەنيەمەن قاتار راديو دا كىرەدى. راديودا دا ءبىرقاتار وزگەرىستەر بولىپ، قالقامان سارين، ءنازيرا بەردالى، «Balapan» ارناسىنا ماقپال جۇماباي سياقتى جۋرناليست ماماندار شاقىرىلدى. ءبارى دە شىعارماشىلىعى ۇلكەن تالانتتى جاستار. مەن ولارعا، «باسقارۋ ءبىر بولەك، ورتا قالىپتاستىرۋلارىڭىز كەرەك» دەپ شەراعاڭداردىڭ قىزمەتىن ۇلگى ەتەمىن. راديو بولسىن، تەليەۆيدەنيە بولسىن، قازاق مادەنيەتىنىڭ وشاعى رەتىندە حالىققا قىزمەت ەتۋى ءتيىس. وسى تۇرعىدا قاتتى ويلانۋىمىز كەرەك. ءقازىر مەنەدجمەنت پەن باسقارۋدىڭ زاماناۋي تاسىلدەرىنە ەلىكتەيمىز دە، ءىس بارىسى جانسىز كريتەرييلەرمەن ەسەپكە الىنادى. بەلگىلى ءبىر كورسەتكىشتەردى ورىنداۋعا ۇمتىلامىز دا، گۋمانيتارلىق ولشەمدەردى ەسەپكە المايمىز. قازاق تەليەۆيدەنيەسىنىڭ تاريحى ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ، ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ قالىپتاسۋىمەن سايكەس كەلەدى.
بيىل مەرەيلى مەرەكەگە بايلانىستى بىرنەشە ءىس-شارا جوسپارلاپ وتىرمىز. ماسەلەن، اقپارات جانە كوممۋنيكاسيالار مينيسترلىگىنىڭ باستاماسىمەن قازاق تەليەۆيزياسىنىڭ 60 جىلدىعىنا وراي سالتاناتتى جيىن وتەدى. ءدال سول كۇنى «تۇمار» تەليەۆيزيالىق بايقاۋى قورىتىندىلانادى. جىلدا اتالعان سالا ماماندارىنىڭ وسىلاي جينالىپ، اتقارعان جۇمىستارىن باعالاپ وتىرۋىنا مۇمكىندىك تۋادى.
– تاۋەلسىزدىك كەزەڭى – ەلىمىزدىڭ جاڭاشا دامۋ كەزەڭى. وسى ۋاقىت ىشىندە قازاق تەليەۆيدەنيەسى قانشالىقتى ءوسىپ، جەتىلە الدى؟ حالىقتىڭ ۇلتتىق رۋحىن، تانىم بولمىسىن وياتۋعا ول قالاي ۇلەس قوستى دەپ ويلايسىز؟
– تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندەگى قازاق تەليەۆيدەنيەسىنىڭ تاريحى بۇل ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. تاۋەلسىزدىك كەزەڭىن ەلىمىز ەگەمەندىك العان توقسان ءبىرىنشى جىلدان باستاساق، شىن مانىسىندە ۇلتتىق ساناداعى وزگەرىستەر ودان بۇرىن باستالدى. ونىڭ ءبىر ايقىن كورىنىسى – وسى قازاق تەليەۆيدەنيەسىنىڭ دامۋى. تەليەۆيدەنيە ءارقاشان دا قوعامدىق ءومىردىڭ ايناسى بولىپ كەلدى. قوعامدا قانداي وزگەرىستەر بولىپ جاتقانىن تەليەۆيدەنيە ارقىلى بايقاۋعا بولادى. قازاق قوعامىنداعى، قازاق دۇنيەتانىمىنداعى، ۇلتتىق سانانى سەزىنۋدەگى وزگەرىستەر تاۋەلسىزدىك العان كەزەڭنەن بۇرىن ءپىسىپ جەتىلدى. ايتالىق، ساعات اشىمبايەۆتىڭ «قارىز بەن پارىز» باعدارلاماسى قانداي ەدى؟ سول كەزدە-اق ۇلت پەن ۇلت ءتىلى ماسەلەلەرى كوگىلدىر ەكراندا اشىق تالقىلاۋدان ءوتتى. زيالى قاۋىم وكىلدەرى، قايراتكەر ازاماتتار باعدارلامالارعا قاتىسىپ، وزەكتى ماسەلەلەردى جاريا تۇردە ۇسىنا الدى. سوندىقتان دا قازاق تەليەۆيدەنيەسى ەگەمەندىك الۋعا، تاۋەلسىزدىك تاڭىن اتىرۋعا ۇلكەن ۇلەس قوستى دەۋگە بولادى. ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ، مەملەكەتتىلىك سانا سەزىمنىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتتى.
قازاق تەليەۆيزياسىن جاڭا باعىتقا بۇرۋدا شەرحان مۇرتازانىڭ ورنى بولەك. ول كىسى ۇيىمداستىرۋشىلىق ماسەلەلەرىمەن عانا اينالىسىپ قويماي، ەفيردە «ۇلت پەن سانا» اتتى باعدارلاما جۇرگىزىپ وتىردى. باعدارلاما اتىنىڭ بۇلايشا قويىلۋىندا دا ۇلكەن سىر بار. سەبەبى قازاقستاندى جاس تاۋەلسىز مەملەكەت دەپ جاريالاعاننان كەيىن ول تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ نەگىزى –ۇلت، ۇلتتىڭ نەگىزى – ۇلتتىق سانا ەكەنى تۇسىنىكتى. وسىعان بايلانىستى وي-سانانى وياتۋ قاجەتتىگى ايقىن ەدى. ول قازاق اۋديتورياسىندا پىكىرتالاس ارقىلى وسىنداي تىڭ تاقىرىپتاردى كوتەرىپ وتىردى.
سول ەكى ارالىقتاعى جيىرما جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە حابارلاردى بىلاي قويىپ، جاڭالىقتاردىڭ قالاي وزگەرگەنىن سارالاپ كوردىك. وسى تۇرعىدا شاعىن بەينەتاسپا دا شىعاردىق. ­سالىستىرا وتىرىپ، اعا بۋىن جۋرناليستەردىڭ قازاقى بولمىستى كورسەتۋگە دەگەن ۇمتىلىسىن بايقاۋعا بولادى. ەفيردەن قازاق اۋەندەرىن بەرۋ نەمەسە گرافيكانى پايدالانۋ سول كەزدەگى ۇمتىلىس پەن تالپىنىستىڭ ايقىن ءبىر كورىنىسى.
نەگىزى توقسانىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا قازاق تەليەۆيدەنيەسىنىڭ باسشىلىعى مەن ءىستىڭ ­ورتاسىندا جۇرگەن ازاماتتارعا ۇيىمداستىرۋشىلىق جۇمىستارىمەن بىرگە يدەولوگيالىق ماسەلەلەردى قاتار الىپ جۇرۋگە تۋرا كەلسە، ەكى مىڭىنشى جىلدارى قىزمەت اتقارعان ازاماتتار تەليەۆيدەنيەنى ۇلتتىق مۇددەگە بۇرۋعا، مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋعا بار كۇشىن سالدى. توقسانىنشى جىلدار – نارىقتىق پروسەستەر ەندى دامىپ جاتقان كەز. ول كەزدە كوپشىلىك تەلەارنالار رەيتينگ قۋىپ، نارىق وزگەرىستەرىنىڭ سوڭىنان كەتتى. جەكەمەنشىك تەلەارنالار پايدا بولدى. ولار كورەرمەننىڭ كوڭىلىنەن شىعۋ ءۇشىن تالعامسىز فيلمدەردى، نە بولسا سونى كورسەتىپ، اقپارات بەرۋدە دە، حابارلار جۇرگىزۋدە دە سەنساسياعا اۋەس بولدى. كوپشىلىك تەلەارنالار نارىق زاڭدىلىقتارىنا باعىنىپ، كوپشىلىكتىڭ قالاۋىنا ەرىپ كەتتى. دەموكراتيا دەگەن ءبىر بولەك، جۇرت كورگىسى كەلەدى دەپ قايداعى ءبىر سەريالداردى قويا بەردى. بارلىق ارنالار وزگە تىلدە سويلەپ تۇردى. تەك قازاق تەليەۆيدەنيەسى ءوزىنىڭ ۇستانىمىنا بەرىك بولىپ، سول كەزدەگى تەندەنسيالارعا ىلەسپەي، دۇنيەتانىمدىق پوزيسياعا كوشتى. عالىم دوسكەن بولسىن، نۇرتىلەۋ يمانعالي ۇلى بولسىن جانە باسقا دا ازاماتتار باسقارعان كەزدە قازاق تەليەۆيدەنيەسى قازاق تىلىندە وزەكتى تاقىرىپتاردى اشۋعا، قوعامدىق ماڭىزى بار حابارلار تاراتۋعا ۇمتىلىپ وتىردى. وسىنىڭ ءبارى تيىسىنشە العىشارت جاساپ، ەلباسىنىڭ شەشىمىمەن «Qazaqstan» ۇلتتىق ارناسىنىڭ قازاق تىلىنە تولىق كوشۋىنە جول اشتى. ءقازىر ەلىمىزدەگى ونداعان تەلەارنالاردىڭ ىشىندە قازاق تىلىندە ءجۇز پايىز حابار تاراتاتىن «Qazaqstan» ۇلتتىق ارناسى مەن بالالارعا ارنالعان «Balapan» ارناسى عانا. قازاق تەليەۆيدەنيەسى ارقىلى قازاق قوعامىندا قانداي وزگەرىستەر بولعانىن بايقاۋعا بولادى. كەشە عانا ەلباسى ن.نازاربايەۆتىڭ ۇكىمەت پەن پارلامەنت ماجىلىستەرى قازاق تىلىندە ءوتۋى كەرەك دەگەنىنىڭ ءوزى مەملەكەتتىك ءتىلدى قولدانۋ اياسىنداعى جاڭا ءبىر كەزەڭدى اشا تۇسەدى.
– ءقازىر ۇلتتىق يدەولوگياعا قاتىستى ءتۇرلى كوزقاراس، پىكىر بار. بىرەۋلەر وڭ، بىرەۋلەر تەرىس تانىمدا. ءبىز قازاق تەليەۆيدەنيەسى ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ ماڭداي الدىندا تۇرۋى ءتيىس دەيمىز. وسى ورايدا نە ايتار ەدىڭىز؟
– تەليەۆيدەنيە كەز كەلگەن ەلدە تەك ۇلتتىق يدەولوگيا عانا ەمەس قوعامنىڭ جالپى باعىتتارىن ايقىندايدى. وسى كورپوراسياعا باسشىلىق قىزمەتكە كەلگەننەن كەيىن ءبىرقاتار شەتەلدىك ارىپتەستەرمەن بايلانىس ورناتىپ، ساپارعا شىعىپ، كوزبەن كورگەنىمدە، اڭگىمەلەسكەنىمدە ءبىر بايقاعانىم، ءار ەلدە تەليەۆيدەنيە سول ەلدىڭ دامۋىنا قاتىستى ماسەلەلەردى شەشۋگە كۇش سالادى. مىسالى، جاپونياداعى اتاقتى NHK تەلەكومپانياسىن الايىق. ەگەر كەز كەلگەن ەلدە تەليەۆيدەنيەنىڭ نەگىزگى جۇمىسى اقپارات تاراتۋ، جاڭالىقتاردى جەتكىزۋ دەپ تۇسىنسەك، ولار باستى باعىتتارىن بىلاي دەپ جازىپ قويعان: «ءبىزدىڭ تەليەۆيدەنيەنىڭ ەڭ باستى ماقساتى – ادامنىڭ ءومىرى مەن دەنساۋلىعىن قورعاۋ». وسى سلايدتى كورگەندە بۇل ءسوزدىڭ ءمانىسىن سۇراۋىما تۋرا كەلدى. «تەليەۆيدەنيە قالايشا ادامنىڭ ءومىرى مەن دەنساۋلىعىن قورعاي الادى؟» دەيمىن.
«ءبىزدىڭ ويىمىزشا، تەليەۆيدەنيە الدىمەن ادامعا پايدالى قىزمەت اتقارۋى كەرەك. شىندىعىندا، ءبىزدىڭ ءبىرىنشى ميسسيامىز وسىنداي. جاپونيا ارالدا ورنالاسقاندىقتان ءتۇرلى تابيعات اپاتتارى، جەر سىلكىنىسى، سۋنامي ءجيى بولادى. ءبىز تەليەۆيدەنيەنى نەعۇرلىم تارتىمدى ەتىپ، ادامداردىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرىپ، كوبىرەك تارتۋعا تىرىسامىز. ەگەر قانداي دا ءبىر توتەنشە اپاتتى جاعداي بولا قالسا، دەر كەزىندە اقپارات بەرىپ، حاباردار ەتىپ ادامداردىڭ ءومىرى مەن دەنساۋلىعىن ساقتاپ قالۋىمىز كەرەك. ەگەر ءقاۋىپتى جەر سىلكىنىسى بولىپ جاتسا ۇكىمەت باسقا ءبىر جەرگە اۋىسۋى مۇمكىن، اۋەجايلار جابىلادى، وقۋ ورىندارى، دۇكەندەر جابىلادى. ال ءبىز ءوز جۇمىسىمىزدى توقتاتپايمىز. توتەنشە جاعداي بولىپ، بارلىعى ەۆاكۋاسيالانسا دا ءبىز ءوز ورنىمىزدا قالامىز، سوڭىنا دەيىن ازاماتتارعا قىزمەت كورسەتۋىمىز كەرەك» دەدى ولار.
ال كورەيالىق ارىپتەستەرمەن كەزدەسكەنىمىزدە ايتقاندارى مىناداي:
«توقسانىنشى جىلدارى ەلىمىز ەكونوميكالىق تۇراقتى دامۋ جولىنا تۇسكەندە كورەي ازاماتتارى كوپ ەڭبەك ەتتى. بۇكىل حالىق كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي جۇمىس ىستەدى. سوندا ءبىز ويلادىق، كورەي ازاماتتارى كۇنى بويى ماڭداي تەرىن توگىپ، ەڭبەك ەتەدى. ولار كەشكىسىن ۇيلەرىنە كەلگەندە لايىقتى دەم الۋى كەرەك. تەليەۆيدەنيە وسى باعىتقا كۇش سالۋى ءتيىس».
بۇل مىسالداردى نە ءۇشىن كەلتىرىپ وتىرمىن. ءار ەلدە تەليەۆيدەنيەنىڭ وزىندىك ءبىر اتقاراتىن ميسسياسى بولادى. ءبىزدىڭ جاعدايىمىز وزگەشەلەۋ. تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس ءالى دە ءجۇرىپ جاتىر. كۇرەس وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلى تاۋەلسىزدىكتى جاريالاۋمەن اياقتالمايدى عوي. تاۋەلسىزدىكتىڭ نەگىزىن بەكىتۋ كەرەك. ول، ەڭ الدىمەن، ۇلتتىق سانا ءۇشىن كۇرەس. دەگەنمەن، بۇل جەردە مەن تەليەۆيدەنيەنى بولەك قاراستىرعىم كەلمەيدى. مەن بۇرىننان ايتىپ ءجۇرمىن، تاۋەلسىزدىك جىلدارى قازاق جۋرناليستيكاسى ۇلتتىق پارتيانىڭ ءرولىن اتقاردى دەپ. ۇلتتىق تاقىرىپتاردى، ءتىل، ءدىل، جەر، تاربيە، ۇلتتىق قۇندىلىقتار، ۇلتتىق ءسالت-داستۇر ماسەلەلەرىن ءار كەزەڭدە تۇراقتى تۇردە كوتەرىپ كەلگەن، وسى وزەكتى ماسەلەلەردى، قازاق قوعامىنا قاجەتتى دۇنيەلەردى كۇن تارتىبىنەن تۇسىرمەي كەلگەن قازاق جۋرناليس­تيكاسى بولدى. ۇلتتىق باعىتتاعى قوعامدىق قوزعالىستى، پارتيالار جوق كەزدە قازاق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى اتقاردى. سوندىقتان دا مەن تەليەۆيدەنيەنى ءبولىپ ايتقىم كەلمەيدى، سەبەبى، جالپى قازاق ءباسپاسوزى بۇل تۇرعىدا ۇلكەن ءرول اتقاردى. قازاق جۋرناليستيكاسى ۇنەمى دۇنيەتانىمدىق ماسەلەلەردى العا تارتتى. 2002 جىلدارى قازاق ءتىلدى باسىلىمدار مەن ورىس ءتىلدى باسىلىمداردا كوتەرىلگەن تاقىرىپتاردى سالىستىرىپ، زەرتتەۋ جاساعان ەدىم. سوندا بايقاعانىم، سول كەزدەرى ورىس ءتىلدى اقپارات قۇرالدارى ەكونوميكالىق جاعدايلاردى، ساياسي وقيعالاردى كوبىرەك جازاتىن بولسا، قازاق ءتىلدى باسىلىمدار تۇراقتى تۇردە ۇلتقا قاتىستى ماسەلەلەردى ۇزبەي جازىپ وتىرعان. كۇنى بۇگىنگە دەيىن سولاي. ەڭ ۇلكەن تاقىرىپ – ۇلت، ۇلتتىق يدەولوگيا. بۇل جەردە ارينە، تەليەۆيدەنيەنىڭ ءرولى دە وراسان زور بولدى.
قازىرگى كەزدەگى نەگىزگى ماقساتىمىز – مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋ. ءبىز تولىقتاي قازاق تىلىندە قانشاما حابارلار جۇرگىزىپ، اقپارات تاراتىپ جاتساق تا، وزگە سالالاردا ەكونوميكالىق، ساياسي، قوعامدىق ماسەلەلەر وزگە تىلدە جۇرگىزىلەدى. جاقىندا ءبىر بلوگەر ازامات ءازىل رەتىندە «جۇرتقا تانىمال بولۋ ءۇشىن ولەڭدى قازاق تىلىندە شىعارىپ، كينو تۇسىرسەڭ ورىس تىلىندە ءتۇسىرۋ كەرەك ەكەن» دەپ جازىپتى. ءازىل دە بولسا، اششى شىندىق. وسىدان دا كوپ نارسە اڭعارۋعا بولادى.
بۇل جەردە اۋديتوريانىڭ سۇرانىسىنا سايكەس كەلەتىن ساپالى دۇنيەلەر شىعارۋ ماسەلەسى تۇر. ءبىز تاقىرىپتار اۋانىن كەڭەيتۋىمىز كەرەك. تاريحي سيۋجەتتەر، تاريحي درامالار ءتۇسىرۋدى قىمباتسىنامىز، بيۋدجەت از. قارجى- قاراجات جاعى جەتىسە بەرمەيدى. دەگەنمەن، بۇل تۇيىققا تىرەلۋ دەگەن ءسوز ەمەس، تاقىرىپتاردى كەڭەيتۋىمىز قاجەت.
ءبىز تاياۋدا ساراپتاما جاسايتىن كەڭەس قۇردىق. وعان بىرنەشە بىلىكتى ازامات شاقىرىلدى. قازىرگى قازاق ادەبيەتىنىڭ الدىندا قانداي ماسەلەلەر تۇرسا، قازىرگى قازاق تەليەۆيدەنيەسى مەن كينوسىنىڭ الدىندا دا سونداي ماسەلەلەر تۇر.
–قازاق تەليەۆيدەنيەسى بۇگىنگى زاماناۋي تالاپتارعا قانشالىقتى جاۋاپ بەرە الادى؟ اقپاراتتار زامانىندا جاڭا تەحنيكامەن، تەحنولوگيامەن جاراقتانعان تەليەۆيدەنيەنىڭ اقپارات مايدانىنداعى ورنى قانداي؟ الىس-جاقىن كورشىلەرمەن وسى باعىتتا باسەكەگە تۇسە الىپ وتىر ما؟ ونى بىلاي قويعاندا، قازاقستاننىڭ بارلىق ەلدى مەكەندەرى تۇگەل قامتىلا ما؟
– بۇگىنگى تاڭدا تەليەۆيدەنيە مۇمكىندىگىنشە بارلىق ءتيىستى تەحنيكامەن جابدىقتالعان. دەگەنمەن، ءالى دە بولسا قوسىمشا قولداۋدى قاجەت ەتەدى. ۇنەمى ايتىپ جاتامىز، جىلجىمالى تەحنيكالىق ستانسيا كەرەك، ستۋديالاردى ءالى دە بولسا جارىقتاندىرىپ، جەتىلدىرۋ كەرەك دەپ. ماسەلەن، بىزدەگى ەڭ ۇلكەن جاقسى جابدىقتالعان ستۋديالاردا 30-40 جارىق قوندىرعىسى قويىلعان بولسا، كورەيا، تۇركيا، جۇڭگو ەلدەرىنىڭ ستۋديالارىندا سونداي 600-800 قوندىرعى بار. ءبىز نD فورماتقا ەندى كوشىپ جاتىرمىز، ال شەتەلدىك تەليەۆيدەنيەلەر باياعىدان سونداي فورماتپەن جۇمىس ىستەيدى. ءبىز فيلمدەردى 2ك ستاندارتىمەن ەندى-ەندى ءتۇسىرۋدى باستاساق، وتكەن جىلى جاپونياعا بارعاندا كوردىك، ولار 8ك ستاندارتىمەن تۇسىرەدى. تەحنيكالىق ستاندارتتار سوڭعى جىلدارى تەز قارقىنمەن دامىپ بارادى. ولارعا ىلەسىپ كەتۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىر جاعىنان ءقازىر بىردەن 8ك ستاندارتىنىڭ قاجەتى دە جوق. الدىمەن قولدانىستاعى ستاندارتتى يگەرىپ الايىق.
راس جاڭا تەحنيكامەن جابدىقتالۋ كوپ ماسەلەلەردى شەشەدى. «Qazsport» ارناسىن قالاي نD فورماتقا كوشىردىك، سولاي ءبىراز ازاماتتار وسى ارناعا اۋىستى. سەبەبى سپورت سۇيەر قاۋىم كارتينانىڭ، ەكرانداعى بەينەنىڭ تۇزەلگەنىن، ۇلكەن دالدىكپەن بەرىلەتىنىن ايتىپ جاتىر. سوندىقتان ءقازىر HD فورماتقا كوشىپ، تەحنيكالىق ماسەلەلەردى شەشىپ جاتىرمىز.
ماسەلە وندا دا ەمەس. «Qazaqstan» ۇلتتىق ارناسى ەلىمىزدەگى ەلدى مەكەندەردى 99 پايىز قامتىپ، حابار تاراتىپ وتىر. وزگە بىردە-بىر ارنا ونداي مۇمكىندىككە يە ەمەس. ۇلكەن تەلەارنالار وبلىس ورتالىقتارىن عانا قامتيدى. بۇل جەردە دە سايكەسسىزدىكتەر بار. بىزدە رەيتينگتى ولشەيتىن، ارنالاردىڭ قارالۋىن سارالايتىن كومپانيا بار. ول 100 مىڭنان استام تۇرعىنى بار ەلدى مەكەندەردە عانا ولشەم جۇرگىزەدى. سونىڭ سالدارىنان تەلەارنالاردى ىنتالاندىرا المايدى. ال ارنالار 100 مىڭنان تومەن تۇرعىنى بار ەلدى مەكەندەرگە حابار تاراتۋعا ەشقاشان ۇمتىلمايدى.
قازىرگى زاماندا تەحنولوگيالاردىڭ تەز وزگەرەتىنى سونشا، ءبىز بۇل ماسەلەنى شەشەمىز، يگەرەمىز دەپ جاتقان كەزدە جاعدايدىڭ وزگەرىپ كەتۋى مۇمكىن. سەبەبى ەل ينتەرنەتكە اۋىسىپ جاتىر، بىزدە بولسىن، شەتەلدە بولسىن جۇرت اقپاراتتى ينتەرنەتتەن جىلدام الا قويادى. بۇل الەم بويىنشا ورتاق تەندەنسيا. قاي ەلدەگى ارىپتەسىمىزبەن سويلەسسەك تە ايتاتىندارى ءبىر-اق نارسە، تەليەۆيدەنيەنى كورۋ دەڭگەيى تومەندەپ بارادى. ياعني ازاماتتار جاڭالىقتاردى كورۋ ءۇشىن كەشكى سەگىزدى نەمەسە توعىزدى كۇتىپ وتىرمايدى، سول ساتتە ينتەرنەتتەن قارايدى، تالقىلايدى بولدى. نەمەسە بەلگىلى بەر تەلەسەريالدى كورۋ ءۇشىن كۇتىپ وتىرمايدى، ولار وزدەرىنە كەرەكتىسىن ينتەرنەتتەن تاۋىپ كورىپ الادى. ءبىز وسىنداي تەندەنسيالاردى مىندەتتى تۇردە ەسكەرۋىمىز كەرەك. ءقازىر نەگىزگى جۇمىسىمىزدىڭ ءبىرى وسى باعىتتا بولىپ وتىر. ءبىز دە ءوز ونىمدەرىمىزدى الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى كەڭىنەن تاراتۋعا ۇمتىلىپ وتىرمىز. مىسالى، ­«بالاپان» ارناسىندا شىعاتىن «قالقانقۇلاق» تەلەسەريالى اپتا سايىن الەۋمەتتىك جەلىگە شىعارىلىپ وتىرادى، اپتا سايىن Youtube-تە 2 ميلليوننان استام كورسەتىلىمى بولادى. ياعني اپتا ايىن 2 ميلليون بالا كورىپ وتىر دەگەن ءسوز. ­نەمەسە مىناداي مىسال كەلتىرەيىن. ۇلتتىق ارنانىڭ Youtube-تەگى كورسەتىلىمى جەتى كۇندە 77 ميلليونعا جەتتى. ال جالپى كورپوراسيانىكى 277 ميلليون بولدى. وسىدان-اق قانشاما ادامنىڭ اقپاراتتى Youtube ارقىلى الۋعا اۋەستىگىن كورۋگە بولادى.
ءبىزدىڭ تاعى ءبىر ۇلكەن جاڭالىعىمىز – جۋىردا سمارتفوندارعا ارنايى دايىنداعان قوسىمشامىزدى ىسكە قوسامىز. كەز كەلگەن قولدانۋشى ونى وسى جەردەن جۇكتەپ الادى، وسى ارادان جاڭالىقتاردى وقىپ وتىرادى. بەينەتاسپاسى دا، جازۋى دا بار. جازۋلاردى قازاقشا وقىتقالى وتىرمىز. ويتكەنى بەينەتاسپانى كورۋگە مۇمكىندىك بولماعان كەزدە، مىسالى ادام ماشينادا كەلە جاتقاندا، داۋىسىن ەستىپ وتىرادى، كوزى كورمەيتىن جاندار ءۇشىن وتە قولايلى.
بۇل جەردەن تەلەباعدارلامالاردى قاراۋعا بولادى. نەمەسە ءوتىپ كەتكەن باعدارلامانى قاراعىسى كەلسە، سول كۇندى تاۋىپ، اشۋىنا بولادى. ونى دا كورە الادى. ەگەر بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا بەلگىلى ءبىر باعدارلامانى كورۋ كەرەك بولسا، ۋاقىتىن قوياسىز، بەس مينۋت قالعاندا سول باعدارلامانىڭ باستالاتىنىن ەسكەرتەدى. تەلەارنالاردىڭ بارلىعىن تىكەلەي ەفير رەجىمىندە كورۋگە بولادى. ياعني قازىرگى زاماننىڭ تالابى سونداي، تەليەۆيدەنيە وسىنداي جاڭا تەندەنسيالاردى ەسكەرۋى كەرەك. بارلىق كۇشىمىزدى تەليەۆيدەنيەگە سالعانىمىزبەن جاستار تەلەارنانى قارامايتىن بولسا پايداسى نە؟ قانداي دۇرىس اڭگىمە ايتىلسا دا ول اۋاعا بوسقا كەتىپ جاتقانمەن بىردەي. سوندىقتان ءبىز ءبىر جاعىنان تەليەۆيدەنيەنى جاستار قارايتىنداي قىزىقتىراق جاساۋعا ۇمتىلىپ جاتىرمىز، ەكىنشى جاعىنان الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى دا جۇمىسىمىزدى كورسەتۋگە تىرىسامىز.

ال ەندى اقپارات مايدانىندا باسەكەگە ءتۇسۋ جاعىنا كەلەتىن بولساق، بۇل ءبىر جاعىنان قيىن. سەبەبى كىم-كىمنىڭ ۇيىندە دە تەلەديدار ءتۇرلى وپەراتورلارعا قوسۋلى. كەز كەلگەن وتباسى كابەلدىك وپەراتوردى پايدالانادى. ونىڭ ىشىندە كەم دەگەندە 50-60 كانال بار. ەگەر ءبىز بۇرىن رەسەي تەلەارنالارىمەن باسەكەگە ءتۇسۋ جايىن قوزعاساق، ءقازىر الپىس نەمەسە ودان دا كوپ تەلەارنامەن باسەكەگە تۇسەمىز. ماسەلەن، بالاڭىز مەكتەپتەن كەلىپ تەلەديداردى قوسقاندا، كەرەگىن الپىس ارنانىڭ ىشىنەن تاڭدايدى. ونىڭ ۇستىنە بارىندە ءقازىر ينتەرنەت بار. ەندى جاستار ينتەرنەت تەليەۆيدەنيەنى قارايدى. ونىڭ ىشىندە قانشاما كينو نەمەسە باسقا ءتۇرلى باعدارلامالار بار. ادام الدىمەن اقپاراتتى تاسىمالداۋشى قۇرالدى تاڭدايدى.
باسەكەلەستىك، مەنىڭشە، مەكتەپتەن ۇيگە كەلگەن بالامىزدىڭ قانداي تەلەارنانى اشىپ، قانداي باعدارلامانى كورۋىنە بايلانىستى. جاسىراتىنى جوق، قازاق مەكتەبىندە وقيتىن بالالاردىڭ وزدەرى ۇيگە كەلگەندە «ماشا ي مەدۆەد» دەگەندى قارايدى. باسەكەلەستىك وسىدان باستالادى. مەن جاڭا ايتىپ وتىرعانداي، «قالقانقۇلاقتى» 2 ميلليون بالا قاراۋى ءبىزدىڭ ونىمدەرگە دە، قازاق تىلىنە دە سۇرانىس بارىن كورسەتەدى. ءبىراق، بۇل جەردە تاعى ءبىر ەسكەرەتىن ماسەلە بار. اقپارات تاراتۋدا ءبىز الدىمەن ءوز ونىمدەرىمىزدىڭ ساپاسىن ارتتىرۋعا باسا نازار اۋدارۋى­مىز كەرەك. نەگە كوپشىلىك رەسەي ارناسىن قارايدى؟ ويتكەنى ولار حالىقارالىق دەڭگەيدە كەڭ تاراعان، بارلىق جەردە وكىلدەرى بار. بىزدە نە تىلشىلەر قوسىنى جوق، نە تىكەلەي بەينەبايان الا المايمىز. نە ساراپشىلارىمىز جوق. سوندىقتان سيرياداعى سوعىس، امەريكاداعى سايلاۋ بولسىن، كۇيىپ تۇرعان باسقا ماسەلەلەر بولسىن، سولتۇستىكتەگى كورشىلەرىمىز تىكەلەي حابار جۇرگىزەدى، جۇرت ورت، نتۆ تەلەارنالارىن كورەدى، سولاردان اقپارات الادى. ەندى ءوزىمىز شەتەلدىك اقپارات ارنالارىنان قاجەتىمىزدى تىكەلەي الۋىمىز كەرەك. ءبىز ءقازىر CNN-نەن، امەريكانىڭ وزگە اقپارات قۇرالدارىنان تىكەلەي اقپارات الۋ ءۇشىن كەلىسسوز جۇرگىزىپ جاتىرمىز.

– قايدا دا، قاشان دا ماسەلەنى كادرلار شەشەدى. وسى ورايدا قازاق تەليەۆيدەنيەسىندە كادر جاعدايى قالاي؟ مامان تەلەجۋرناليستەردى دايارلاۋ ماسەلەسى، حابارلاردىڭ ساپالىق دەڭگەيى تۋرالى ويىڭىزدى بىلسەك.
– قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ ەڭ ۇلكەن ­پروبلەماسى ول – كادر ماسەلەسى. سەبەبى ءبىر كەزدەرى ۇرپاقتار ساباقتاستىعى ءۇزىلىپ قالدى. تەليەۆيدەنيەگە العاش كەلگەن كەزىمنەن كوزگە تۇسكەنى وسى بولدى. ەكراندا جاڭالىقتاردى ۋنيۆەرسيتەتتى جاڭا بىتىرگەن جاپ-جاس بالالار جۇرگىزىپ وتىرادى. ءبىراق امەريكالىق، رەسەيلىك، جالپى الەمگە تانىمال تەلەارنالاردى قاراساڭىز حابارلاردى تاجىريبەلى ۇلكەن كىسىلەر جۇرگىزەدى. نەگە؟ سەبەبى ومىرلىك تاجىريبەسى مول ادامدارعا سەنىم بار. كەز كەلگەن تاقىرىپتا بەلگىلى ءبىر ماسەلەنى ايتىپ وتىرسا، ونىڭ ءسوزى نانىمدى شىعادى. بىزدە ءبىر كەزدەرى ءبارى تەپ-تەگىس، ادەمى بولسىن دەگەن اۋەستىك پايدا بولدى. تەليەۆيدەنيە ەكرانىنىڭ بەتىن جاس ادام اشادى دەگەن سياقتى ءبىر ۇستانىم بولدى. مەنىڭشە، بۇل دۇرىس ەمەس. تەك ادەمىلىككە عانا ۇمتىلماۋىمىز كەرەك. ­نانىمدى، شىنايى اقپارات بەرۋگە، ساراپتالعان دۇنيە ۇسىنۋعا تىرىسۋىمىز كەرەك. بۇل جەردە كاسىبي ماماندار، جۋرناليستەر كەرەك. سوندىقتان دا العاشقى قادامدارىمىز وسى باعىتتا جاسالدى. قىمبات دوسجان، دانيار مەڭلىبەك سياقتى تاعى دا باسقا تاجىريبەلى جۋرناليستەردى ەفيرگە قايتادان تارتۋدى ءجون كوردىك. ءتۇرلى سەبەپتەرمەن ەكراننان كەتىپ قالعان اعا بۋىن مەن ورتا بۋىندى قايتا اكەلدىك. بىرگە جۇمىس ىستەسىن، جاستار ۇيرەنسىن، كاسىبي ماماندىق ساباقتاستىعى جالعاسسىن دەگەن نيەت بولدى. تاجىريبەلى جۋرناليستەر ەفيردىڭ قىر-سىرىن ابدەن مەڭگەرگەن، ەكرانعا شىعۋ ءۇشىن ەكى ساعات بۇرىن كەلىپ ازىرلىك جاسايدى. ال ءبىزدىڭ كەيبىر جاس ارىپتەستەرىمىزدىڭ ءوز كۇشىنە سەنىپ العاندىعى سونشا، ەفيرگە بىر-ەكى مينۋت قالعاندا كەلەدى. جاستار جاعى ماتىنمەن جۇمىس ىستەۋدى بىلمەيدى، كوپشىلىگى ءماتىندى وزدەرى دايىندامايدى. ەكى مىڭىنشى جىلدارى مەن «حابار 2»-دە باعدارلاما جۇرگىزگەنمىن. ءماتىندى ءوزىمىز جازىپ، دايىندالاتىنبىز. ءقازىر جاستاردىڭ كوبى جاقسى وقيدى، ءبىراق ءماتىن جازا المايدى. وقۋ الدىمەن ونىڭ جازۋىنا بايلانىستى بولۋى كەرەك ەمەس پە؟ كاسىبي شىڭدالۋ دەگەن جوق.
تاعى ءبىر ۇلكەن پروبلەما – تەليەۆيدەنيەدە قازاق ءتىلدى ساراپشىلار جوق. ءقازىر ءبىز «باستى تاقىرىپ» دەگەن باعدارلاما اشتىق. سونداعى جۋرناليستەرگە قازاق ءتىلدى ساراپشىلاردى تارتۋعا تاپسىرما بەردىم. بۇعان دەيىن بەلگىلى ءبىر سالادا سۇحبات قۇرىپ، تالداپ، ءتۇسىندىرىپ بەرەتىن ماماندارىمىزدى شىعارمادىق. ولار جوق ەمەس، بار. ءبىراق ءبىز ولاردى تاۋىپ تارتۋدى قويدىق. ونداي ادامداردى ىزدەپ تابۋ كەرەك. كەزىندە ساعات اشىمبايەۆ، شەرحان مۇرتازا اعالارىمىز بەلگىلى ءبىر سالانىڭ ماماندارىن تارتىپ، ورتاعا شىعارىپ وتىردى. ۋاقىت وتكەنىمەن وسى وزەكتى ماسەلە ءالى دە وزەكتى قالپىندا. وتكەندە ءبىز اۆياسيا ماسەلەسىن تالقىلاپ جاتىرمىز. وسى ماسەلەنى قازاق تىلىندە جەتىك ساراپتاپ بەرەتىن ماماندار قاتىسپادى. ولاردى تاۋىپ، ۇدايى وسىنداي تاقىرىپتاردى تالداۋعا تارتىپ تۇرماعاننان كەيىن جۇرت تا بىلە بەرمەيدى.
– رۋحاني جاڭعىرۋ – قازاقتىڭ رۋحىن كوتەرۋگە باعىتتالعان يگى ءىس! بۇل جەردە تەليەۆيدەنيەنىڭ ءرولى وتە جوعارى ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. اۋقىمدى مىندەت قالاي ورىندالۋدا؟
–شىندىعىن ايتسام، تەليەۆيدەنيەگە كەلگەن كەزدە كونتەنتتى وزگەرتەمىز، جالپى مازمۇنىن وزگەرتەمىز، تەليەۆيدەنيەنى ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا، تانىمدى ماسەلەلەرگە بۇرامىز دەپ ماقسات قويىپ جاتقان كەزدە ەلباسىنىڭ رۋحاني جاڭعىرۋ جونىندەگى ماقالاسى شىقتى. سول كەزدە قۋانعان ازاماتتاردىڭ ءبىرى مەن بولدىم. سەبەبى ەلباسىنىڭ بۇل باعدارلامالىق ماقالاسىندا قازاق قوعامىنىڭ الدىندا تۇرعان وزەكتى ماسەلەلەردىڭ كوتەرىلگەنى ءبىر بولەك، ولاردى شەشۋ جولدارىن دا كورسەتۋى اقپارات قۇرالدارىنا ناقتى ءبىر باعىت كورسەتتى. جاڭا يدەيالاردىڭ العا شىعۋى ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزعا تۇرتكى بولدى. ءبىز ءقازىر وسى باعىتتا جاڭا سەريالدار ءتۇسىرىپ جاتىرمىز. بىرنەشە جاڭا باعدارلامالار ەنگىزدىك. ول – دارحان ابدىك جۇرگىزەتىن «پاراسات مايدانى»، تىكەلەي ەفيردە وتەتىن بەرىك ءۋالي جۇرگىزەتىن توك-شوۋ – «ءبىرىنشى ستۋديا» جانە باسقالار. وسى سياقتى جاڭا جوبالارعا جول اشىلدى. ياعني ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ونداعان قوعامدىق، ساياسي، الەۋمەتتىك-گۋمانيتارلىق جاڭا باعدارلامالار ەنگىزدىك. بۇيرسا، وسى اپتادا ەفيرگە «ءجۇرسىننىڭ جۇيرىكتەرى» اتتى ايتىس جوباسى ەنەدى. وتكەن جىلى ءبىرىنشى رەت «مەن – قازاقپىن» اتتى حالىقارالىق مەگاجوبانى باستادىق. قازاقتىڭ مۋزىكالىق ءتول ونەرىن ناسيحاتتايتىن جوبا ءۇش باعىت بويىنشا جۇرگىزىلدى. كۇي، تەرمە جانە ءداستۇرلى ءان بويىنشا ورىنداۋشىلاردى ءار وبلىستان ىرىكتەپ، ول عانا ەمەس، رەسەيدەن، قىتايدان، موڭعوليادان تالانتتى ونەرپازداردى تارتتىق. رۋحاني ءتول مۇرامىزدى ءوستىپ زاماناۋي تۇرعىدا كەڭىنەن كورسەتۋگە مۇمكىندىك الدىق. رۋحاني جاڭعىرۋ تۋرالى ماقالاسىندا ەلباسى قازاق مادەنيەتى مەن ونەرىن شەتەلگە دە ناسيحاتتاۋ جايىن ايتتى عوي. ءبىز «جىبەك جولى» جوباسىن جاسادىق. سول بويىنشا قازاق تەليەۆيدەنيەسىنىڭ بۇل جوباسى سەگىز مەملەكەتتە ءجۇرىپ وتىردى. گرۋزيا، تۇركيا، ازەربايجان، قىرعىزستان، تاتارستان، باشقۇرتستان سياقتى ەلدەردەن كەلگەن انشىلەر العاشىندا ءوز تىلدەرىندە ءان سالدى، ەكىنشى كەزەڭدە قازاق تىلىندە ايتتى. وسى ارقىلى قازاق ءتىلىن نايحاتتاۋدىڭ جاقسى ءبىر جولىن تاپتىق. ماسەلەن، ازەربايجاننان، تۇركيا­دان، گرۋزيادان كەلگەن انشىلەر ءوز ەلدەرىندە تانىمال انشىلەر. ينتەرنەت جەلىسىندە ولار شىرقاعان قازاق اندەرىن كورسەتۋ ارقىلى ءساتتى قادام جاسالدى.
سوندىقتان ەلباسىنىڭ ماقالاسىنداعى ويلار جالپى وتاندىق اقپارات قۇرالدارىنا وزدەرىنىڭ جۇمىسىن جاڭا باعىتتا جاڭا ءادىس-تاسىل تۇرعىسىنان ۇيىمداستىرۋعا قوزعاۋ سالدى.
ال لاتىن قارپىنە كوشۋ تۋرالى ماسەلەنى ايتپاعاننىڭ وزىندە قانشاما جوبالاردى وسىلاي جۇزەگە اسىردىق. رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ نەگىزگى ءبىر باعىتى ول – قازاق قوعامى ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا بوي تۇزەپ، قازىگى زاماناۋي تالاپتارعا ساي بولۋى شارت. ءبىز وسى جوبالارمەن شەكتەلىپ قالماي، ودان ءارى تەرەڭدەي ءتۇسىپ، جاڭا تىڭ باستامالاردى جۇزەگە اسىرۋىمىز كەرەك.

اڭگىمەلەسكەن عابدۋل-عازيز ەسەمبايەۆ