ەلىم دەپ ەسىكتەگى باسىن تورگە سۇيرەگەن ەسىل ەرلەردىڭ تالايىنىڭ باسىن جۇتقان ستاليندىك زۇلمات «جۇمعان اۋزىن اشپايتىن، قويدان دا قوڭىر» (ج. بەكتۇروۆ) بەيىمبەت ءمايليندى دە اينالىپ وتپەدى.

بەيىمبەت 1937 جىلدىڭ قازانى ايىنىڭ 6-سى كۇنى ۇستالعان. ءىلياستان 53 كۇننەن كەيىن، ساكەننەن 12 كۇننەن كەيىن تۇتقىندالۋىنىڭ ءمانىسى – ونىڭ سول كەزدەردە قالادا بولماۋىمەن، قازاقتىڭ العاشقى كوركەم ءفيلمى «امانگەلدىنى» ءتۇسىرۋدىڭ باسى-قاسىندا بولۋىمەن تۇسىندىرىلەدى. بۇل جەردەگى ءبىر قىزىق نارسە، ۇكىمەت باسى ميرزويان «ساكەن مەن ءىلياس ۇستالدى، بەيىمبەتتىڭ اتىنا جازىلعان ماتەريالدار دا كوپ. ول دا ۇستالادى-اۋ» دەپ ع. مۇسىرەپوۆكە حابارلاسىپتى. عابەڭنىڭ «وندا ءفيلمدى قايتەمىز؟» دەگەن ساۋالىنا «فيلم تۇسىرىلە بەرسىن. ءبىر امالى تابىلار، بىزگە فيلم كەرەك» دەپ جاۋاپ بەرىپتى. قاراكەسەك دەگەن جەردە ءفيلمنىڭ ءتۇسىرىلۋ توبىنا جەتىپ بارۋعا، تۇتقىنداپ اكەتۋگە سەسكەندى مە، ءىستىڭ ارتىن كۇتكەن.

بەيىمبەتتانۋشى قالامگەر توقتار بەيىسقۇلوۆتىڭ «قيلى زامان ازابى» كىتابىندا «سونىمەن بەيىمبەتتىڭ كەشەۋىلدەتىپ تۇتقىندالۋىنىڭ سەبەپكەرى ميرزويان ەكەنىن بىلدىك، ءبىراق ول كىسىنىڭ دە قورعاپ قالۋعا شاماسى كەلمەگەنى رەپرەسسيانىڭ اسا كۇشتى بولعانىن بايقاتادى. قارسى تۇرار، قورعانار كۇش-قايرات قايدان بولسىن، سوزبەن دە، كۇشپەن دە بايلاپ-ماتاپ جاتقاندا» دەپ جازىلىپتى. الايدا سوڭعى كەزدەرى جاريالانعان مالىمەتتەرگە وراي ميرزوياننىڭ شىن مانىندە قانداي ادام ەكەنى، ونىڭ قازاق ينتەلليگەنسياسىنىڭ كوزىن جويۋعا ستاليننەن ليميت سۇراعانى، ءسويتىپ باس كوتەرەر ەر قالدىرماي، تۇبەگەيلى قۇرتىپ جىبەرۋدى كوزدەگەن زىميان، سۇرقيا ەكەنى انىق اشكەرەلەندى.

ميرزوياننىڭ زىمياندىعىن اشكەرەلەگەن حات ►

نكۆد جەندەتتەرى كەلىپ جازۋشىنى الىپ كەتەردەگى وقيعا جوعارىدا اتالعان كىتاپتا بىلايشا باياندالادى: «ۇيدەن شىعار كەزدە بەيىمبەت ءبارىنىڭ بەتىنەن ءسۇيىپتى دە، اۋكەنگە: اۋكەن، سەن بالانىڭ ۇلكەنىسىڭ عوي. مىنا باۋىرلارىڭا قامقور بول. كىتاپتارىمدى ساقتاپ ءجۇر» – دەيدى. دالاعا شىعىپ، «قارا قۇزعىنعا» جاقىنداي بەرە بەيىمبەت جالت بۇرىلىپ، ەكىنشى قاباتتا بالكوندا جىلاپ تۇرعان بالالارىنان كوز الماي تۇرىپ قالادى. قاسىنداعى جەندەتتەر ىرىق بەرسىن بە، ەكى جاقتان جۇلقىپ، دەدەكتەتىپ الىپ كەتە بارعان» (229-ب).

«بەيىمبەت ۇستالعان كەزدە جىگىتتەر قاتتى كۇڭىرەندى. سوقتالداي ازاماتتاردىڭ كەيبىرى رەداكسيادا («سوسياليستىك قازاقستان») وتىرىپ، «ناقاقتان كۇيدىڭ-اۋ» دەپ جىلاعانى ءالى ەسىمدە»، – دەپ ەسكە الادى سول زامان كۋاگەرى ءامينا ەلەنوۆا.

بەيىمبەت ءمايليننىڭ ۇرپاقتارى: ءبىرىنشى قاتاردا (سولدان وڭعا قاراي): بەيىمبەتتىڭ زايىبى گۇلجامال، شەتتە وتىرعان قىزى ءرازيا (روزا)، ورتاداعى ءابىلقاسىم، ەكىنشى قاتاردا (سولدان وڭعا قاراي): ۇلدارى مەرەكە، ەدىل، ورتاداعى كۇيەۋ بالاسى قادىر، جانىنداعى قىزى گۇلسىم

ال ايگىلى جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ جازۋشىلار وداعىندا وتكەن پارتيا جينالىسىندا «بەيىمبەت ۇستالىپتى. مەن دە ەستىدىم. ءبىراق، بەيىمبەت حالىق جاۋى ەمەس، بەيىمبەت حالىق جاۋى بولسا، مەن دە حالىق جاۋىمىن» دەپ اراشا تۇسكەنى بارشاعا ايان.

ت. بەيىسقۇلوۆ ۇقك قايتا-قايتا سۇرانىپ، ءوتىنىش جازىپ ءجۇرىپ، بەيىمبەتتى تەرگەۋ ىسىنە بايلانىستى قۇجاتتارمەن تانىسقانىن ايتادى. باسقا ايىپتىلارعا قاراعاندا بەيىمبەتتىڭ ءىسى 1 تومعا جيناقتالىپ، وندا 18 قۇجات تىركەلگەن ەكەن. ءومىربايانى، فوتوسۋرەتى، ءار ءتۇرلى انىقتاما قاعازدارى، تۇتقىن انكەتاسى، سوسىن حاتتامالار تىزىمىمەن تانىسىپ شىققان عالىم جەلكە تۇسىندا ەكى قىزمەتكەردىڭ باقىلاپ تۇرعانىن دا جاسىرماپتى. سوندا ءبىر قىزىعى دەيدى، بەيىمبەتتىڭ ايىبىن تەرگەپ تەكسەرۋ كەزىندە ناعىز كۋاگەر ادامداردى شاقىرماي، بوگدە، مۇلدەم بەيتانىس بىرەۋلەردى كۋالىككە جۇرگىزگەنى تاڭداي قاقتىرعان. «ب. ءمايليندى سىننىڭ نايزاسىمەن تۇيرەپ جۇرگەن ق. جۇسىپبەكوۆ، م. قاراتايەۆ، ت. جاروكوۆ، قورعاپ جۇرگەن ع. مۇسىرەپوۆ، تاعى باسقالاردىڭ كۋاگە تارتىلماۋى قالاي؟ براينين مەن شافيرو دەگەندەر نەگە شەتتە قالعان؟ قايداعى ءبىر بەيىمبەتتىڭ ارالاسى جوق ادامداردان جالا جاپقان تۇسىنىكتەرىن الۋ كۇمان تۋعىزادى»، – دەيدى بەيىمبەتتانۋشى عالىم.

ادەبيەتتە انتيسوۆەتتىك ۇگىت جۇمىستارىمەن شۇعىلدانعان، وسىنداي ماقساتتارىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن س. سادۋاقاسوۆ باسقارعان توپقا قوسىلعان، سوۆەتكە قارسى «جالبىر»، «مايدان»، «تالتاڭباي» دەگەن پەسالار جازعان، بىرنەشە ادامدى انتيسوۆەتتىك ۇلتشىل ۇيىمعا كىرۋگە كوندىرگەن، باسقا دا سان ءتۇرلى ايىپتاردى بەيىمبەتكە نەگىزسىز جاۋىپ، اتىشۋلى 58 باپتىڭ 2، 7، 8، 11-تارماقتارى بويىنشا ايىپتاعان.

كۇيەۋىن تەرگەۋ بارىسىندا گۇلجامال مايلينا ونىمەن كەزدەسپەككە سۇر ۇيگە الدەنەشە رەت بارسا دا، كەزدەسە المايدى. تەك ءبىر ايدان كەيىن عانا جولىعا الادى. «بۇل تەرگەۋدىڭ اياقتالىپ قالعان كەزى. كەزدەستىرگەنىن ءقايتسىن، كوپ سويلەستىرمەدى. شەشىلىپ اڭگىمەلەسپەك بولعان گۇلجامال ءۇستى-باسىن، بەت-جۇزىن كورىپ شوشىپ كەتەدى.

بەيىمبەتتىڭ ءالى ءتىرى ەكەنىن كورىپ ءتاۋبا ەتەدى. ءوزىن سابىرلى ۇستاسا دا، شاشىن تاقىرلاپ الىپ تاستاعانىن كورىپ:

– ساۋساعىڭمەن شيىرىپ وتىراتىن شاشىڭا دەيىن قالدىرماپتى-اۋ، ەندى نەڭدى بۇرايسىڭ؟ – دەپ كوز جاسىنا ەرىك بەرىپ العان. بىردە  اۋزىن اشىپ ەدى، تىستەرىن كورىپ قالعان گۇلجامال:

– سۇمدىق-اي، تىستەرىڭدى دە سىندىرىپتى، كىم سونشا؟ – دەپ سۇرايدى شوشىنىپ. سول-اق ەكەن، بىرگە كەلگەن تەرگەۋشى: – بۇل جەر كۋرورت ەمەس قوي! – دەپ كەكەتە سويلەدى. جان العىش قاسىڭدا وتىرسا، ادام اقتارىلىپ سويلەسە الا ما؟

جازۋشىنىڭ جارى گۇلجامال مايلينا

– گۇلجامال، جىلاي بەرمە، ۇستامدى، مىقتى ەدىڭ عوي. باللارعا يە بول، اۋىلعا بار، ول جاقتا جەڭىلدەۋ. مەنىڭ قولجازبالارىمدى  ساقتا، ءالى زامان وزگەرەدى، سوندا ولار ساعان كەرەك بولادى، – دەپ كوڭىلى بۇزىلىپ، مۇڭايعان ەكەن» (231-ب.).

ادام جانىن تۇرشىكتەرەر شاعىن عانا ەپيزودتان تاۋ تۇلعالاردى قالاي اياۋسىز تەرگەپ، قول جۇمساپ، جانىشتاعانىن اڭعاراسىز.

ارىستىڭ اتىلعان كۇنىنىڭ ەرتەسىندە (27 اقپان) ايەلى گۇلجامال مايلينا ونىڭ كيىمىن بارىپ العان. بۇل وقيعا تۋرالى قىزى ءرازيا: «شەشەم ۇيگە جىلاپ كەلدى. اكەممەن كەزدەسۋگە بارعان ەكەن. ۇلىقسات بەرمەپتى. قولىندا اكەمنىڭ سۇر جاداعايى. سول كۇزدىك پالتونى قۇشاقتاپ ەڭىرەپ قويا بەردىم. «پاپامنىڭ پالتوسى عوي. ءوزى قايدا؟» دەيمىن. «جەتىم بولدىڭدار. ەندى پاپالارىڭ جوق» دەدى شەشەم»، – دەپ باياندايدى. «العاشىندا الىس جاققا ايدالدى» دەپ الداعان تۇرمە جەندەتتەرى كەيىن جازۋشىنىڭ ءولىمى تۋرالى كالىككە «جۇرەكتىڭ-ميوكارديو اۋرۋىنان قايتىس بولدى» دەپ جالعان مالىمەت بەرگەن.

بەيىمبەتتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن جان-جاقتى زەرتتەگەن توقتار بەيىسقۇلوۆتىڭ كورسەتۋىنشە، ايگىلى جازۋشىنى ايىپتايتىن سوت وتىرىسى 26 اقپاندا 12.30-دا باستالىپ، 12.45-تە اياقتالعان. ۇلتتىق ادەبيەت كلاسسيگىنىڭ ءومىرىن جالعىز وققا بايلاعان ءۇش-اق ادامنىڭ شەشىمىنە نەبارى 15 مينۋت ۋاقىت كەتكەن. 

بەيىمبەت اتىلعان 26 اقپان كۇنى باسقا دا 36 ادامنىڭ ءومىرى قيىلعان.  ولاردىڭ ىشىندە ءى. جانسۇگىروۆ، ءى. قابىلوۆ، س. قاراتىلەۋوۆ، ج. شانين، ت.ب. بار ەدى. وسى جەردە ارتىق بولماس دەپ، «سسرو جوعارعى سوتى كوللەگياسىنىڭ الماتى قالاسىندا 1938 جىلدىڭ اقپان-ناۋرىز ايلارىندا وتكەن جىلجىمالى سەسسيانىڭ ۇكىمى بويىنشا 25 اقپاننان 13 ناۋرىزعا دەيىنگى ارالىقتا 631 ادامنىڭ اتىلعانى» جايلى دەموگراف-عالىم م. ءتاتىموۆتىڭ دەرەگىن كەلتىرە كەتەيىك.

جازۋشىنى اقتاۋ تۋرالى انىقتاما 

قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى بەيىمبەت مايلين 1957 جىلى 16 ساۋىردە اقتالعان. «ادىلەت» قوعامىنىڭ تىڭعىلىقتى جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە بەلگىلى بولعانداي، ۇلى جازۋشىنىڭ سۇيەگى الماتى ىرگەسىندەگى جاڭالىق اۋىلىندا ماڭگىلىك دامىل تاپقان.

دەرەككوزى: National Digital History

زاڭعار كارىمحان