«ءبىر بالا اكەدەن وتە، ءبىرى جەتە، ەندى ءبىرى كەرى كەتە تۋادى» دەگەن ءسوز قازىبەك بيدەن قالعان دەسەدى. وسى ءبىر عاقليا ايتۋلى ءبيدىڭ يەلىگىنە تەلىنگەنمەن، ءيسى قازاقتىڭ ءوز عۇمىرىنان تۇيگەن مول تاجىريبەسى مەن ارمان-مۇراتى بولسا كەرەك. راس، وزىنەن وزا تۋىپ، ارۋاعىن اسپانداتار پەرزەنتتى قاي اكە اڭسامايدى دەرسىڭ. بۇل ىنتىزارلىق اكەنىڭ تۇلا بويى تىلەۋىنىڭ نەگىزىندە عانا جۇزەگە اسارىنا جازباق دۇنيەمىز جاۋاپ بولادى دەگەن ۇمىتتەمىز.
اكە مەن بالا بىرلىگى – مۇلدە ءبولىپ قاراۋعا كەلمەيتىن ءبىر كونتەكستەگى تۇتاس ۇعىم. بالاعا (بۇل جەردە ۇرپاققا دەسەك تە بولادى) تەك شەجىرە ەسەبىندە عانا قاراۋ، ارينە، باسقا ماسەلە ( اڭگىمە جۇلگەسى تەك ءتول تۋعىزۋ تۋراسىندا بولسا، ول ەندى جان-جانۋارلاردىڭ دا جاساي الاتىن شارۋاسى عوي). قىسقاسى، قازاقتا وزىنەن اسىرىپ ۇل تۋعىزعان باقىتتى اكە بولدى ما، بولسا، كىم بولدى ەكەن؟ ءبىز بۇل ساۋالعا ءبىر اۋىزدان، ءيا، ونداي اكەلەر از بولماعان، سونىڭ ءبىرى قۇنانباي وسكەنباي ۇلى دەر ەدىك. قۇنانبايدىڭ جالعان ءدۇنياعا جارالعانداعى ماقسۇتىن جالعىز-اق اۋىز سوزىنەن تانۋىمىزعا بولادى. ونىڭ جۇرەك ءۇلپىلى مەن كۇللى اڭسار مۇراتى وسى ءبىر ءسوزدىڭ ىشىندە عانا دامىلداپ تۇر. بۇل پەرزەنتى ابايعا قاراتا ايتىلعان: «ءاي، ىبىراي سەن مىقتى بولساڭ وزىڭدەي ۇل تۋدىرىپ ال» دەپ كەلەتىن ايگىلى ءسوزى عوي. سونىمەن، پاراساتتى اكە، قۇرساعى قۇنارلى شەشەدەن شىققان قۇنانباي تۋمىسىنان زەردەلى-تۇعىن (ابايشا ايتساق «ەكى اسىلدان قوسىلعان، سوم التىننىڭ سىنىعى» بولاتىن). وسىلاي دەسەك تە قۇنانبايدى قاتال ۋاقىت سىنى باسقا سۇرلەۋگە ءتۇسىردى. ول كەزەڭ الاشتىڭ عىلىم-بىلىمنەن ىرگەسىن اۋلاق سالىپ، قازاق بالاسى ات ءۇستى، شوقپار تىلىندە سويلەگەن زامانا ەدى. وسى ءبىر ءجايت ەسىل ەردىڭ تۇلا بويىن تۇرشىكتىرىپ، شىبىن جانىن شىجعىرمادى دەي الامىز با؟ قىسقاسى، قازاقتىڭ عىلىم مەن كىسىلىكتەن كەتكەن ەسەسى قۇنانباي جۇرەگىندە شور بولىپ بايلانعان-دى. ەندەشە، ەسە قايتارۋ كەرەك. باسقالاي ءسوز قىدىرتىپ، ءتىل بەزەۋدىڭ ءتىپتى دە قاجەتى جوق. اكەنىڭ وسى ءبىر الاپات سەزىمىنەن اباي جاراتىلدى. اباي – قۇنانبايدىڭ تەڭىزدەي دولدانعان شەر نالاسىنىڭ جەمىسى. ول اكەنىڭ ومىردەن العان ءوشى مەن اڭسار مۇراتىنىڭ قارىمتاسى دەسەك تە بولادى. قۇنانبايدى قۇداي القادى. ارمانىنا جەتتى. ايتپەگەندە جوعارىداعى ءسوزدى ايتالار ما ەدى...
II
«ەل ىشىنە ساۋ كەلسەڭ،
تاعىلىم ايتپاس ەر مەدىڭ؟
جول كورسەتىپ سوندا ولسەڭ،
ارمانىم بار دەر مە ەدىم» - دەپ ابايدى زار ەڭىرەتكەن ءابدىراحمان دا زامانادان باسى وزىپ تۋعان بالا-تۇعىن. ءبىز حاكىمنىڭ «ول قۋاتىم ەدى راس» يشاراسىنان ءابدىراحماندى ءوزىنىڭ بيولوگيالىق ءام رۋحاني جاڭا ءورىسى رەتىندە مويىنداۋىن كورەمىز. وسى جەردە مىنا ءبىر ءجايتتىڭ باسىن اشىپ ايتۋعا ءتيىسپىز. «تۋعىزعان اتا، انا جوق، تۋعىزارلىق بالا جوق» ۇعىمىنىڭ الدىندا قۇنانباي اۋلەتىنىڭ، ءاماندا، بەتى جارىق. قالايشا دەيسىز عوي؟! ابايدىڭ ءبىز باس ارىپتەرمەن ارنايى ۇسىنىپ وتىرعان جوعارىداعى ەكى جول عازالىندا تۇسىنگەن ادامعا عالامات سىر جاسىرىلعان (ولاي دەيتىنىمىز وسى ءبىر ولەڭنىڭ ءون بويىندا ساپالى ۇرپاقتىڭ جاۋاپكەشىلىگى مەن تالاپتارى تۇر). مىنەكي، ءبىز مانادان بەرى ىندەتىپ وتىرعان ويىمىزدىڭ نەگىزگى لەيتموتيۆىنە دە جەتتىك. ءبىز بۇگىن دە نەگە ءالسىزبىز، قازاقتىڭ قازىرگى قانى نەگە عانا سۇيىلىپ كەتتى دەگەن سۇراققا ءبۇي دەپ جاۋاپ بەرۋگە بولادى. ءبىز ارمانسىز (دۇرىسى ماقساتسىز) نەكەنىڭ ءتولى ەكەنبىز. مۇنى ءبىر سوزبەن عانا شەگەندەر بولساق، قۇمارلىق دەرتىنىڭ قۇرباندارىنا اينالىپپىز. سەبەبى ارمانسىز ادامنان ءاماندا ماقسات شىقپايدى («كوڭىلسىز قويدان كوتەنسىز قوزى تۋادى» تانىمىمەن قاراستىرساق مۇنداي نەكەدەن كۇرەسكەر بۋىن جارالماق ەمەس). اكەنىڭ ءبىزدى جاراتارداعى كوڭىل كۇيى مەن اۋانى بولاشاق ءومىرىمىزدىڭ اتموسفەراسى دەسەك، نە مورالدىق، نە ماتەريالدىق تۇرعىدان ماقۇرىم «ماس» اكە ءوزىنىڭ بىرەر ساتتىك لاززاتىنەن بىرەۋدىڭ (بىرەۋ بولعاندا بالاسىنىڭ) ماڭگىلىك ازاپ شەگەتىنىن ەشقاشان تۇسىنبەگەن سەكىلدى. ال ابايدىڭ بۇل جەردەگى ىزدەپ وتىرعان بالاسى مەن ونى (تولىققاندى تۇلعانى) ومىرگە اكەلمەك اتا-اناعا ارتقان جاۋاپكەرشىلىك مۇلدە بولەك. كەمەڭگەر ويىنىڭ استارىنا ۇڭىلسەك، مۇنداي پەرزەنت ءبىزدىڭ بەلىمىزدەن ەمەس، ىشكى حالىمىزدەن جاراتىلادى ەكەن. «ەردىڭ كوكىرەگى جۇكتى بولماي، ەر تۋمايدى» دەگەنىڭىز دە وسى بولعانى عوي. ەندەشە، «مىقتى بولساڭ وزىڭدەي ۇل تۋدىرىپ ال» دەگەن اكە ءسوزى ابايعا (ءبىز ويلاعانداي كەكەتۋ تۇرعىسىندا ەمەس) امانات رەتىندە ايتىلعان ەكەن.
ءابدىراحمان – اكەگە بەرىلگەن سول ساۋالدىڭ تولىققاندى جاۋابى-تۇعىن.
كوكتە جۇزگەن دوڭگەلەك كۇن XIX عاسىردى تۇگەپ، XX عاسىردىڭ تاڭىن اتىردى. ادامي ميسسياسى اياقتالىپ كەلە جاتقان ابايدىڭ جاڭا ءداۋىر تولىنەن ءۇمىتى ۇلكەن ەدى. كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ءابىشى سول ۇكىلى ءۇمىتىنىڭ بىرەۋى بولاتىن. اقىننىڭ «جاڭا جىلدىڭ باسشىسى – ول، مەن ەسكىنىڭ ارتى ەدىم» دەپ وتىرعانى دا سول.
تالاۋراپ اتقان بۇل XX عاسىر قازاق حالقىن دەگراداسياعا ۇشىراتقان ءداۋىرى ەكەندىگى بارىمىزگە بەلگىلى جاي. ءتىل مەن ءدىل، ءدىن مەنەن ءداستۇر ءبارى-بارى تاباندا تاپتالىپ جاتتى. پاتشالىق رەسەي ساياساتى قازاقتىڭ وبالىنان ويىنشىق جاساپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەدى. مىنەكي، سول كەزگى الاشتىڭ ىشىنە شوككەن شەمەن شەر، شاراناعا اينالىپ، قايىرا سىرتقا شىقتى.
بۇل ءبىر ۇلى تولعاق ابايشا ايتساق «ەل ىشىنە تاعىلىم ايتىپ، جول كورسەتەر ەرلەردى» دۇنيەگە اكەلدى. قازاقتىڭ اششى زاپىرانى مەن كەرمەك جاسىنان جاراتىلعان وسى ءتول الاش ارىستارى بولاتىن. الاش ۇلت بەتىنىڭ قىزىلى ەدى. ولاردىڭ ءارقايسىسىن ابايدىڭ اياۋلى ءابدىراحمانى دەسەك تە بولادى...
ءتۇيىن ءسوز
ماقالامىزدىڭ نەگىزگى مارەسىنە دە جەتتىك. از عانا ءسوزىمىز ساپالى ۇرپاق ساباقتاستىعى مەن ىشكى ءحالىمىزدىڭ جاعدايى تۋراسىندا بولدى. قانشاما ازاتپىز دەپ اسپانعا بورىك اتقانمەن، ءقازىر دە قازاقتىڭ جىبەرگەن ەسەسى مەن كورگەن قۇقايى كوپ. ەندەشە، ەلدىڭ ەڭسەسىن تىكتەپ، ەسەسىن قايتارار ەر تۋعىزۋعا ءسىز بەنەن ءبىزدىڭ بۇگىنگى رۋحاني دايارلىعىمىز قانداي؟ مىنە، ءبىز بۇل ساۋالعا بۇكىل بولمىسىمىزبەن جاۋاپ بەرۋگە ءتيىسپىز. رۋحسىز ۇلت ۇلتانقۇلداردى عانا جاراتادى. ءيسى قازاق «اقىرىپ تەڭدىك سۇرار» ازاماتىنا قاشان دا ءزارۋ.
ءبىز الاشتىڭ التىن قۇرساعىنان وسىنداي پەرزەنتەردىڭ لايىم دا مول بولۋىنان ءۇمىت ەتەمىز.
ىقىلاس وجاي ۇلى
پىكىر قالدىرۋ