ەلىمىزدەگى پارلامەنتاريزمنىڭ قالىپتاسۋى، مەملەكەتىمىزدىڭ ساياسي دامۋىنىڭ زاڭدى جالعاسى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. مەملەكەتتىڭ جوعارى وكىلەتتى ورگانى بولىپ سانالاتىن، زاڭنامالىق مىندەتتەردى ورىندايتىن رەسپۋبليكا پارلامەنتى كۇردەلى دامۋ جولىنان ءوتىپ، بۇگىندە بىلىكتى ورگانعا اينالدى. سوعان قاراماستان، «قازاقستان پارلامەنتاريزمى قازىرگى تاڭدا حالىقتىڭ مۇددەسىن قورعايتىن، جوعارى دارەجەلى، وكىلەتتى ورگانعا اينالا الدى ما؟» دەگەن ساۋال الدىمىزدان ءجيى شىعادى. ءتىپتى، «قازىرگى پارلامەنتتىڭ قولىندا باقىلاۋ فۋنكسياسى جوق» دەگەن پىكىرلەر دە بار. قازىرگى بيلىك جۇيەسىندەگى پارلامەنتتىڭ ءرولى مەن ورنى ءالى دە بولسا كۇن تارتىبىنەن ءبىر تۇسە قويماعان كۇردەلى دە، شەتەندى ماسەلە ەكەندىگىن وسىدان-اق بايقاۋعا بولادى ەمەس پە؟! وسىعان وراي، ءبىز رەداكسيامىزدا وتكەن «كەلەلى كەڭەسكە» وي ءبىلدىرۋى ءۇشىن ق ر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى، اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمدارىنىڭ كانديداتى نۇرماحامبەت ايتۋعانوۆتى، زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، د.ا.قونايەۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ رەكتورى ءومىرالى قوپابايەۆتى، «ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسىنىڭ مۇشەسى، ساياساتكەر بولاتدۇيسەنبىنى، زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور زايلاعي كەنجالييەۆتى، زاڭگەر- شاريعاتتانۋشى مۇحان يساحاندى شاقىرعان ەدىك. ەندى، نازارلارىڭىزعا سول كەڭەستە ايتىلعان پىكىر-تۇجىرىمداردى ۇسىنامىز.

– امەريكانىڭ ايگىلى الەۋمەتتانۋشىسى تالكوتت پارسونس ەكونوميكالىق جۇيەدە اقشا قانداي ورىن السا، ساياسي جۇيەدە بيلىك تە سونشالىقتى ورىن الادى دەپ تۇجىرىمداعان. ەندەشە، بيلىك جۇيەسىندەگى پارلامەنتتىڭ دە الاتىن ورنى ەرەكشە بولسا كەرەك. وسىعان وراي، الدىمەن سىزدەرگە «قازاقستاننىڭ بيلىك جۇيەسىندەگى پارلامەنتتىڭ بۇگىنگى الىپ وتىرعان ورنى مەن ءرولى تۋرالى نە دەر ەدىڭىزدەر» دەگەن سۇراق قويساق دەپ وتىرمىز.

نۇرماحامبەت ايتۋعانوۆ:

– مەن كەزىندە دەپۋتات بولعام. ءبىر جىلدان كەيىن، سول 13-شاقىرىلىم تاراتىلىپ كەتتى. 1995 جىلى قوس پالاتالى پارلامەنت قۇرىلعان سوڭ، قايتا سايلاندىم. بۇرىنعى جوعارعى كەڭەستىڭ پارلامەنتى مەن قازىرگى پارلامەنتتىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. مەن جوعارعى كەڭەستە دەپۋتات بولعاندا وسىنى بايقادىم. ول 1978 جىلى قابىلدانعان نورماتيۆتەرمەن جۇمىس ىستەگەندىكتەن، بيلىكتىڭ ونى ورىنداۋى وتە جوعارى بولدى. سول جوعارعى كەڭەس قابىلداعان بارلىق شەشىمدەر زاڭدى بولىپ سانالدى. 1995 جىلعى پارلامەنت ءوز الدىنا بولەك بولدى. ويتكەنى، پارلامەنت ەندى قوس پالاتالى بولىپ ءبولىنىپ، زاڭ شىعارۋشى فۋنكسيانى اتقارا باستادى. بايقاعانىم، قازىرگى پارلامەنتتىڭ مىندەتى تەك زاڭ شىعارۋ سياقتى. بۇرىنعى جوعارعى كەڭەستىڭ ايىرماشىلىعى – ول مەملەكەتىمىزگە ماڭىزدى سانالاتىن بارلىق ماسەلەلەر بويىنشا شەشىم شىعارۋعا ات سالىساتىن. كەيبىر جەكە دەپۋتاتتاردىڭ ايتۋى بويىنشا، ءبىز تەك زاڭ شىعارۋمەن شەكتەلىپ قالدىق دەسەك قاتەلەسپەيمىن. ال، ەندى، سول زاڭنىڭ ىشىندەگى باپتارىنىڭ ورىندالۋىن نەگە قاداعالاپ، وسى ماسەلەنى قاراستىرماسقا؟! ءبىزدىڭ مەملەكەتتە قاداعالايتىن جالعىز ورگان – پروكۋراتۋرا. ال، قازىرگى دە، بۇرىنعى دا دەپۋتاتتاردىڭ ازداپ ايتىپ قالاتىن ويلارى، سول قاداعالاۋدىڭ بولماۋى جايلى. ياعني، نەگە تەك زاڭ شىعارامىز دەگەندەي.بۇرىنعى جوعارعى كەڭەستە باقىلاۋ پالاتاسى بولاتىن.جانە ول مەملەكەتتىڭ بارلىق قارجىسىنىڭ قايدا جۇمسالعانىنا دەيىن تەكسەرۋگە قۇقىلى ەدى. ونىمەن قوسا، قۇقىق ورگاندارىنىڭ جىبەرگەن كەمشىلىكتەرى بولسا، سونى دا قاراپ وتۋگە قۇقىلى بولعان. ولار ءوزىنىڭ جەكە ۇسىنىستارىمەن، وسال تۇستاردى تۇزەي الاتىن. ال، قازىرگى پارلامەنت مۇنداي مۇمكىنشىلىكتەردەن شەكتەلگەن.

ءومىرالى قوپابايەۆ:

– ءسىزدىڭ ايتىپ وتىرعانىڭىز دۇرىس. ءبىز كونستيتۋسيا بويىنشا، جالپى پرەزيدەنتتىك باسقارۋ نىسانىنداعى ەلمىز. زاڭ شىعارۋشى، اتقارۋشى جانە سوت بيلىگى دەپ جاتىرمىز. پارلامەنت سول زاڭ شىعاراتىن بيلىككە جاتادى. ەستەرىڭىزدە بولسا، 1993 جىلعى كونستيتۋسيا بويىنشا، پرەزيدەنت اتقارۋشى بيلىكتە بولاتىن. ال، ءقازىر، پرەزيدەنت مەملەكەتتىك ورگانداردى باقىلايتىن ورگان بولىپ تۇر. ءسىز ايتقانداي، پارلامەنتتىڭ بۇرىنعى جوعارعى كەڭەستەن ايىرماشىلىعى وتە كوپ. جوعارعى كەڭەستىڭ وكىلەتتىلىگى وتە ۇلكەن بولعان. قازىرگى پارلامەنتىمىز تەك قانا زاڭ شىعارۋشى جانە ەڭ جوعارعى وكىلدىك ورگان. مىسالى، تومەنگى ورگان ماسليحات بولىپ ەسەپتەلەدى. سول سەبەپتى، پارلامەنتىمىزدىڭ قۇزىرەتى 2007 جىلى ارناۋلى كونستيتۋسيامىزعا تولىقتىرۋلار مەن وزگەرتۋلەر ەنگىزىلدى. سول جۇمىس توبىنىڭ مۇشەسى بولدىم. سوندا، ءبىز ونى كۇشەيتكەنىمىز، كەيبىر الەۋمەتتىك سالاداعى مينيسترلىكتەر سالالى كوميتەتتەردەن ءوتۋ كەرەك دەگەن ءسوز. ونسىز مينيسترلىك تە تاعايىندالمايدى دەگەن بولعان. جالپى، پارلامەنتتىك مەملەكەتتەردە ءسىز ايتقانداي زاڭ شىعارۋ دا، ونىڭ ورىندالۋىن باقىلاۋ دا بولادى. ءبىراق، بىزدە پرەزيدەنتتىك باسقارۋ بولعاندىقتان،شەكتەۋلەر قويىلىپ وتىر. ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز دامىعان سايىن، جاقسى پارتيالار پايدا بولۋ كەرەك. بىزدە پارتيالار نىعايىپ، وزدەرىنىڭ ورنىن الاتىن بولسا، پارلامەنتتىڭ ءرولى كوتەرىلەدى.

دەپۋتاتتاردىڭ ءرولى اسا جوعارى ەمەس. ويتكەنى، وندا زاڭگەرلەر مەن ەكونوميستەر ەمەس، سپورتسمەندەر، ارتىستەر دە بار.

 

بولات دۇيسەنبى:

– پارلامەنتتىك جۇيە، پارلامەنتتىك بيلىك دەيمىز. قاراپ وتىرساق، قازىرگى اقپاراتتاردان بولسىن، سول جايلى ءبىر قاتە تاپپايسىز. سوندا، سۇراق تۋىندايدى. بيلىكتە ءۇش جۇيە بولادى. سول ءۇش جۇيەءنىڭ بىرەۋى – پارلامەنتتىك بيلىك. «قازىرگى، قالىپتاسقان پارلامەنت حالىقتى قورعاي الا ما؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى. ال، نەگىزىندە مەملەكەت دەگەن – حالىقتىڭ ءومىءرى. حالىق دەگەن قوعام. قوعام بولسا، ادام سياقتى ءتىرى ورگانيزم. وسىنى ويلاۋعا ءتيىس. ەندەشە، پارلامەنت قوعامداعى ءار مۇشەنىڭ قۇقىعىن قورعاۋى كەرەك. سوندىقتان، «پارلامەنت زاڭ شىعارىپ وتىرعاننان كەيىن، شىعارىلعان زاڭدارى قوعامنىڭ ءار مۇشەسىن قورعاي الا ما؟» دەگەن دە سۇراق الدىمىزدان شىعادى. سوندا عانا ءبىز پارلامەنتكە دۇرىس باعا بەرە الامىز. ءسىز ايتقانداي، «پارلامەنتكە كىم بارىپ، كىم دەپۋتات بولۋى كەرەك؟» دەگەن ساۋالدىڭ جاۋابى، سول كەزدە-اق ءوزى شىعادى. بۇل جالعىز ءبىزدىڭ مەملەكەت ەمەس، بۇكىل الەممەن تىم ساياساتتاندىرىلىپ كەتكەن قوعامدىق زاڭدىلىق. ول زاڭدىلىققا تەرەڭىرەك ۇڭىلسەك، ادام تاربيەلەپ شىعاراتىن قوعامنان شىعادى. كەز كەلگەن ادامنىڭ ءومىرى قوعامنىڭ قالىپتاسىپ، دامۋىمەن جەتىلەدى. ولاي دامىعاننان كەيىن، ول تابيعي زاڭدىلىققا جۇگىنۋگە ءتيىس. مىسالى، ءبىزدىڭ ساياساتكەرلەردىڭ، عالىمدارىمىزدىڭ جازىپ جۇرگەنى، سول جازىلعان نارسەنى ارى قاراي سيپاتتاپ بەرەدى. ءبىراق، «بۇل تابيعي زاڭدىلىققا قايشى كەلە مە» دەپ تۇبىنە ۇڭىلمەيدى. ايتالىق، ءبىز مەملەكەتتىڭ نە ەكەنىنە ءۇڭىلە بەرمەيمىز. مەملەكەت دەگەنىمىز – قوعامداعى ءار ءتۇرلى ادامداردىڭ ورتاق مۇددەسىن قورعايتىن ينستيتۋت. ال، ءبىزدىڭ ءقازىر مەملەكەتتىك ينستيتۋتتى بۇكىل قوعامنىڭ مۇددەسىنەن، تالابىنان جوعارى قويۋىمىز مەملەكەتتىك ديكتات. بۇل تەك بىزدە ەمەس، بۇكىل الەمدە قالىپتاسىپ كەتكەن. ماسەلەن، ادام باسپانالى بولۋعا مۇددەلى. سوعان مەملەكەت بار ىقپالىن سالۋ كەرەك. ال، ءبىز بولساق، «جوق زاڭ بويىنشا، مەنشىكتىك قۇقىق قورعالادى، سوندىقتان، ءبىز ەشنارسە جاساي المايمىز. سوت شەشىمى قابىلدانادى. ال، سوت بارىنەن جوعارى ءۇشىنشى بيلىك» دەپ الىپ، سوت شەشىمى ءادىل مە، ءادىل ەمەس پە، ادام قۇقىعىن قورعاي ما، وعان قاراماي، ادامدى باسپاناسىنان شىعارادى. ايتالىق، سول ازامات باسپاناسىن ءبىر الاياقتان بىلمەستىكتەن ساتىپ الدى دەيىك. ال، مەملەكەت ەڭ سوڭىندا، ءوز پۇلىنا ساتىپ العان ادامدى دالادا قالدىرادى. شىنىنا كەلگەندە، مەملەكەت كىم الاياقتىق جاسادى، سونى تابۋ كەرەك. سول ارقىلى، ءبارىن، ياعني زاڭدىلىقتى ورنىنا كەلتىرۋى ءتيىس. ول ونى ىستەمەيدى. ويتكەنى، سوت شەشتى. مىنەكي، سول زاڭداردىڭ ءبارىن شىعارىپ وتىرعان پارلامەنت. سوندا، پارلامەنت كىمنىڭ قۇقىعىن قورعاپ وتىر ؟! سىزدەر جاڭا ايتىپ وتىرعانداي، پارلامەنت تەك زاڭ شىعارۋمەن اينالىسادى دەگەنمەن كەلىسپەيمىن. وندا، نەگە حالىق دەپۋتاتتاردى سايلايدى؟ تاعى ايتا كەتەتىنى، بىزدە ساياسي ەليتا ديكتات جۇرگىزەدى. بىزگە، پارلامەنتتىك بيلىك كەرەك دەپ جار سالامىز.

زايلاعي كەنءجالييەۆ:

– پارلامەنتتىڭ بيلىك جۇيەسىندەگى ورنى دەگەن وتە ادەمى تاقىرىپ. بۇعان ءار ءتۇرءلى جاقتان كەلۋگە بولادى. ءبىزدىڭ الدىمىزداعى ۇلكەن عالىمدار ءوز سوزدەرىن ايتىپ جاتىر. كەز كەلگەن مەملەكەتتەگى بيلىك جۇيەسى، وسى قوعامدا قالىپتاسقان رەسمي بيلىك تانىمنىڭ ىسكە اسۋى. قوعامدىق قايراتكەرلەر، قوعامدىق سانا بيلىكتى قالاي تۇسىنسە، سول تۇسىنىكتى ىسكە اسىرادى. «ءبىزدىڭ بيلىك تانىمىمىز قانداي؟» دەگەن سۇراق تۋىندايدى. ءبىزدىڭ بيلىك تانىم دا الەمدىك بيلىك تانىمنىڭ ءبىر بولىگى. سوندىقتان، ءبىز ءوز قوعامىمىزدا ەڭ دۇرىس مەملەكەتتىك بيلىكتى ورناتۋىمىز كەرەك دەگەن تالاپ جەتەگىندەمىز. دۇرىس بيلىك دەگەن – دەموكراتيالىق بيلىك. دەموكراتيالىق بيلىك دەگەن نە؟ ول تۇسىنىك بارلىق جەردە بىرەۋ. ول – حالىق بيلىگى، دالىرەك ايتساق، حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ بيلىگى. مەملەكەتتىك ماڭىزى بار ماسەلەلەردى حالىق قالاي شەشسە، سول بويىنشا زاڭ بەكىتىلىپ، سول بويىنشا جۇرەمىز. الەمدىك دەڭگەيدەگى بيلىكتانىم، ونىڭ ىشىندە باتىس ەۋروپا قوعامدارىنداعى بيلىكتانىم وسىعان سايادى. ءبىز دە دەموكراتيانى ءدال سولاي حالىقتىڭ جانە ونىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ بيلىگى دەيمىز. ءبىراق، باتىستىڭ بيلىكتانىمىنىڭ ءبىزدىڭ بيلىكتانىمىمىزدان تۇبەگەيلى ايىرماشىلىعى بار. ولاردىڭ ايتاتىنى، حالىقتى قۇداي بيلەيدى. سوندىقتان، جاراتقان ءوزىنىڭ قالاۋىن، حالىقتىڭ كوپشىلىگىنىڭ قالاۋىن قولداۋ ارقىلى بىلدىرەدى دەلىنەدى. باتىس ەلدەرىندە سايلاۋ پروسەسىنە باسا نازار اۋداراتىنى سول. ءبىر دە ءبىر داۋىستى بۇرمالاۋعا جول بەرىلمەيدى. ويتكەنى، ولار ءادىل حالىق، دەموكراتيالىق قوعام – جاراتقان الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن مويىندايتىن حالىق جانە قوعام دەپ ەسەپتەيدى. جاراتقان ءوز قالاۋىن حالىقتىڭ كوپشىلىگىنىڭ داۋىسىن قولداۋ ارقىلى بىلدىرەدى، سوندىقتان، حالىقتىڭ كوپشىلىگىنىڭ شىن قالاۋىن ءبىلۋ – جاراتقان قالاۋىن بىلگەنمەن بىردەي، ال، حالىق كوپشىلىگىنىڭ ايتقانىن ورىنداۋ جانە ونىڭ بيلىگىمەن ءجۇرۋ – جاراتقان بيلىگىمەن ءجۇرۋ بولىپ تابىلادى. اقش، باتىس ەۋروپا ەلدەرىنە ءتان بيلىكتانىمنىڭ باستى سيپاتى وسىندا. مىنە، قاراڭىزدار، بۇلاي ويلاۋ بىزگە جاتتاۋ. ويتكەنى، ءبىز ءازىر كەڭەستىك بيلىكتانىم قۇرساۋىندامىز. ال، باتىس ەۋروپا، اقش جانە وزگە دە حريستياندىق مادەنيەتكە سۇيەنگەن مەملەكەتتەر ءوز حالىقتارىنىڭ جاراتقان الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن رەسمي تۇردە كونستيتۋسيالىق اكتىلەرىندە اشىق تا باتىل بەكىتەدى. ايتالىق، كەشە عانا وباما پرەزيدەنت بولدى. ءبىر قولى بيبليادا تۇرىپ، جاراتقاندى مويىنداپ انت بەردى. تاعى مىسال، فرگ-نىڭ 1949 جىلعى قابىلدانعان كونستيتۋسياسىن اشىپ قاراساڭىز، «مى، نەمەسكيي نارود، سوزناۆايا وتۆەتسۆەننوست پەرەد بوگوم ي پەرەد ليۋدمي..» دەپ باستالادى. كورىپ وتىرعاندارىڭىزداي، ءوزىن دەموكراتيالىق دەپ ەسەپتەيتىن نەمىستەر جاراتقان الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن مويىندايتىندىقتارىن ءوز مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارىنىڭ كونستيتۋسيالىق ءپرينسيپى رەتىندە بەكىتەدى. ال، انگليانى قاراڭىز، مەملەكەت باسشىسى – كوروليەۆا. ول سونىمەن بىرگە انگليكالىق سەركوۆتىڭ باسشىسى، ياعني، كەز كەلگەن انگليالىق مەملەكەت قىزمەتكەرى سونىمەن بىرگە، كوروليەۆانىڭ شىركەۋ باسشىسى رەتىندەگى لاۋازىمىن مويىنداۋى ءتيىس.

مۇحان يساحان:

– كوكەيگە قونىمدى جاقسى پىكىرلەر ايتىلىپ جاتىر. زايلاعي اعاي – مەنىڭ ۇستازىم. ءمىنە، سول كىسىنىڭ بيلىكتانىم تۋرالى ءدىني كوزقاراستارىنا قوسارىم بار. الەۋمەتتىك باسقارۋدىڭ نەگىزىن قالاعان – يبن حالدۋننىڭ «مۋحادديما» اتتى اتاقتى ەڭبەگى بار. وندا مەملەكەتتىك باسقارۋدى – ساياسي باسقارۋ، تابيعي باسقارۋ، پايعامبارلىق باسقارۋ دەپ ۇشكە بولەدى. ساياسي باسقارۋ دەپ قازىرگى بىزدەگى باسقارۋدى ايتامىز. ياعني، حالىقتىڭ قولداۋىنا يە بولعان بەلگىلى ءبىر ساياسي توپتىڭ ءوز ۇلتىن نەمەسە قوعامدى جوعارى ساياسي ۇيىمنىڭ ۇستانىمدارىمەن باسقارۋى. تابيعي باسقارۋ دەپ حالىقتىڭ تالاپ-تىلەگىنە ساي، دەموكراتيالىق باسقارۋدى ايتامىز. ال، پايعامبارلىق باسقارۋعا كەلەتىن بولساق، ول ۋاقىتتا تەوكراتيالىق باسقارۋ ۇعىمى تولىق قالىپتاسپاعان كەز. ءقازىر ءبىز تەوكراتيالىق باسقارۋدى تىكەلەي جانە جاناما دەپ جىكتەپ ءجۇرءمىز. بۇل جەردە يبن حالدۋن وسى ەكەۋىن دە پايعامبارلىق باسقارۋ دەپ ءبىر-اق قاراستىرعان. ال، نەگىزىنەن، تەوكراتيالىق باسقارۋدىڭ بۇل دۇنيە جانە اقىرەت دەگەن ەكى ساتىسى بار. ياعني، حالقىنىڭ بۇل دۇنيەدە دە، اقىرەتتە دە باقىتتى بولۋىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. تەوكراتيالىق بيلىك دەگەن وسى.

مۇسىلمان قۇقىعىنىڭ مايتالمانى اتاقتى مىسىرلىق مۇحاممەد ءابۋ زاحرا: «تەوكراتيالىق باسقارۋ بولۋ ءۇشىن بىرىنشىدەن، حاليفقا سەنىم ءبىلدىرىلۋى كەرەك، ياعني، حالىق سايلاۋ ارقىلى بيلەۋشىنى تاڭداۋى كەرەك. ونى «بيات» دەيدى. ەكىنشىدەن، تەوكراتيالىق بيلىك ۇستانىمىندا يلاھي ءدىني زاڭدىلىقتارمەن مىنا دۇنيە زاڭدىلىقتارى ەكەۋى بىر-بىرىنە قاراما-قايشى كەلمەۋى كەرەك. ەستەرىڭىزدە بولسا، ەۋروپادا ورتا عاسىرلاردا ءدىن مەن عىلىم اراسىندا قاقتىعىستار بولىپ، ءتۇرلى تۇسىنىسپەۋشىلىكتەر ورىن العان. ال، يسلامدا الەۋمەتتىك جانە ءپوزيتيۆتى زاڭدىلىقتار دىنگە قايشى كەلمەۋى كەرەك. تەوكراتيالىق باسقارۋدىڭ ءۇشىنشى شارتىندا،شاريعي ۇكىمدەردى جۇزەگە اسىرۋ كەرەك. الايدا، ءبىر ءدىني نورمالاردى تۇرپايى تۇسىنگەن ساياسي كۇشتەر العاشقى ەكى ساتىنى بىلاي جيىستىرىپ قويىپ، ءۇشىنشى شارتتى، ياعني، شاريعي ۇكىمدەردى بىردەن قولدانعىسى كەلەدى. بۇل مۇلدە قاتە ۇستانىم. مىسالى، شەشەنستاندا ءدال وسى جاعداي ورىن الدى. ولار بىردەن العاشقى ەكى ساتىنى اتتاپ ءوتىپ، ءالى دايىن ەمەس حالىققا شاريعاتتى قاتاڭ ۇستانباقشى بولدى. ياعني، ولار ۇكىمدەردەگى جازالاۋ ساتىسىن بىردەن الىپ كەلدى. مۇنداي تەوكراتيالىق جۇيە مىندەتتى تۇردە داعدارىسقا اكەپ سوقتىرادى. ال، زايلاعي اعا، ءسىزدىڭ ايتىپ جاتقان، اقش-تاعى بيلىك جۇيەسى تەوكراتيالىق ەمەس، كلەريكالدى جۇيە. كلەريكالدى مەملەكەت دەگەنىمىز بيلىك حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى سەنەتىن ءدىندى مەملەكەت باسىمدىق تانىتىپ قولداپ وتىرادى. قارجىلىق، اقپاراتتىق قاجەتتىلىكتەرگە قاراي قولداۋ كورسەتىپ جاتادى. ال، تەوكراتيالىق جۇيەدە ءدىن مەملەكەتتى باسقارسا، كلەريكالدى جۇيەدە مەملەكەت ءدىندى باسقاراتىن، ال، زايىرلى مەملەكەتتە ءدىن مەن مەملەكەت بىر-بىرىنەن بولىنەدى. بۇدان باسقا ءتورتىنشى كونكورتودا دەگەن دە جۇيە بار. بۇل جۇيەدە ءدىن مەن مەملەكەت اراسىندا ءوزارا كەلىسىمدەر بولادى. قازىرگى يتاليا، پورتۋگاليانىڭ باسقارۋ جۇيەسى وسى كونكورتودا ارقىلى جۇزەگە اسادى. بىزدە قازاقستاندا كلەريكالدىق جۇيەگە ءوتۋ ءۇشىن، ياعني، يسلامي سيپاتتاعى مەملەكەتكە اينالۋ ءۇشىن كونكورتودا باسپالداعىمەن ءوتۋ كەرەك. سول ءۇشىن، ءدىني ەليتانى، ءدىن ماماندارىن ازىرلەۋ كەرەك.

زايلاعي كەنجالييەۆ:

–زايىرلى مەملەكەت دەگەندى ءقازىر شاتاسىپ ءدىنى جوق مەملەكەت دەپ قارايدى. ال، نەگىزىندە زايىرلى مەملەكەت دەگەنىمىز – ءدىني مەملەكەت، ءبىراق، ءدىني سەنىمگە ءتوزىمدى، ياعني، ءدىني-زايىرلى مەملەكەت دەگەن ءسوز. زايىرلى مەملەكەت تۋرالى اتەيستىك تۇسىنىك بار. ول تۇسىنىك بويىنشا زايىرلى مەملەكەت – ءدىني بەيتاراپ، دىننەن تىس مەملەكەت دەگەنگە سايادى. قازىرگى زەرتتەۋلەر مۇنداي مەملەكەتتىڭ بولمايتىندىعىن دالەلدەۋدە. اتەيزم ءوزىنىڭ ءدىني سەنىم ەكەندىگىن جاسىرۋ ءۇشىن ءدىنسىز مەملەكەت بولادى دەگەن تەوريانى ويلاپ تاپتى. بۇگىنگى تاڭدا اتەيزمنىڭ ءدىني سەنىم ەكەندىگى داۋ تۋدىرمايدى. جەكە دارا، ءدىنسىز زايىرلىلىق بولمايدى، كەرىسىنشە، زايىرلى اتەيستىك، زايىرلى مۇسىلمان، زايىرلى پراۆوسلاۆ، تاعى سول سياقتى زايىرلى ءدىني مەملەكەتتەر بولادى. سەبەبى، قازىرگى زاماندا ادامنىڭ ار-وجدان بوستاندىعىن جانە ءدىندى ەركىن تاڭداۋ قۇقىعىن زاڭ جۇزىندە مويىندامايتىن، وزگە دىندەردى رەسمي تۇردە اشىق قۋدالايتىن، ءدىني زايىرسىز مەملەكەت جوق دەسەك، قاتەلەسە قويمايمىز.

مۇحان يساحان:

-بيلىكتىڭ ءۇش بۇتاعى ارقىلى قوعامدى باسقارۋدى، عىلىمدا تەپە-تەڭدىك-تەجەمەلىك قاعيداسى دەپ ايتامىز. بۇنىڭ نەگىزىن ش.مونتەسكە قالادى. اتقارۋشى بيلىكتىڭ نە زاڭ شىعارۋشى بيلىكتىڭ ديكتاتورلىق نە اۆتوريتارلىق بيلىككە ءوتىپ كەتپەۋى ءۇشىن ءبىر-بىرىن تەجەپ وتىرادى. ياعني، تەپە-تەڭدىكتى ساقتاي وتىرىپ، بيلىك بۇتاقتارى حالىق مۇددەسىنە جۇمىس جاساۋى كەرەك. ءبىزدىڭ كونستيتۋسيامىزدا بيلىك بۇتاقتارىنىڭ تەپە-تەڭدىك-تەجەمەلىك قاعيداسىمەن جۇمىس ىستەيتىندىگى ايتىلعان. ءبىراق، ونىڭ تاجىريبەدە ەشقانداي بەلگىسى كورىنبەيدى. سەبەبى، ءبىزدىڭ بيلىك بۇتاقتارىنا ءبىر تۇلعانىڭ حاريزماسى ەكپىندى ىقپال ەتەدى. تاعى ءبىر ماسەلە، ءبىزدىڭ پارلامەنتىمىزدىڭ قوس پالاتادان تۇراتىندىعى. قوس پالاتا ۇلتتىق قۇرامى كۇردەلى، فەدەءراتيۆتى مەملەكەتتە بولادى. ال، ءبىز كونستيتۋسيامىزدا ۋنيتارلى، ءبىرتۇتاس مەملەكەتپىز دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ جازعانبىز. ولاي بولسا، ءبىزدىڭ زاڭ شىعارۋشى ورگان نەگە قوس پالاتادان تۇرادى؟! ءبىز بولاشاقتا ءبىر پالاتالى جۇيەگە ءوتۋىمىز كەرەك. ياعني، ماجىلىستە قابىلدانعان زاڭداردى ەكىنشى كەزەكتە تالقىلاۋدى كونستيتۋسيالىق كەڭەسكە قالدىرۋ كەرەك. الەمدىك دامىعان بىرنەشە مەملەكەتتەردە تۇراقتى سەنات، كونگرەسس بار. اقش-تا دا جۇيە سونداي. ياعني، دەپۋتاتتار سەسسيادا جينالادى دا، ال، جاي كۇندەرى وزدەرىنىڭ قىزمەتتەرىندە قوعاممەن تىعىز بايلانىسىپ جۇمىس ىستەيدى. مۇمكىن، ءبىزدىڭ ەلگە بولاشاقتا، پارلامەنتتى ءبىر پالاتادان قۇرىپ، ونى كونگرەسكە اينالدىرعان دۇرىس شىعار. ال، سەناتتىڭ قۇزىرەتىن كونستيتۋسيالىق كەڭەسكە بەرۋىمىز كەرەك. تاعى ءبىر ماسەلە، 2007 جىلى ءبىزدىڭ پارلامەنت پارتيالىق جۇيەگە ءوتتى. بۇل سايلاۋ ناۋقانىندا ادىلەتسىزدىك تۋدىراتىن سياقتى.ياعني، بىزگە جەكە مانداتپەن سايلاناتىن ءادىستى دە ساقتاۋ كەرەك. جاڭا، ءومىرالى اعاي دۇرىس پىكىر ايتتى. بىزدە شىنىمەن دە، دەپۋتاتتار اراسىندا پروفەسسيوناليزم تومەن. ءبىزدىڭ زاڭداردى الىپ قاراساق، كاپيتاليستىك مۇددەنى، ماتەريالدىق قۇندىلىقتاردى قورعايتىنىن بايقايسىز. ال، مورالدىك تۇرعىدا قورعاۋ كەمشىن. بۇل رۋحاني داعدارىسقا اكەلىپ سوقتىرادى. سوندىقتان، بيلىك بۇل ماسەلەگە دە نازار اۋدارعانى ءجون.

زايلاعي كەنجالييەۆ:

– تاعى ءبىر ماسەلە، ءبىز دەپۋتاتتاردى پارتيالىق جۇيەمەن كىرگىزسەك، بۇل پارلامەنتتىك جۇيەنى كۇشەيتەر دەپ ويلادىق. سويتسەك، ول كەرى اسەرىن دە تيگىزەدى ەكەن. وسى تۇرعىدا، پارلامەنت تىكەلەي پرەزيدەنتتىك بيلىككە باعىنىشتى بولىپ شىعا كەلدى.

– بەلگىلى زاڭگەر، مارقۇم سالىق زيمانوۆتىڭ پىكىرىنشە، پارلامەنتءتىڭ باستى كەمشىلىگىنىڭ ءبىرى «زاكونومانياعا» ۇرىنۋى. ول كىسىنىڭ ايتۋىنشا، پارلامەنتتەگىلەر ۇكىمەتتىڭ قاۋلىلارىمەن، بۇيرىقتارىمەن، ءتىپتى، ەكىجاقتى كەلىسىم-شارتتارمەن رەتتەلەتىن ۇساق-تۇيەك قاتىناستاردىڭ ءبارىن زاڭمەن رەتتەۋگە قۇمار بولىپ كەتكەن كورىنەدى. ءسىزدەر وسى پىكىرگە قالاي قارايسىزدار؟

بولات دۇيسەنبى:

–مىنا، قويىلعان سۇراقتى مەن تولىعىمەن قولدايمىن. سەبەبى، شىنىمەن دە، ءبىزدىڭ پارلامەنتاريزم زاڭدىق فەتيشيزمگە اينالىپ كەتكەن سياقتى. بۇل جالعىز عانا بىزدە ەمەس، بۇل باسقا دا مەملەكەتتەردە بار ماسەلە. ال، نەگىزىندە، بۇل حالىقتى وتە جەڭىل قۇرساۋدا ۇستايتىن جول. مىنە، وسىدان زاڭنىڭ ديكتاتى پايدا بولادى. وسى تۇستا، زاڭدار ارقىلى پارلامەنت قوعامدا ادىلدىك ورناتا الا ما دەگەن سۇراق تۋۋى كەرەك. بۇل جەردە ءبىز الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى ءابۋ-ناسىر ءال-فارابي بابامىزدى ەسكە الايىق. ول «عىلىم دەگەن – اقيقاتقا جەتۋ»دەگەن. ول تەك قانا ەكسپەريمەنتالدى تۇردە عانا ەمەس، سونىمەن قوسا، تەرەڭ ويدى ويلاي ءبىلىپ، وي جۇيەسىن دامىتا، بولجاي ءبىلىپ ەكسپەريمەنتتىق تۇردە جاڭا اقيقاتتى ءبىلىپ، وتىرۋىمىز كەرەك دەگەن ءسوز. سوندىقتان، مەنىڭشە، ءبىزدىڭ مەملەكەتتە زاڭدى ساراپتاۋ دا قاجەت. قابىلدانىپ جاتقان زاڭ، سول قوعامنىڭ دامۋىن تەجەي مە، جوق، الدە ونىڭ دامۋىنا مۇمكىنشىلىك جاساي ما؟! ءبىراق، بىردە-بىر زاڭدىلىقتان وسىنى تابا المايسىز. ايتالىق، ءبىزدىڭ جەر تۋرالى زاڭىمىزداي ەشقانداي ەلدە زاڭ جۇيەسى جوق. قاراپ وتىرساق، بارلىق كاپيتاليست مەملەكەتتەردە جەر ساتىلادى. ءبىراق، ارنايى شەكتەۋلەر دە قويىلادى. ولار جەردى مەملەكەتتىڭ پايداسىنا بايلانىستى عانا ساتادى. ەگەر، ءسىز فابريكا، زاۋىت سالساڭىز، ول ەكونوميكاعا اسەرى بار بولعاندىقتان، جەر ساتىلادى. جاڭا ءبىز رۋحاني دامۋ تۋرالى دا ءسوز قوزعادىق. شىنىندا، كەلەشەك رۋحاني داعدارىسقا كەتىپ بارا جاتىر. ەرتەڭ ەلىكتەۋمەن باتىستاعى ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزگە ەرسى، جات زاڭدار قابىلدانىپ كەتسە دە مەن تاڭ قالمايمىن.

ءومىرالى قوپابايەۆ:

– جاڭا سۇراقتاعى سالىق زيمانوۆتىڭ ايتقان ماسەلەسى، ءبىزدىڭ پارلامەنت قاجەتتى زاڭدى قابىلداي ما، نە قاجەتسىز زاڭدى قابىلداي ما، سوندا جاتىر. ءبىز كونستيتۋسيامىزدا قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرامىز دەپ جازىپ قويدىق. وندا، ءبارى زاڭعا باعىنادى دەلىنگەن. كەڭەستەر تۇسىندا اكىمشىلىك جۇيەدە ءومىر سۇردىك. سولاي بولماس ءۇشىن، ءبىز، ءقازىر زاڭداردى قابىلداۋعا تىرىسىپ ءجۇرمىز. سوندىقتان، ەلىمىزگە قاجەت زاڭداردى قابىلداعان دۇرىس.

بولات دۇيسەنبى:

– كەڭەستىك تۇستا زاڭ بولمادى دەگەنىڭىز دۇرىس ەمەس. زاڭدى قابىلداعاندا، ونىڭ مەملەكەت مۇددەسىن قورعايتىنى، نە قورعامايتىنى ۇلكەن مانگە يە بولۋى ءتيىس.

مۇحان يساحان:

– بىزدەگى قابىلدانىپ جاتقان زاڭداردى «ءولى» نە «ءتىرى» زاڭدار دەپ بولۋگە بولادى. سونداعى، «ءولى» زاڭدار قوعامنىڭ يگىلىگىنە جۇمىس ىستەمەيتىن زاڭدار. پارلامەنت حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىمەن ساناسپايتىن زاڭ شىعارۋشى فابريكا سياقتى. ءقازىر ون مىڭنان استام زاڭ شىعارىپ تاستادىق. مىنە، سول زاڭداردىڭ بارلىعى حالىقتىڭ مۇددەسىنە جۇمىس جاساپ جاتىر ما؟ سولاي دەپ كەسىپ ايتا المايمىز. قۇقىقتىق مەملەكەت بولعان سوڭ، قابىلدانعان زاڭداردىڭ بارلىعى كۇشىنە ەنۋ كەرەك. ءبىراق، بىزدە وكىنىشكە وراي، ولاي ەمەس. سالىق زيمانوۆ اتامىزدىڭ پىكىرىمەن كەلىسۋگە بولادى. ەكىنشى ءبىر ماسەلە، زاڭ شىعارۋشى بيلىك اتقارۋشى بيلىكتەن تاۋەلسىز بولۋ كەرەك. ەگەر، اتقارۋشى بيلىكتىڭ باستاماسى حالىق مۇددەسىنە قارسى كەلسە، ونى دا تەجەپ وتىرعان ءجون. ءبىراق، ءبىزءدىڭ پارلامەنت ۇكىمەت دايىنداعان زاڭداردى راتيفيكاسيالاۋمەن عانا شەكتەلەتىن سياقتى. وسى تۇرعىدا سالىق اتامىزدىڭ پىكىرىمەن كەلىسۋگە بولادى.

نۇرماحامبەت ايتۋعانوۆ:

– زاڭ كەز كەلگەن مەملەكەتكە كەرەك. ءبىراق، ماسەلە زاڭنىڭ ساپاسىندا. ول ورىندالۋى ءۇشىن، مىنا – قازىرگى ومىردە جۇمىس ىستەيتىن زاڭ بولۋى ءتيىس. ونى جاسايتىن – دەپۋتاتتار. سوندىقتان، ءار دەپۋتات ءبىر ماسەلەنى ءوز موينىنا السا، كوپ ماسەلەلەر شەشىلەدى. سونىمەن قاتار، دەپۋتاتتار سايلاۋىن رەتتەگەن دۇرىس شىعار. ءقازىر زيالى قاۋىم بار ما، جوق پا دەگەن سۇراقتار بار. مەن زيالى قاۋىم دەپ حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ءتۇسىنىپ، ونى بيلىككە جەتكىزە العان ادامدى عانا ايتا الامىن. تاعى ءبىر ماسەلە، دەپۋتاتتار قۇرامىندا جاستار دا بارشىلىق. ءبىر كەمشىلىگى، ولاردىڭ ومىرلىك تاجىريبەسى از. بۇل دا اسەرىن تيگىزەدى. ايتالىق، امەريكانىڭ كونگرەسسمەندارى، سول سالادا 50-60 جىل جۇمىس ىستەپ، بار ماسەلەنى شەشە الاتىندار.

زايلاعي كەنجالييەۆ:

– سالىق زيمانوۆ مەملەكەت، قۇقىق تەورياسىنا كوپ ەڭبەگى سىڭگەن تۇلعا. مەن ساكەڭنىڭ اسپيرانتى، دوكتورانتى بولدىم. 25 جىل بىرگە جۇمىس ىستەدىك. قازاقتىڭ اتا زاڭدارى دەگەن ون تومدىق شىعارعانبىز. مىنا، قويىلىپ وتىرعان ماسەلە سودان باستاۋ الادى. سوندا، شىنىمەن دە كەيبىر زاڭدار قاجەتى جوق جاعدايعا ارنالعانىن بايقادىق. سوندىقتان، زاڭ قوعامدا رەتتەلۋگە ءتيىستى ماسەلەلەردى عانا قاراستىرعانى دا دۇرىس شىعار. تاعى ايتا كەتەتىنى، كەيبىر قوعامدىق قاتىناستار حاقىندا قانشا زاڭ شىعارساق تا، ول تۇس زاڭسىز رەتتەلگەن.

ازىرلەگەن اقبوتا يسلامبەك،

"اقيقات" جۋرنالى