وزبەكستانداعى اتىشۋلى فەر­عانا كوتەرىلىسى 1989 جىلى 4 ماۋسىم كۇنى بۇرق ەتسە، ماڭعىستاۋداعى جاڭاوزەن كوتەرىلىسى 16 ماۋسىم كۇنى باستال­عان. اراسى – 12-اق كۇن. ءبىر قىزى­عى، بۇلىكتىڭ ەكەۋى دە توبەلەستەن باس­تالعان. مەسحەتتىك تۇرىكتەر توبە­لەستە ءبىر وزبەكتى ءولتىرىپ قويعان. ال جاڭاوزەندە ءبىر كاۆكازدىق لەزگين وزىمەن بيلەمەي قويعانى ءۇشىن قازاق قىزىن شاپالاقپەن تارتىپ جىبەرگەن. بۇعان نامىستانعان قا­زاق جىگىتى الگى لەزگيندى ساباپ تاس­تاعان. ءۇش كۇنگە سوزىلعان جاڭا­وزەن­دەگى قاقتىعىستا ءۇش قازاق، ەكى لەزگين قازا بولعان...   

 ال بۇرىنعى كسرو ورتالىق كوميتەتىنىڭ رەسمي مالىمەتتەرى بويىنشا، فەرعانا كوتەرىلىسىنەن 113 ادام ولگەن، ونىڭ 52ء-سى تۇرىك، 36-سى وزبەك بولعان، 1011 ادام اۋىر جارالانعان. وعان قوسا 137 سولدات جانە 110 ميليسيا قىز­مەتكەرى ءارتۇرلى جاراقات العان، ءبىر ميليسيا ولگەن. 757 ءۇي مەن 275 كو­لىك ورتەلگەن، 27 مەملەكەتتىك مە­كەمە قيراتىلعان. 
           فەرعانا كوتەرىلىسىنىڭ سۇمدىق سيپات العانىن وسىدان-اق بىلۋگە بولادى. وزبەك تۇرعىندار مەسحەت تۇرىكتەردىڭ ۇيلەرى مەن قورا-جا­يىمەن قوسا، كەيبىر جەردە وزدەرىن دە تىرىدەي ورتەپ جىبەرگەن. نە كەرەك، فەرعانامەن قوسا تاشكەنت، سامار­قاند، سىرداريا سياقتى جەتى وب­لىستى قامتىعان كوتەرىلىستە وزبەك­ستان­داعى 100 مىڭداي تۇرىكتىڭ ءبى­رەۋىن دە قالدىرماي تۇرە قۋىپ شىققان. 
          تانكتىڭ كۇشىمەن ءبىر ايدا ارەڭ باسىلعان فەرعانا كوتەرىلىسى نەدەن تۋدى؟ جاپپاي تارتىپسىزدىك شىن­دى­عىندا، نەدەن باستالدى؟ بۇگىندە ۇمىتىلۋعا اينالعان ول وقيعانىڭ ۇشىعىنا جەتۋ ەندى قيىن بولار. الدىن الا مۇقيات ويلاستىرىلعان ساياسي اكسيا ەكەنى دە، ستيحيالى تۇردە پايدا بولعانى دا ايتىلدى. كەزىندە «فەرعانا وقيعاسىن» مۇ­نارالى ماسكەۋ ۇيىمداستىردى، وسىلايشا تۇرىكتەردىڭ گرۋزياعا كو­ءشۋىن تەزدەتىپ، اقىرىندا ەتني­كالىق شيەلەنىس تۋدىرۋ ارقىلى گرۋزين ۇلتتىق ازات ەتۋ قوزعالىسىن تالقانداماق بولدى دەگەن پىكىرلەر دە ايتىلدى. مۇنداي پىكىردى تۋدىر­عان ءسىرا سول گرۋزيندەردىڭ وزدەرى بولار. كوتەرىلىستى كسرو ارناۋلى قىزمەت ورىندارى ۇيىمداستىرعان، ياعني جاپپاي تارتىپسىزدىككە ۇلاس­تىرۋ ارقىلى وزبەكستاندى ءماس­كەۋدىڭ تابانىنا قايتا سالماق بولعان دەگەن پىكىرلەر دە كەزدەسەدى. ءتىپتى بۇلىككە «ۆاححابيتتەر» ارا­لاس­قان دەگەن دە ءسوز بار.

1989 جىلى تاشكەنتتە ءساۋىر ايىندا وزبەك جاس­تارى مەن باسقا ۇلت جاستارى­نىڭ اراسىندا ۇلكەن اۋقىمداعى قاقتىعىس بولعان. ارتىنشا بولعان توبەلەستە ءبىر وزبەكتى ءبىر تۇرىكتىڭ ءولتىرىپ قويۋى جوعارىداعى سۇمدىق قاقتىعىسقا الىپ كەلگەن. «مەسحەتتىك ءتۇ­رىكتەر تەك ناشا تاراتۋمەن، ۇرلىق­پەن اينالىسادى، پايدالى جۇمىس­پەن اينالىسپايدى، ءبىراق وزبەككە قاراعاندا وتە باي تۇرادى، جاس ءوز­بەك قىزدارىن زورلايدى، سابيلەردى ولتىرگەن» دەگەن جەل سوزدەر جۇرتتىڭ اشۋ-ىزاسىن كوتەرىپ جىبەرگەن... 
           فەرعانا كوتەرىلىسىنەن سوڭ ءوز­بەكستانداعى تۇرىكتەر تەك قازاق­ستانعا ەمەس، ءازىربايجان، ۋكراينا، رەسەي، كەيىنگى جىلدارى تۇركيا مەن اقش-قا قاراي اۋدى. ءبىراق جىلى جەر تابۋ ولارعا وڭاي بولعان جوق. رەسەيدىڭ كراسنودار ولكەسىنە اۋىپ بارعان احىسقا تۇرىكتەرى ونداعى جەر­گىلىكتى جۇرتتىڭ قۋدالاۋىنا ۇشىرادى. 

كەڭەس وداعى قۇلاعان سوڭ قا­زاق­ستانعا اۋىپ كەلگەن باسقا حا­لىقتار وزدەرىنىڭ شىققان جەرلە­رىنە ورالا باستادى، ءبىراق مەسحەتتىك تۇرىكتەر تاريحي وتاندارىنا قايتقان جوق. تۋعان جەرلەرى گرۋزيا شەكاراسىن تارس جاۋىپ الدى. تۇركيا قابىل­داعىسى كەلگەنمەن، ول احىسقا ءتۇ­رىكتەرىنىڭ تۋعان جەرى ەمەس. ءسويتىپ، ءوز ۇيىندەي ۇيرەنىپ قالعان قازاق­ستان جەرىندە ءبىرجولا ورنىعىپ قالدى.

2004 جىلى رەسەي مەن اقش ۇكىمەتتەرى، حالىقارالىق ميگ­راسيا ۇيىمى بىرلەسىپ، كراسنودار ولكەسىندە تۇراتىن مەسحەت تۇرىك­تەردى اقش-قا قونىستاندىرۋ باعدارلاماسىن باستادى. بۇگىندە سول باعدارلاماعا ىلىككەن مىڭدا­عان تۇرىكتەر اقش-تىڭ الپىس قا­لا­سىنا جايعاسىپ ۇلگەرگەن. ال گرۋزيا پارلامەنتى 2007 جىلى كەزىندە قازاقستان مەن ورتا ازيا­عا جەر اۋدارىلعان مەسحەت تۇرىك­تەردىڭ تاريحي وتانىنا قايتۋىنا بولاتىنى تۋراسىندا زاڭ جوباسىن قابىلدادى. ءبىراق اتا قونىسى – گرۋزياعا بارعىسى كەلەتىن تۇرىك­تەردىڭ سانى مۇلدەم ماردىمسىز ەكەن.

مىنە، بۇدان وتىز جىل بۇرىنعى جۇزدەن اسا ادام ءولىپ، سۇمدىق ۇلتارالىق جانجالعا ۇلاسقان فەرعانا بۇلىگى دە، ءۇش كۇنگە سوزىلعان جاڭاوزەندەگى قاتىعىس تا تۇرمىستىق دەڭگەيدەگى توبەلەستەن باستاۋ العان. «ءبىر تال شىرپىنىڭ ورماندى ورتەۋگە جەتەتىنىن» وسىدان-اق بىلۋگە بولادى.