لاتىنعا كوشۋدەگى ۇلى مۇرات قازىرگى زامانعى تەحنولوگيالىق ورتا­نى، كوم­مۋنيكاسيانى، سونداي-اق ءححى عاسىر­داعى عىلى­مي جانە ءبىلىم بەرۋ پروسەسىنىڭ ەرەكشە­لىك­تەرىن العا تارتا وتىرىپ، تۇركى دۇنيەسىمەن رۋحاني جاقىنداسۋ جانە ورىس تىلىنەن كۇشتەپ ەنگىزىلگەن باسى ارتىق ارىپتەر مەن كيريلدەگى ءتىل بۇزار ەملە ەرەجەلەردەن قۇتىلۋ بولاتىن. وسىنداي ماقساتتى كوزدەگەن ا.بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى عالىمدارىنىڭ جيىرما جىلدان اسا تەر توككەن زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەلەرى ەلەۋسىز قالىپ، 2018 جىلدىڭ 19 اقپانىندا ق ر پرەزيدەنتى جارلىعىمەن (اپوستروف نۇسقاسىنا ايتىلعان سىن-پىكىرلەردەن كەيىن ەكى-ۇش ايدا دايىن بولعان) اكۋت نۇسقاسى بەكىتىلىپ كەتە باردى. جاڭا ءالىپبيدى بەكىتكەن ەلباسى: «بۇل – جاڭا ءالىپبي. جاڭانىڭ اتى – جاڭا، ول ءىس جۇزىندە تەكسەرىلمەگەن. سوندىقتان جاڭا ءالىپبيدى ءسوز قۇرامىندا، ءماتىن قۇرامىندا، جازۋدا، ايتۋدا ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەپ، قولدانىستا قالاي بولاتىنىن ءبىلۋ كەرەك، كەم-كەتىكتەرىن تولىقتىرىپ، جەتىلدىرۋ كەرەك»، – دەگەن بولاتىن.

الىپبيدەگى كەم-كەتىكتەر ەملە ەرەجەلەرىن جاساۋ بارىسىندا بايقالاتىنى بەلگىلى. ونداي كەم-كەتىكتەر دەر كەزىندە ەسكەرىلىپ، الىپبيگە وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلمەسە، ەملە ەرەجەلەردە دە كەمشىلىكتەرگە جول بەرىلمەك. قازىرگى جاعدايدا ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «ارىپكە بولا ءتىلدى بۇزبايدى، تىلگە بولا ءارىپتى بۇزىپ وزگەرتەدى» دەگەن ءسوزىن ەسىمىزدەن شىعارىپ، ەملە ەرەجەلەردى شيكى الىپبيگە كۇشتەپ بەيىمدەپ جاتقان جايىمىز بار.

بۇل ماقالامىزدا الىپبيدە مەنمۇندالاپ تۇرعان نەگىزگى ون كەمشىلىكتى اتاپ، ولارعا تالداۋ جاساپ كورمەكپىز:

1. [ۋ] دىبىسىنىڭ تاڭباسى لاتىنداعى /Yy/ تاڭباسىنا اكۋت دياكريتيكاسىن قويۋ ارقىلى /Ýý/ دەپ الىنۋى؛

[ۋ] دىبىسىنا /Ýý/ تاڭباسىن بەرۋ لاتىن گرافيكاسىن قولداناتىن تۇركى (تۇرىك، ءازىربايجان، تۇركىمەن، وزبەك) تىلدەرى تۇرماق، الەم تاجىريبەسىندە جوق. [ۋ] دىبىسىنا وسى تاڭبانى قابىلداۋ ارقىلى قازاق جازۋى تۇركى ەلدەرىنىڭ جازۋىنان، قالا بەردى لاتىن گرافيكاسىن قولداناتىن بۇكىل الەم جازۋىنان الىستاماق. قازاق ءتىلىن ۇيرەنەمىن دەگەن شەتەلدىكتەر بىلاي تۇرسىن، باستاۋىش سىنىپتاردا ساۋات اشۋعا قوسا (الىپپەگە) اعىلشىن ءتىلىن قاتار ۇيرەنەتىن قاراكوزدەرىمىزدىڭ وزدەرىن شاتاستىرماق. جالپى /Yy/ تاڭباسى لاتىننەگىزدى تۇركى تىلدەرىنىڭ بارلىعىندا داۋىسسىز [ي] دىبىسىنا ءتان تاڭبا. ال تۇركىمەن تىلىندە اكۋتتى /Ýý/ ءارپى قىسقا [ي] دىبىسىنىڭ تاڭباسىن بىلدىرەدى. سوندا تۇركىمەندەر Aqtaý قالاسىن اقتاي دەپ وقىماق؛ [ۋ] دىبىسىنا /Ýý/ تاڭباسىن بەرۋدەگى ەڭ باستى سەبەپ، ءالىپبي اۆتورلارىنىڭ ساناسىندا قالىپتاسىپ قالعان ورىس ءالىپبيىنىڭ اسەرى بولسا كەرەك.

2. /يي، يي/ جانە /ءىى/ ارىپتەرىنىڭ باس ارىپتەرى بىردەي بولۋى؛

بەكىتىلگەن الىپبيدەگى /يي، يي/ جانە /ءىى/ ارىپتەرىنىڭ باس ارىپتەرىنە /I/ تاڭباسى بەرىلگەن. بۇلاي ەتۋ ەملە ەرەجەلەرىن جاساۋدا قيىندىق تۋدىرىپ وتىر. سالدارىنان يسمەت، ىسمەت سەكىلدى ەكى نۇسقادا جازىلىپ جۇرگەن كىسى اتاۋلارى Ismet، Ismet بولىپ بىردەي تاڭبالانباق. يلە ەتىستىگى مەن ىلە وزەنى اتاۋلارى جانە يلەيىن، ىلەيىن سوزدەرى سويلەم باسىندا Ile، Ile جانە Ileıin، Ileıin بولىپ بىردەي جازىلماق. كەييدى، كەيىدى، ءبىت، بيت، بىلىگى، بيلىگى دەگەن سوزدەر باس ارىپتەرمەن KEIIDI، KEIIDI، BIT، BIT، BILIGI، BILIGI دەپ تاڭبالانباق. «بىلىگى – بيتتەي، تىرلىگى – كيتتەي» دەگەن ماقالدى جازىپ كورىڭىز. ال «جۇرگىسى كەلمەگەن سيىردىڭ سيگىسى كەلەدى» دەگەن ماقالدى ۇلكەن ارىپتەرمەن جازۋ تىپتەن ۇيات. شىڭعىستاۋ وڭىرىنەن شىققان شاكىر ابەنوۆ ەسىمدى وت اۋىزدى اقىننان قارتايعان شاعىندا قىزىل اسكەر قاتارىندا بولعان شاعى تۋرالى ءبىر جۋرناليست سۇراعاندا، قىزىلدار تۋرالى ايتقان «راز، دۆا دەگىزدى» دەپ باستالاتىن ايگىلى ءبىر شۋماق ولەڭى بار. سول شۋماقتى ۇلكەن ارىپتەرمەن جازۋ ءتىپتى سوراقى كورىنۋى مۇمكىن.

سونىمەن قاتار ي (زات ەس. مال تەرىسىن يلەۋگە، وڭدەۋگە ارنالعان مالما؛ ەتىستىك. اعاش، تەمىر سياقتى زاتتاردى مايىستىرۋ، دوعا تۇرىندە بۇگۋ)، ءيى (زات ەس. ءۇشىنشى جاقتاعى تاۋەلدىك جالعاۋى ارقىلى كەلگەن ي ءسوزى. مىسالى، ءيى قانباعان قايىس، ءيى قانباعان ءىس؛ ەتىستىك. مالدىڭ ساۋار، ەمىزۋ الدىنداعى ءسۇتىنىڭ ەمشەك ۇرپىنە جينالىپ كەلۋى)، ءجيى-جيى، ءيىل، ءيىن، ءيىس، ءبيى، جيىلىگى، يىسكەيىن، ءيىرىم، ءيىلىسى، كەيىن، ءيىرىلىمى، كيىمى، ءسۇيىنشى، ءالىپبيى سوزدەرى كىشى ارىپتەرمەن ı، ıi، jıi-jıi، ıil، ıin، ıis، bıi، jıiligi، ıiskeıin، ıirim، ıilisi، keıin، ıirilimi، kıimi، súıinshi، álipbıi ت.ب. ۇلكەن ارىپتەرمەن I، II، JII-JII، IIL، IIN، IIS، BII، JIILIGI، IISKEIIN، IIRIM، IILISI، KEIIN، IIRILIMI، KIIMI، SÚIINSHI، ÁLIPBII دەپ جازىلماق. كوزشالىمعا قولايسىز قاتار-قاتار تاياقتار.

♦12 جاستاعى ۆۋندەركيند قازاق ءالىپبيىنىڭ اكۋتسىز جاڭا نۇسقاسىن ۇسىندى

3. داۋىسسىز [ي] دىبىسى مەن [ىي]، [ءىي] دىبىس تىركەستەرىنە (داۋىستى [ي] دىبىسىنا) ءبىر عانا /Iı/ تاڭباسىن جانە داۋىسسىز [ў] دىبىسى مەن [ۇў]، [ءۇў] دىبىس تىركەستەرىنە (داۋىستى [ۋ] دىبىسىنا) ءبىر عانا /Ýý/ تاڭباسىنىڭ بەرىلۋى؛

اراب گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ توتە جازۋىندا ي جانە و ارىپتەرىنە قاتىستى «داۋىسسىزدان كەيىن كەلسە داۋىستى بولادى، داۋىستىدان كەيىن كەلسە داۋىسسىز بولادى» دەپ داۋىسسىز [ي] دىبىسى مەن [ىي]، [ءىي] دىبىس تىركەستەرىنە (ياعني داۋىستى [ي] دىبىسىنا) ءبىر عانا /ي/ تاڭباسى جانە داۋىسسىز [ў] دىبىسى مەن [ۇў]، [ءۇў] دىبىس تىركەستەرىنە (ياعني داۋىستى [ۋ] دىبىسىنا) ءبىر عانا /ﯟ/ تاڭباسى بەرىلگەن بولاتىن. بۇل ەرەجە اراب گرافيكاسىنا عانا ءتان ەرەجە. مىسالى، اراب تىلىندەگى /ي/ ءارپى داۋىسسىز [ي] دىبىسى مەن [يي] دىبىس تىركەستەرىنىڭ، /و/ ءارپى داۋىسسىز [ў] دىبىسى مەن [ۋў] دىبىس تىركەستەرىنىڭ قىزمەتىن اتقارادى. اراب تىلىندە /ي/ ءارپى داۋىستى دىبىستاردان كەيىن، ياعني فاتحا، دامما حاراكاتتارىنان كەيىن كەلسە داۋىسسىز [ي] (مىسالى: بَيْتٌ [ءبايت]، بُيُوْتٌ [بۋيۋўت])، كاسرا حاراكاتىنان كەيىن كەلسە، وسى كاسرا حاراكاتىنىڭ دىبىسىمەن بىرگە [يي] دىبىس تىركەسىن بەرەدى (مىسالى: دِيْكٌ [دييك]). سول سياقتى /و/ ءارپى داۋىستى دىبىستاردان كەيىن، ياعني فاتحا، كاسرا حاراكاتتارىنان كەيىن كەلسە داۋىسسىز [ў] (مىسالى: دَوْمٌ [ءداўم]، لِوَاءٌ [ليўءا̄’])، دامما حاراكاتىنان كەيىن كەلسە، وسى دامما حاراكاتىنىڭ دىبىسىمەن بىرگە [ۋў] دىبىس تىركەسىن بەرەدى (مىسالى: سُوْقٌ [سۋўق]). (كوپتەگەن كلاسسيكالىق اراب ماتىندەرىندە كاسرادان كەيىنگى /ي/ ءارپى مەن داممادان كەيىنگى /و/ ءارپىنىڭ ۇستىنە سۋكۋن بەلگىسى قويىلادى). داۋىسسىز دىبىستان كەيىنگى كاسرا حاراكاتى مەن /ي/ ءارپى دىبىستارىنىڭ جاسالۋ ورنى ءبىر بولعاندىقتان [يي] دىبىس تىركەستەرى اراب تىلىندە [ӣ] بولىپ سوزىلىڭقى دىبىستالادى. مۇنداعى سوزىلىڭقى دىبىستالىپ تۇرعان كاسرا حاراكاتىنىڭ دىبىسى ەمەس /ي/ ءارپىنىڭ دىبىسى. سونداي-اق داۋىسسىز دىبىستان كەيىنگى دامما حاراكاتى مەن /و/ ءارپى دىبىستارىنىڭ جاسالۋ ورنى ءبىر بولعاندىقتان [ۋў] دىبىس تىركەستەرى اراب تىلىندە [ȳ] بولىپ سوزىلىڭقى دىبىستالادى. مۇنداعى سوزىلىڭقى دىبىستالىپ تۇرعان دامما حاراكاتىنىڭ دىبىسى ەمەس /و/ ءارپىنىڭ دىبىسى. وسى قاسيەتتەرىنە قاراي اراب فونەتيستەرى كاسرادان كەيىن كەلگەن داۋىسسىز /ــِيْ/ دىبىسىن سوزىلىڭقى [ӣ] جانە داممادان كەيىن كەلگەن داۋىسسىز /ــُوْ/ دىبىسىن سوزىلىڭقى [ȳ] دەگەن. دەمەك ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «داۋىسسىزدان كەيىن كەلسە داۋىستى [ي] بولادى (ياعني [ىي]، [ءىي] دىبىس تىركەستەرىن بەرەدى)، داۋىستىدان كەيىن كەلسە داۋىسسىز [ي] بولادى» جانە «داۋىسسىزدان كەيىن كەلسە داۋىستى [ۋ] بولادى (ياعني [ۇў]، [ءۇў] دىبىس تىركەستەرىن بەرەدى)، داۋىستىدان كەيىن كەلسە داۋىسسىز [ў] بولادى» دەگەن ەرەجەسى اراب تىلىندەگى /ي/، /و/ ارىپتەرىنىڭ وسى ەرەكشەلىگىنەن الىنعان دەۋگە تولىق نەگىز بار. اراب الىپبيىندەگى /ي/،  /و/ ارىپتەرىنىڭ وسى ەرەجەسىن ا.بايتۇرسىن ۇلى توتە جازۋىندا وتە ءتيىمدى پايدالانعان. بۇل ەرەجەنى، ءتىپتى، اراب گرافيكاسىن قولدانعان بۇكىل تۇركى حالىقتارى ءوز جازۋلارىندا ون عاسىردان اسا پايدالانىپ كەلدى.

الايدا اراب گرافيكاسىنا عانا ءتان وسى ەرەجەنى لاتىننەگىزدى قازاق الىپبيىنە قولدانىپ، داۋىسسىز [ي] دىبىسى مەن [ىي]، [ءىي] دىبىس تىركەستەرىنە (ياعني داۋىستى [ي] دىبىسىنا) ءبىر عانا /Iı/ تاڭباسىن جانە داۋىسسىز [ў] دىبىسى مەن [ۇў]، [ءۇў] دىبىس تىركەستەرىنە (ياعني داۋىستى [ۋ] دىبىسىنا) ءبىر عانا /Ýý/ تاڭباسىن بەرۋ قيسىنسىز.

بەكىتىلگەن الىپبيدە اراب الىپبيىندەگىدەي داۋىسسىز [ي] دىبىسى مەن [ىي]، [ءىي] دىبىس تىركەستەرىنە (ياعني داۋىستى [ي] دىبىسىنا) ءبىر عانا /Ιι/ تاڭباسى جانە داۋىسسىز [ў] دىبىسى مەن [ۇў]، [ءۇў] دىبىس تىركەستەرىنە (ياعني داۋىستى [ۋ] دىبىسىنا) ءبىر عانا /Ýý/ تاڭباسى بەرىلگەن. سونىڭ سالدارىنان جاڭا ەملە ەرەجەلەردىڭ 7-پاراگرافىندا «ıy، ıi (ياعني يى، ءيى) ءارىپ تىركەستەرىنە اياقتالعان ەتىستىككە كوسەمشەنىڭ -ي جۇرناعى جالعانعاندا، ەكى ı ءارپى قاتار جازىلادى: baııdy، keııdi، moııdy» دەگەن اراب گرافيكاسىنا ءتان ەملە ەرەجە جاسالىپ وتىر. جالپى /ي/ ءارپىنىڭ قاتار جازىلۋى اراب گرافيكاسىندا قالىپتى جاعداي، ەرسى كورىنبەيدى. مىسال ءۇشىن ارابتىڭ تَكْيِيْف [تاكيييف]، (ياعني [تاكيӣف])، تَسْيِيْر [ءتاسييير]، (ياعني [ءتاسيӣر]) سوزدەرىن كەلتىرۋگە بولادى. باييدى، كەييدى، موييدى سوزدەرى توتە جازۋدا دا جوعارىداعى اراب سوزدەرىندەگىدەي ەكى /ي/ ءارپىنىڭ قاتار كەلۋى ارقىلى /باييدى/، /كه ييدى/، /موييدى/ تۇرىندە جازىلادى، جازىلىپ تا ءجۇر. ەسكەرە كەتەتىن تاعى ءبىر جايت قازاق قىزدارىنا قويىلىپ جۇرگەن ايدا، سايدا (Aıda، Saıda) دەگەن ەسىمدەر مەن ايدا، سايدا (Aıda، saıda) سوزدەرىنىڭ وقىلۋلارى قالاي اجىراتىلماق؟! قۇرانداعى سۇرە اتاۋى «ءمايدا» قالاي وقىلماق؟!

اراب گرافيكاسىنا عانا ءتان وسى ەرەجە لاتىن گرافيكاسىنا دا جارار بولسا، لاتىن الىپبيىنە كوشكەن تۇركى ەلدەرىنىڭ بارلىعى داۋىسسىز [ي] دىبىسى مەن داۋىستى [ي] دىبىسىنا جەكە-جەكە تاڭبا بەرمەس ەدى عوي. مىسالى داۋىستى [ي] دىبىسىنا بۇكىل تۇركى (تۇرىك، ءازىربايجان، تۇركىمەن، وزبەك، قاراقالپاق) تىلدەرىندە /Ii/ تاڭباسى، داۋىسسىز [ي] دىبىسىنا /Yy/ تاڭباسى بەرىلگەن. سول سياقتى داۋىستى [ۋ] دىبىسى مەن داۋىسسىز [ў] دىبىسىنا دا جەكە-جەكە تاڭبالار بەرىلگەن. سونىمەن قاتار كوپتەگەن ەۋروپا تىلدەرىندە، ءتىپتى اعىلشىن تىلىندە دە /Ii/، /Yy/ جانە /Uu/، /Ww/ تاڭبالارى بار.

4. [ش]، [چ] دىبىستارىن /sh/، /ch/ ديگرافتارىمەن بەرۋ؛

وسى ارقىلى لاتىننەگىزدى قازاق ءالىپبيىنىڭ باستى وزەگى – «ءبىر دىبىس – ءبىر تاڭبا» دەگەن ۇستانىمنان شىعىپ وتىرمىز؛

قازاق تىلىندە [س] جانە [ح] دىبىستارى جەكەلەگەن سوزدەردە، كىسى ەسىمدەرىندە قاتار كەلەدى. مىسالى، العىسحات، ءدارىسحانا، پەسحانا، فاكسحات، اسحانا، ت.ب. سوزدەر مەن اسحات، اسحان، يسحاق، دوسحان، ت.ب. ەسىمدەر  algyshat، dárishana، peshana، fakshat،  ashana، Ashat، Ashan، Ishaq، Doshan بوپ جازىلىپ، العىشات، ءدارىشانا، پەشانا، فاكشات، اشانا، اشات، اشان، يشاق، دوشان بولىپ وقىلۋى مۇمكىن. ءتولقۇجاتتار مەن جەكە كۋالىكتەردە ورىسشا جازىلىپ كەتكەن يسحاك ەسىمى Ishak دەپ جازىلىپ يشاك دەپ وقىلماق پا؟! شەتتىلدىك پاسحا (ءدىني مەرەكە)، پاشا (تيتۋل) سوزدەرى pasha، pasha بولىپ بىردەي جازىلماق. قايسىسى پاشا، قايسىسى پاسحا ەكەنىن اجىراتىپ كورىڭىز. سونىمەن قاتار ەكى ءتۇرلى ۇعىمدى بىلدىرەتىن شەتتىلدىك سحەما، شەما سوزدەرى shema، shema دەپ، شاي ءسوزى مەن شەتەلدىك كىسى ەسىمى سحاي دا shaı، Shaı دەپ بىردەي جازىلماق؛

تىلىمىزدە [ش] جانە [ح] دىبىستارى قاتار كەلەتىن جايلار بار. مىسالى، قۇشحانا (مال سوياتىن جەر)، ماشحار (ءدىني)، ت.ب. سوزدەرى مەن تىشحان ەسىمى qushhana، mashhar، Tyshhan دەپ ەكى h ءارپى قاتار كەلمەك. ال Ashar، Ishan، Isna ashari سوزدەرىن قالاي وقىر ەدىڭىز؟ اسحار، يسحان، يسنا اسحاري ما، الدە اشار، يشان، يسنا اشاري ما؟

قازاق تىلىندە /شش/ ءارپى قولدانىلاتىن سوزدەر وتە كوپ. قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگىندە /شش/ ارپىمەن باستالاتىن سوزدەر (ءسوز ورتاسى مەن ءسوز ساڭىنداعىلارىن قوسپاعاندا) 442 بەتتى قامتيدى (قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگى. 15-توم. 180-622 بەتتەر). وسىنشاما /شش/ ءارپى ديگراف ارقىلى ەكى ەسەلەنگەندە جازۋ كولەمى قانشالىقتى كوبەيەتىنىن ەسەپتەي بەرىڭىز. مىسالى، ءۇش ارىپپەن جازىلىپ جۇرگەن شاش، شەش سوزدەرى shash، shesh بولىپ بەس ارىپپەن، التى ارىپپەن جازىلىپ جۇرگەن شەشۋشى ءسوزى sheshýshi بولىپ توعىز ارىپپەن جازىلماق؛

قانداي ءتىلدى الىپ قاراساق تا ديگرافتار ءالىپبي قۇرامىنداعى ارىپتەردى قوساقتاۋ ارقىلى جاسالادى. ديگراف ءۇشىن سىرتتان جاڭا تاڭبا قوسپايدى. مىسال رەتىندە اعىلشىن تىلىندەگى /ch/، /ph/، /sh/، /th/، يسپان تىلىندەگى /ch/، /gu/، /qu/، /rr/ ديگرافتارىن كەلتىرۋگە بولادى. ال بەكىتىلگەن الىپبيدەگى [چ] دىبىسىنىڭ تاڭباسىنا بەرىلگەن /ch/ ديگرافىنداعى /c/ تاڭباسى ءالىپبي قۇرامىندا جوق. جالپى [چ] دىبىسى [س]، [شش] دىبىستارى سەكىلدى قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىسى ەمەس. ورىس تىلىنەن ەنگەن چەمودان، بوچكا ت.ب. سوزدەر شابادان، بوشكە بولىپ تىلىمىزگە بەيىمدەلىپ كەتكەن. سوندىقتان بۇل دىبىستىڭ تاڭباسىن دا ءالىپبي قۇرامىنا قوسپاعانىمىز ءجون. قۇرامىندا [چ] دىبىسى بار تەرميندەردى دە وسى ۇلگىدە يگەرۋگە بولار.

5. [ى] جانە [ۋ] دىبىستارى تىرەك تاڭبالارىنىڭ ءبىر بولۋى؛

بەكىتىلگەن رەسمي الىپبيدە [ى] دىبىسىنا /Yy/ تاڭباسىن، [ۋ] دىبىسىنا /Yy/ تاڭباسىنىڭ ۇستىنە اكۋت قويۋ ارقىلى /Ýý/ ءارپىن بەرگەن. ياعني تىرەك تاڭبالارى بىردەي. قازاق ءسوزىنىڭ قاتارىندا [ۋى] دىبىس تىركەستەرى كەلەتىن ءسوز سانى وتە كوپ. ناتيجەسىندە ۋى، رۋى، سۋى، سۋۋى، جۋۋى، قۋۋى، تۋۋى، جاۋۋ، جاۋۋى، ساۋۋ، ساۋۋى، قۋىر، قۋىرۋ، قۋىرۋى، اۋىر، اۋىرۋ، اۋىرۋى، ىدىراۋى، ۋىلدىرىعى، ت.ب. سوزدەر ýy، rýy، sýy، sýýy، jýýy، qýýy، týýy، jaýý، jaýýy، saýý، saýýy، qýyr، qýyrý، qýyrýy، aýyr، aýyrý، aýyrýy، ydyraýy، ýyldyrygy بولىپ كوزشالىمعا وعاش جازىلماق. كەزىندە ج.ايماۋىتوۆ: «سۇۋ، بۇۋ، قۇۋ، تۇۋ سىقىلدى ۋ ۇزىن ەستىلەتىن ورىنداردا جالعىز-اق ۋ جازىلسىن دەيمىن. قايتسە دە جۇۋۋ كەرەك، اي تۇۋۋعا تاياندى، ساعىم قۇۋۋ جارامايدى دەگەندەگى قازداي تىزىلگەن كوپ ۇۋۋ-لاردى قولايلى دەپ ايتۋعا بولمايدى. جازۋ وڭايلاسىن دەسەك، ۋ-لاردى قىسقارتۋ كەرەك»، – دەگەن بولاتىن. اراب گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن توتە جازۋدا [ۇ]، [ۋ] دىبىستارىنىڭ تىرەكتاڭباسى ءبىر ەكەنى، ياعني [ۇ] دىبىسىنىڭ تاڭباسى /ۇ/، [ۋ] دىبىسىنىڭ تاڭباسى /ﯟ/ ەكەنى بەلگىلى. (توتە جازۋدا قازاق تىلىندەگى ەرىندىك [ۋ] ([ў])، [ۇ]، [ءۇ]، [و]، [ءو] دىبىستارىنا اراب گرافيكاسىنداعى /و/ تاڭباسىنان وزگە تىرەك تاڭبا تابۋ مۇمكىن ەمەس (قيسىنسىز) بولاتىن). ج.ايماۋىتوۆ مىسالعا كەلتىرىپ وتىرعان سۇۋ، بۇۋ، قۇۋ، تۇۋ سوزدەرى توتە جازۋدا /ﺳﯘﯟ/، /بوُﯟ/، /قوﯟ/، /توُﯟ/، ال جۇۋۋ، تۇۋۋ، قۇۋۋ سوزدەرى /جوُﯟﯟ/، /توُﯟﯟ/، /قوُﯟﯟ/ بولىپ جازىلماق بولاتىن. قازداي تىزىلگەن كوپ /وُﯟﯟ/-لاردى ۇناتپاي، ۋ ۇزىن ەستىلەتىن ورىنداردا، ياعني [ۇۋ]، [ءۇۋ] دىبىس تىركەستەرى كەلەتىن جەرلەردە (اراب تىلىندەگىدەي) ءبىر عانا /ﯟ/ ءارپىن جازۋدى ۇسىنعان. ج.ايماۋىتوۆ قازاق ءسوزىنىڭ تاسىمال، بۋىن، مورفەم ايتىلىمىن ساقتاۋعا كومەكتەسەتىن قاجەتتى، قيسىندى ۋ-لاردى (ياعني [ۇ]، [ءۇ] دىبىستارىنىڭ تاڭبالارىن) كوزشالىمعا وعاش كورىنەتىندىكتەن، امالسىزدان («قازداي تىزىلگەن كوپ /وُﯟﯟ/-لار» دەپ) بارىنشا قىسقارتۋدى ۇسىنعان. ال ءبىز، الىپبيدەگى [ى] جانە [ۋ] دىبىستارىنا بىردەي تىرەك تاڭبا بەرۋ ارقىلى ýy، rýy، sýy، sýýy، jýýy، qýýy، týýy، jaýý، jaýýy، saýý، saýýy، qýyr، qýyrý، qýyrýy، aýyr، aýyrý، aýyrýy، ydyraýy، ت.ب. سوزدەردە (ورنىنا باسقا تاڭبا قويۋ مۇمكىندىگى بولا تۇرا) قيسىنسىز يگرەكتەردى قازداي ءتىزىپ وتىرمىز.

6. [ى]، [ءى] دىبىستارىنىڭ تىرەك تاڭبالارى ۇقساس بولماۋى؛

كەمەڭگەر ا.بايتۇرسىن ۇلى توتە جازۋدا ەزۋلىك، اشىق، ءتىل ارتى [ا] جانە ەزۋلىك، اشىق، ءتىل ورتاسى [ءا] دىبىستارىنا /ا/، /ٵ/ تاڭبالارىن، ەرىندىك، قۇراندى، ءتىل ارتى [و] جانە ەرىندىك، قۇراندى، ءتىل ارتى [ءو] دىبىستارىنا /و/، /ﺆ/ تاڭبالارىن، ەرىندىك، قىساڭ، ءتىل ارتى [ۇ] جانە ەرىندىك، قىساڭ، ءتىل ورتاسى [ءۇ] دىبىستارىنا /ۇ/، /ﯝ/ تاڭبالارىن، ەزۋلىك، قىساڭ، ءتىل ارتى [ى] جانە ەزۋلىك، قىساڭ، ءتىل ورتاسى [ءى] دىبىستارىنا /ى/، /ﺉ/ تاڭبالارىن بەرگەن. بايقاپ وتىرعانىمىزداي ا.بايتۇرسىن ۇلى جىڭىشكە داۋىستىلاردىڭ تاڭبالارىن جۋان سىڭارلارىنىڭ تاڭبالارىنا (/ا/ ،/و/، /ۇ/، /ى/) دايەكشە قويۋ ارقىلى (/ٵ/، /ﺆ/، /ﯝ/، /ﺉ/) دەپ تىرەك تاڭبالارىن بىردەي ەتىپ جاساعان. ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ وسى تەورياسى كيريل الىپبيىندە بارىنشا قولدانىلدى. ونى /و/، /ءو/، جانە /ۇ/، /ءۇ/ ارىپتەرىنەن بايقاۋعا بولادى. كيريل الىپبيىندە دايەكشەنىڭ قىزمەتىن اتقاراتىن دياكريتيكالىق تاڭبا بولماعاندىقتان و ءارپىن ورتاسىنان ءبولىپ ءو جاسادى، ءۇ ءارپىنىڭ قۇيرىعىن سىزىپ ۇ جاسادى، وسى جولمەن كيريلل ءالىپبيىنىڭ بار مۇمكىندىگى سارقا پايدالانىلدى. ا.بايتۇرسىن ۇلى سالعان سارا جول لاتىن گرافيكاسىنا كوشكەن وزگە دە تۇركى تىلدەرىنىڭ الىپبيىندە قولدانىلدى دەۋگە بولادى. مىسال رەتىندە تۇرىك جانە ازەربايجان تىلدەرىندەگى /Uu، Üü/، /Oo، Öö/، /Iı، İءى/ ارىپتەرىن، تۇركىمەن تىلىندەگى /اا، Ää/، /Oo، Öö/ ارىپتەرىن ايتۋعا بولادى.

 ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ وسى لوگيكاسى بەكىتىلگەن جاڭا الىپبيدە /Aa، Áá/، /Oo، و́و́/، /Uu، Úú/ ارىپتەرىندە كورىنىس تاپقانىمەن [ى]، [ءى] دىبىستارىنىڭ تاڭبالارىنا كەلگەندە لاتىن گرافيكاسىنان ەكەۋىنە ورتاق تىرەك تاڭبا تابىلماي قالعان.

7. [ى]، [ءى] دىبىستارى تاڭبالارىنىڭ ءالىپبي كەستەسىندە بىر-بىرىنەن الشاق ورنالاسۋى؛

الىپبيدە ونە بويى داۋىستى دىبىستاردىڭ جۋان، جىڭىشكە سىڭارلارى قاتار تۇرادى دا، [ى]، [ءى] دىبىستارىنا كەلگەندە بۇل رەتتىلىك بۇزىلىپ كەتكەن.

8. ءالىپبي قۇرامىنا /ۆ/، /چ/ ارىپتەرىنىڭ ەنۋى؛

بەكىتىلگەن الىپبيدەگى /ۆ/، /چ/ ارىپتەرى /س/، /شش/ ارىپتەرى سەكىلدى كىرمە دىبىستاردىڭ تاڭبالارى. ورىس ءتىلى ارقىلى ەنگەن ەۆروپا، ۆەلوسيپەد، ۆاگون، ساموۆار ت.ب. سوزدەر ەۋروپا، بەلسەپەد، باگون، ساماۋرىن ت.ب. بولىپ فونەتيكالىق وزگەرىسكە ءتۇسىپ، تىلىمىزگە بەيىمدەلىپ كەتكەنى بەلگىلى. چ، ۆ ارىپتەرىن ءالىپبي قۇرامىنان الىپ تاستاساق، ءتولقۇجاتتارىمىزدى لاتىن گرافيكاسى بويىنشا قايتا راسىمدەۋ جۇمىستارى كەزىندە اتى-جوندەرىمىزدەگى بوتەن -وۆ، -يچ، -وۆنا سەكىلدى جۇرناقتاردان ءبىرجولا قۇتىلار ەدىك.

9. [ح]، [ھ] دىبىستارىنا ءبىر عانا /Hh/ تاڭباسىن بەرۋ؛

كەزىندە ا.بايتۇرسىن ۇلى كەيبىر (اھ، ءۇھ، ءتۇھ، ءتۇۋھ سەكىلدى) وداعاي سوزدەردە عانا كەزدەسەدى دەپ، العاشقى قۇراستىرعان الىپبيىنە [ھ] دىبىسىنىڭ تاڭباسىن ەنگىزبەگەن بولاتىن. الايدا كەيىننەن «بۇل ءارىپتى قازاق الىپپەسىنەن شىعارعاندا مۇنىمەن جازىلاتىن سوزدەر از دەپ شىعارىپ ەدىك. از بولعانمەن تىلدە بار دىبىس بولعان سوڭ، جوقتىعى سەزىلەتىنى كورىنەدى» – دەپ، توتە جازۋعا قايتا قوسقانى بەلگىلى. ونىڭ ۇستىنە قازىرگى تاڭدا ءدىن سالاسىندا قازاق تىلىنە اۋدارىلماي ترانسليتەراسيالاۋ ارقىلى جازىلاتىن، ياعني [ھ] دىبىسىنىڭ ورنىنا [ح] دىبىسىن جازۋعا كەلمەيتىن كوپتەگەن ءدىني تەرميندەر مەن كىسى، جەر-سۋ اتاۋلارى بار. وسىلاردى ەسكەرە كەلە ازەربايجان، وزبەك، قاراقالپاق تىلدەرىندەگىدەي [ح]، [ھ] دىبىستارىنا جەكە-جەكە تاڭبا بەرگەن ءجون.

10. ءالىپبيدىڭ اكۋت دياكريتيكاسىنا نەگىزدەلۋى؛

اكۋت دياكريتيكاسى بەكىتىلگەن ءالىپبيدىڭ ەڭ ۇلكەن كەمشىلىگى. لاتىن گرافيكاسىن قولداناتىن تىلدەردە اكۋت دياكريتيكاسىنىڭ بەلگىلى دارەجەدە ءمان-ماعىناسى بار. داۋىستى دىبىستاردىڭ تاڭباسىندا نە سوزىلىڭقىلىق، نە قاتتى ەكپىن، ال داۋىسسىز دىبىستاردىڭ تاڭباسىندا جىڭىشكەرتۋ نە بۋىن قۇراۋ ءۇشىن ولاردى سوزۋ قىزمەتىن اتقارادى، ياعني اكۋت دياكريتيكاسى ءار تىلدە ءبىرىڭعاي ماقساتتا قولدانىلادى.

بەكىتىلگەن الىپبيدە اكۋت جۇيەسىز قولدانىلعان. مىسالى، جۋان داۋىستى [ا] /a/، [و] /o/، [ۇ] /u/ دىبىستارىنىڭ جىڭىشكە سىڭارلارى [ءا]، [ءو]، [ءۇ] دىبىستارىن جىڭىشكەرتۋ ماقساتىندا /á/، /ó/، /ú/ دەپ قولدانىلعان دەيىن دەسەك، جۋان داۋىستى [ى] دىبىسىنىڭ جىڭىشكە سىڭارى [ءى]ء-نىڭ تاڭباسىنا اكۋت دياكريتيكاسى قولدانىلماعان جانە تاڭبالارى دا ءارتۇرلى. سونىمەن قاتار [ع]، [ڭ]، [ۋ] دىبىستارىنىڭ /ǵ/، /ń/، /ý/ تاڭبالارىنان دا الەمدىك تاجىريبەدەگىدەي اكۋت دياكريتيكاسىنىڭ داۋىسسىز دىبىستاردى ءبىرىڭعاي جىڭىشكەرتۋ نە جۋانداتۋ قىزمەتى بايقالمايدى. مىسالى /ǵ/ تاڭباسىمەن بەرىلگەن [ع] دىبىسى قازاق تىلىندە تەك قانا جۋان دىبىستالسا (مىسالى، اعا، جاعا)، ń تاڭباسىمەن بەرىلگەن [ڭ] دىبىسى بىردە جۋان (مىسالى، اڭ، تىڭ)، بىردە جىڭىشكە (مىسالى، ءوڭ، ءىڭىر)، ý تاڭباسىمەن بەرىلگەن [ۋ] دىبىسى دا بىردە جۋان (مىسالى، تاۋىق)، بىردە جىڭىشكە (مىسالى، تاۋلىك) دىبىستالاتىنى بەلگىلى.

2018 جىلعى 14 قاراشا كۇنى رەسپۋبليكا بويىنشا لاتىن گرافيكاسى نەگىزىندەگى «جالپىحالىقتىق ديكتانت» وتكەن بولاتىن. جازىلعان ديكتانت ءماتىنىن ارىپتەردىڭ ۇستىندەگى ءبىرىڭعاي نۇكتەلەرگە (كەيبىر ستۋدەنتتەر اكۋت ورنىنا كىشىگىرىم تاياقشالار قويىپ شىققان) قاراپ، جاي ماتىننەن گورى فونەتيكالىق تالداۋ جاسالعان ماتىنگە كوبىرەك ۇقساتۋعا بولادى.

ماقالانى قورىتا كەلە ايتارىمىز، بەكىتىلگەن الىپبيدەن جاڭا تەحنولوگيانى مەڭگەرۋ، تۇركى دۇنيەسىمەن رۋحاني جاقىنداسۋ جانە كيريلدەگى ءتىل بۇزار ەملە-ەرەجەلەردەن قۇتىلۋ ماقساتتارىنىڭ ءبىرى دە بايقالمايدى. كەرىسىنشە تۇركى دۇنيەسىنەن، لاتىن ءالىپبيىن قولداناتىن جارتى الەمنەن الىستاتاتىن سىڭايلى. جىبىرلاعان نوقاتتار، قازداي تىزىلگەن يگرەكتەر، قاتار-قاتار تاياقتار قازاق ەلىن، قازاق حالقىن قايدا اپارماق. قارا دومالاقتارىمىز قايتا-قايتا ءالىپبي جاتتاپ وتپەسىن دەسەك، ەملە ەرەجەلەردەن بۇرىن جوعارىدا اتالعان كەمشىلىكتەردى قايتا قاراپ، «تۇزەتۋدى قاجەت ەتپەيتىن كەمەل ءالىپبي» تۇزگەنىمىز ءجون.

قالدىباي ارىستانبەك ۇلى قىدىربايەۆ 

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ شىعىستانۋ فاكۋلتەتى تاياۋ شىعىس جانە وڭتۇستىك ازيا كافەدراسى، PhD دوكتورى