"قازاق حاندىعىنا 550 جىل" شىعارماشىلىق بايگەسىنە
مەملەكەتتىڭ جوعارى ءرامىزى قاسيەتتى تۋدى بيىككە جەلبىرەتىپ سوعىستا قولدان تۇسىرمەي بەرىك ۇستايتىن تۋ ۇستاۋشى ساربازدى ەجەلگى تۇركىلەر مەن قازاقتار تۋبەگى دەپ اتايتىنى تۋرالى دەرەكتەر بار. بەيبىت كۇندە دە ەلدىڭ تۋىن حان ورداسىندا اسكەرلەر كۇزەتەتىن، ال مايداندا بايراقتى سەنىمدى ساربازعا تاپسىراتىن سالت بولعان. سونىمەن بىرگە ەل يەسى حان ءوزىنىڭ سەنىمدى ساردارىن ارنايى قولباسشى ەتىپ بەلگىلەگەندە وعان ارنايى تۋ سىيلايتىن. سونىمەن بىرگە بيلەۋشى تورەلەردىڭ دە تۋى، تاڭباسى باسقالاردان وزگەشە بولعان. بۇل تۋرالى تاريحشى ق.حاليدي بىلاي دەپ جازادى: «سىعاي حان، ونىڭ بالاسى ەسىم حان. بۇل ءبىر ايەلدەن جالعىز، ۇزىن بويلى زور كىسى بولعاندىقتان «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» اتانعان. ورىسحاننىڭ قىزىل تۋى وسىنىڭ قولىندا قالعان دەيدى. سىعاي حاننىڭ ەكىنشى ايەلىنە ەكى ۇل بار. بىرەۋى سەيتقۇل، ەندى بىرەۋى وننان حان. وننان باتىر كىسى بولىپتى. قىزىل تۋدان ءبولىنىپ شىعىپ، ءوز الدىنا اق تۋ كوتەرىپتى. بارلىق اق تۋلى تورەنىڭ باباسى وسى. ەسىم حاننىڭ بالاسى جاڭگىر حان، ونىڭ بالاسى تاۋكە حان، بۇل ءبىر ايەلدەن جالعىز. ونىڭ بالاسى بولات حان، ونىڭ ۇلى ابىلمامبەت حان، ونىڭ ۇلى ابىلپەيىز حان. بۇل جاقتاعى قىزىل تۋلى تورەلەردىڭ باباسى وسى.
جاڭگىر حاننىڭ ەكىنشى ايەلىنەن ءۋالى، باقى اتتى ەكى ۇل بار. ءۋالىنىڭ بالاسى ابىلاي حان. ابىلاي جاس كەزىندە جاۋ قولىنا تۇتقىنعا ءتۇسىپ، تاعى ءبىر شابىندىدا قازاق قولىنا كەلىپ ءۇيسىن تولە ءبيدىڭ تۇيەشىسى بولىپ جۇرگەندە نەمەرە اعاسى بولات حان قولىنا الىپ تاربيەلەپتى.
بولات حان ءومىرىنىڭ سوڭىندا ءوز بالاسى ابىلمامەت حاندى قىزىل تۋمەن ءوز ورنىندا قالدىرىپ، ابىلاي حاندى جاسىل تۋ بەرىپ، كەيبىر ەلگە باستىق قويىپتى».
قازاق مەملەكەتىنىڭ باس ءرامىزى ايبارلى تۋعا التى الاش باس ۇرىپ سىيىنىپ، قۇدىرەتتى بايراقتان كۇش الاتىن، جەبىرەگەندە ەر ازاماتتىڭ باسى قوسىلاتىن. اقتامبەردى جىراۋ «جاۋعا شاپتىم تۋ بايلاپ، شەپتى بۇزدىم ايعايلاپ!» دەگەندە وسىنداي قاسيەتتى رامىزدەن قۋات العانىن جىرلاسا كەرەك.
ەپيك اقىن ن.ايت ۇلى «تۋ» پوەماسىندا حالىق جادىندا جۇرگەن وسىنداي تەرەڭ تامىرلى پوەتيكالىق رامىزدەردى جاڭعىرتا جىرلانعانى بايقالادى. مۇنداي تاريحي وقيعالار مەن اڭىزدار تۋرالى اقىن ن.ايت ۇلى ءوزى دە بالا كەزىنەن قۇلاعدار بولعانىن پوەمادا بىلاي دەپ جىرلايدى:
شاڭقاي ءتۇس، تامىلجىعان شىلدە ايىندا،
ەستىگەن وقيعا ەدى تۋ جايىندا.
قاز-قاتار قونا قالعان قالىڭ اۋىل،
بيىك تاۋ القىمىندا – سۋ بويىندا.
كوكەيدە كىشكەنتايدان قالعان سۋرەت،
جۇرەتىن ساۋلە شاشىپ جىلدا ويىمدا.
قاسيەتتى حاننىڭ، تۇمەنباسى قولباسىنىڭ كيەلى اق تۋى جاۋ كەلە جاتسا نەمەسە جاقىنداعان جەڭىستى حابارلاپ دۇرىلدەيدى دەگەن اڭىز دا ەل اراسىندا مول تارالعان. ول تۋرالى پوەمادا «ساربازدار سايىپقىران اتقا قونعان، اق تۋى ابىلايدىڭ دۇرىلدەسە» دەيدى اقىن.
ەل اراسىندا تۋبەگى تۋرالى مىناداي اڭىزدار بار ەكەنىن اقىن س.نۇرجانوۆ جەتكىزەدى:
«1832 جىلعى قارناۋدا حيۋا جەندەتتەرىمەن بولعان قىرعىندا تۋبەگىنىڭ ات ۇستىندە تولىقسىپ تۇرعانىن كورىپ قولباسشى ءسۇيىنعارا اتامىز شاۋىپ كەلىپ: «شىدايسىڭ با؟» – دەيدى عوي، سوندا تۋبەگى – ەسكەلدى داۋىل باتىر: «جان شىداسا – ءبىز شىدارمىز!» دەپتى.
نەشە جەردەن وق تيگەن باتىردىڭ اۋزىنان كەسەك-كەسەك قان اتىپ تۇر ەكەن دەيدى. سوعىس اياقتالعاندا كەلسە، ات ۇستىندە تۋدى جىقپاعان قالپى ەسىل ەر الدەقاشان ءدارىل-باقيعا ءوتىپ كەتىپتى!..
1856 جىلى قاراعان-بوساعاداعى ۇرىستا تۋبەگى – اسار سۇپى اتامىزعا باتىرلاردىڭ ءبىرى اسىعىستا: «اتا، تۋدى جىقپايسىز عوي!؟» – دەپ قالادى. سوندا اسار سۇپى: «تۋدى قۇداي جىقپاسا، ءبىز جىقپاسپىز، ينش-اللا!» – دەگەن».
ەل اراسىندا تارالعان اڭىزدارعا قاراعاندا كەيبىر جەكە رۋلاردىڭ اتاۋى دا تۋعا بايلانىستى قويىلىپ، ءبىر سوزبەن ايتقاندا قازاق ەلىنىڭ رامىزدىك باستى بەلگىسى تۋدىڭ وبرازى حالىقتىڭ جۇرەگىنە وشپەستەي بوپ ەرتە زاماننان ۇيالاعانى اڭعارىلادى. مىسالى، مىنا ءبىر شەجىرەلىك اڭىزدا بۇل جاعداي تارتىمدى ورنەكتەلگەن:
«ۇلى ءجۇز ويسىلدىڭ توبەكە دەگەن بالاسىنان وتەپ باتىر، ونان سىرىمبەت، تۇرىمبەت، جالمامبەت دەگەن بالالارى بولادى. تۇرىمبەت جانىبەك حان اسكەرىنىڭ ەڭ العاشقى تۋىن ۇستاپ، قول باستاعان باتىر. ونى زامانداستارى «تۋبەگى» دەپ اتاپ كەتكەن. جانىبەك حاننىڭ ويسىل ۇرپاقتارىنا جاساعان قاسىرەتىنەن امان قالعان تۇرىمبەت، جەڭگەسى ىزبيكەگە ۇيلەنىپ، ودان ماناپ دەگەن بالا تۋادى. ماناپ اعالارىمەن بىرگە ەرجەتكەندە جانىبەك حاننان كەك الۋ ءۇشىن اتتانادى. ماناپ جاس بولعاندىقتان اسكەردىڭ تۋىن ۇستاپ شىعادى. مۇنى كورگەن اۋزى دۋالى قارتتار: «تۋبەگىنىڭ مانابى تۋ كوتەردى، ونىڭ ۇرپاقتارى تۋتاڭبالى بولسىن»-دەپ ايقان ەكەن».
مىنە، وسىنداي تۋ مەن تۋبەگى تۋرالى حالىقتىڭ جادىندا ۇزاق عاسىردان بەرى ساقتالعان التىن اڭىز ارقاۋىن اقىن ن.ايت ۇلى ءوز پوەماسىندا ەپيكالىق قۇلاشپەن قايتا جاڭعىرتىپ، ەل اۋزىنداعى ءتۇرلى فولكلورلىق دەرەك پەن ءاڭىز-اپسانالاردى شەبەرلىكپەن توعىستىرىپ، قازىمبەت باتىردىڭ وبرازىنا جيناقتاي جىرلاعانى انىق.
قازىمبەت باتىر اقىننىڭ قيالىنان تۋعان ادەبي كەيىپكەر مە، الدە تاريحتا بولعان ادام با؟ ولكەتانۋلىق زەرتتەۋلەر، اۋىزشا شەجىرەلەر قازىمبەتتىڭ شىن تاريحتا بولعان سارباز ەكەندىگىن دالەلدەيدى. ول تۋرالى «قاراكەرەي مۇرىن شەجىرەسىندە» مىناداي مالىمەت كەزدەسەدى:
«قازىمبەت باتىر قۇتتىمبەت ۇلى – نايمان - قاراكەرەي - بايتورى - مەيرام - بايىس - مۇرىن (سارىمىرزا) - جولىمبەت - راق - قۇتتىمبەت - قازىمبەت باتىر قۇتتىمبەت ۇلى. ول مۇرىن ەلىنەن شىققان اتاقتى باتىر. جوڭعار باسقىنشىلىعىنا قارسى ازاتتىق سوعىسىندا قابانباي مەن بورانبايدىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىگى بولعان. جوڭعارلارمەن ۇزاققا سوزىلعان سوعىستىڭ اقىرعى نۇكتەسى تارباعاتاي ماڭىندا بولعانى بەلگىلى. وسىنداعى شايقاستاردا قازىمبەت كوكجال باراق، جەلكىلدەك باتىرلارمەن بىرگە الدەنەشە جاساعان جانكەشتى ەرلىكتەرىمەن كوزگە تۇسەدى. قازىمبەت پەن كوكجال باراق جەكپە-جەككە وزدەرى تىلەنىپ شىعىپ، قالماقتىڭ ەكى باتىرىن جايراتادى.
قازىمبەت باتىر ون سەگىزىنشى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ءاقشاۋلى ماڭىنداعى جوڭعارلارمەن شايقاستا اۋىر جارالانىپ قازا تابادى، كوز جۇمار الدىندا ءوزىن تۋعان جەرى ەسىل – نۇرا وڭىرىنە اپارىپ، ءوز قورىمدارىنا جەرلەۋدى سۇراعان. باتىر سۇيەگى ەسىل – نۇرادا.
ءۇرجارداعى بۇرىنعى الەكسەيەۆكا سەلوسى بۇگىندەرى قازىمبەت اۋىلى دەپ اتالادى. قازىمبەت ۇرپاعىنان ەلگە تانىمال جاقسى ازاماتتار شىققان. سونىڭ ىشىندە رەسپۋبليكاعا بەلگىلى زاڭگەر، بۇرىنعى سەمەي وبلىستىق سوتىنىڭ ءتوراعاسى ۇلانوۆ سيازبەك، وبلىسقا بەلگىلى ازامات ۋالييەۆ مايمۇرات، عالىم جاقسىبايەۆا فاريدا زادا قىزى بار».
بۇل دەرەكتەردەن ءبىز اقىن قازىمبەتتىڭ انىق تاريحي تۇلعا ەكەندىگىنە كوز جەتكىزەمىز. اقىننىڭ پوەماسىنىڭ باس كەيىپكەرىنە ارنالعان ايگىلى قاھارمان تۇلعانىڭ ۇرپاقتارى دا قازىرگى ازات قازاقستانعا ەڭبەك ءسىڭىرىپ جۇرگەن بەلگىلى جاندار ەكەندىگىنەن دە حابار الىپ، قان مايداندا ەلدىڭ تۋىن جىقپاعان قاس باتىردىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارىنا دا ءداستۇر ساباقتاستىعى جالعاسقانىنا كۋا بولامىز.
باتىردىڭ قازا تاپقان جەرى شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى تارباعاتاي تاۋىنىڭ قويناۋى بولسا، جەرلەنگەن جەرى قازىرگى استانا ماڭى «ەسىل-نۇرا» ەكەندىگىن دە بايقايمىز. قاس باتىر استاناعا 20 شاقىرىم جەردە جەرلەنگەن قابانباي بابانىڭ اق مولاسى ماڭىندا جەر بەسىككە بولەنگەن بولۋى دا ىقتيمال. ايگىلى باتىر قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ سۇيەگى قايدا جەرلەنگەن؟ وسى ماسەلە جايىندا باسپاسوزدە كوپتەگەن داۋلى پىكىر جارىق كوردى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇل تۋرالى سوناۋ 1979 جىلى العاشقى عىلىمي پىكىردى بىلدىرگەن – فولكلورتانۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، باتىردىڭ ءتول ۇرپاعى بولاتجان ابىلقاسىموۆ.
«قاراكەرەي قابانباي باتىر» دەگەن زەرتتەۋىندە عالىم بىلاي دەپ جازادى «ق.ادىلبەكوۆتىڭ ايتۋىنشا، قابانباي قازىرگى سەلينوگراد وبلىسىندا جەرلەنگەن». سونىمەن بىرگە عالىم قابانباي باتىردىڭ ءومىرىنىڭ سوڭىن الا ورىنبورعا قاراي كوشۋ ويىندا بولعاندىعى تۋرالى دەرەك كەلتىرەدى. ولاي بولسا، وسى مالىمەتتەردىڭ وزىنە–اق قابانباي باتىردىڭ سۇيەگى ارقادا جەرلەنگەنى شىندىققا جاقىن ەكەندىگىن باعامداي الامىز.
سەمەيلىك م.ق.كاريموۆ، م.ق.اسىلبەكوۆ سەكىلدى تاريحشىلار جازعان «ابىلپەيىز» دەگەن مونوگرافيادا قابانبايدىڭ ءوزى مەن زامانداستارى «وت جاققان جەرىمىز ەسىل-نۇرا» دەپ ارداق تۇتاتىنى ايتىلادى. وسى ەڭبەكتە سونىمەن بىرگە قازىمبەت باتىر تۋرالى دا دەرەكتەر كەلتىرىلەدى:
«ابىلپەيىز تورە سۇلتان بولاتىن قاراكەرەيلەر دە، باسقا نايماندار سياقتى سىر بويىن قىستاپ، سارىارقا ءوڭىرىن بىرنەشە عاسىرعا جۋىق جايلاعانى تاريحي شىندىق. ولاردىڭ جوڭعاردان بوساتىلعان التايعا، تارباعاتايعا جانە جەتىسۋعا كەلۋلەرى ءحۇىىى عاسىردىڭ 50-60 جىلدارىنان باستالعان. ەل بۇل وڭىرگە كەلگەننەن كەيىن دە، وزدەرىنىڭ اتاجۇرتتارى ەسىل –نۇرانى ۇمىتپاي، ولەڭ-جىرلارىنا قوسىپ، «ەل قايدا، ەسىل قايدا، نۇرا قايدا؟» دەپ، ايتىپ جۇرگەن. كوپ ۋاقىت بەلگىلى ادامدارى قايتىس بولعاننان كەيىن، ەسىل –نۇراداعى قورىمدارىنا اپارىپ، جەرلەپ وتىرعان. ول جاققا مۇرىن قازىمبەت، بايجىگىت بايباراق باتىرلاردىڭ جانە ت.ب سۇيەكتەرى اپارىلىپ قويىلعانى ەلدىڭ ەسىندە ساقتالعان. قابانباي باتىردىڭ ءوزىنىڭ «وت جاققان جەرىنە» وسيەتىمەن قويىلعانىن بۇرىنعى وتكەن ادامدار جاقسى بىلگەن. قاراكەرەي ىشىندەگى مۇرىننان تارايتىن جولىمبەت تابى شىعاتىن جولىمبەتتىڭ مەكەن قىلعان جەرى دە سارىارقانىڭ تورىندە، ياعني بۇگىنگى جولىمبەت تەمىرجول ستانسياسى تۇرعان جەر».
وسى تاريحي دەرەكتەردى قورىتا كەلە پوەما كەيىپكەرىنىڭ سۇيەگى سارىارقادا جەرلەنگەن دەۋگە بولاتىن سەكىلدى.
ولكەتانۋشى، بەلگىلى جۋرناليست ب.شالعىنباي قازىمبەتتىڭ باتىردىڭ عۇمىربايانى تۋرالى دەرەكتەردى بىلايشا تولىقتىرا تۇسەدى: «تۇمەنباسى، تۋ ۇستاۋشى بولىپ سوعىسقا قاتىسقان قازىمبەت باتىر 52 جىل بويى ات ۇستىندە ءجۇرىپ، ەل قورعاپتى. اتا-بابا جەرىن جاۋدان ازات ەتۋ جولىنداعى سوڭعى ۇرىستا 69 جاسىندا قازاق جاساعىنىڭ تۋىن جىقپاي، تۋ تۇبىندە مەرت بولعان ەكەن».
قازىمبەت تۋرالى ءاڭىز-اپسانا شىعىس قازاقتارى اراسىنا مول تارالىپ، ەل ەسىندە باتىر بەينەسى جاقسى ساقتالعانى دەرەكتەردىڭ مولدىعىنان بىلىنەدى. ەل اۋزىندا جۇرگەن مىناداي ءبىر شۋماق ولەڭ «تۋ» پوەماسىنىڭ شارىقتاۋ شەگىندەگى قازىمبەتتىڭ ەرلىگىنىڭ ءتۇيىنىن، پوەمانىڭ وزەگىن بىلدىرەتىندەي ءارى باتىر تۋرالى ەل زەردەسىندە ساقتالعان قانمەن جازىلعان تاريحتىڭ شىن پاراعى دەۋگە بولاتىن قۇندى دۇنيە:
«قاپىسىز اجال كەلسە كىم ولمەگەن،
شىڭقوجا، شوڭكەيدى دە شىدەرلەگەن.
قوس جەبە وندىرشەكتەن قادالسا دا،
قازىمبەت تۋدىڭ سابىن جىبەرمەگەن».
اقىن ن.ايت ۇلى پوەمانىڭ شىرقاۋ شەگىندە قاھارمان قازىمبەتتىڭ ءومىرىنىڭ اقىرىن پوەما سيۋجەتىمەن شەبەر جىمداستىرىپ، ءوزى ولسە دە تۋىن جىقپاعان قازاق ءپاتريوتيزمىنىڭ مايدان دالاسىنداعى ەرەكشە كورىنىسىنە جىردان مونۋمەنت تۇرعىزعانى – وسىناۋ ەلدىڭ ەسىنەن ۇمىتىلماعان كوزسىز ەر تۋرالى حالىق ولەڭىمەن دە ساباقتاسىپ، ماعىنالىق تۇتاستىق تاۋىپ تۇرعانداي:
جالعىز تۇر تۋ ۇستاۋشى ءدوڭ باسىندا،
كورگەندەر اڭ-تاڭ قالدى العاشىندا.
بايراعى قولىنداعى جەلبىرەيدى،
ءوزىنىڭ كورىنبەيدى جان قاسىندا.
بولماستان ويلارىندا ەشبىر ءقاۋىپ،
باتىرلار ساتىرلاتىپ كەلدى شاۋىپ.
كۇيىندە تۋ ۇستاعان قاتىپ قاپتى،
ولسە دە قۇلاماعان اتتان اۋىپ.
قوس جەبە قاتار ءتيىپ وندىرشەكتەن،
اققان قان ومىراۋىن كەتكەن جاۋىپ.
اتى دا استىنداعى قوزعالمايدى،
تىزگىنىن تۇقىرتىپتى ەبىن تاۋىپ.
قارۋى جەردە جاتىر ساۋدىراعان،
ەكى كوز جۇمىلماپتى جاۋدىراعان.
توبەدە تۋىن جىقپاي قاسقايىپ تۇر،
دەگەندەي «نە قىلاسىڭ ەندى ماعان؟!».
قورىتىندىلاي ايتقاندا، پوەمانىڭ كىرىسپەسىندە اقىن جىرلاعانداي قازىمبەتتىڭ ەرلىك ءومىرى حالىق اراسىندا اڭىز بوپ ايتىلىپ، ەلدىڭ قۇلاعىنا ءار كەزەڭدە كاۋسار بۇلاقتاي قۇيىلىپ وتىرعان. قازىمبەت باتىر اڭىزدا عانا اتى قالعان بەلگىسىز كومەسكى جان، نە بولماسا اقىننىڭ قيالىنان تۋعان ادەبي كەيىپكەر ەمەس، ول – قازاق تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىرعان داڭقتى تۇلعا، وتانىن قۇلاي سۇيگەن ارىستان جۇرەك ازامات. ەندەشە اقىن ن.ايت ۇلى جاس كەزىنەن كوكىرەگىنە حاتتالعان كونە قازىنانى قازىرگى كوك تۋىمىزدىڭ تۇعىرلى دا عۇمىرلى بولۋى ءۇشىن قانىن توككەن بابالاردىڭ ەرلىگىمەن ساباقتاپ، تاريح قويناۋىنداعى ءتۇرلى دەرەكتەرمەن توعىستىرىپ، ولەڭىمەن ورە ۇندەستىرىپ، اقيقاتپەن ايشىقتاپ، ايبىندى باتىر تۋرالى شىنشىل پوەما تۋردىرا بىلگەن دەپ قورىتىندى جاساي الامىز.
ەركەگۇل اگپاس، قاينار ۋنيۆەرسيتەتى ماگيسترى.
پىكىر قالدىرۋ