1997 جىلدان باستاپ «31-مامىر – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى» بولىپ رەسمي بەكىتىلگەن بولاتىن.                                                       

1937-1939 جىلدار ارالىعىندا قازاقتىڭ باس كوتەرەر زيالى قاۋىمىنىڭ كوپشىلىگى قۋعىن-سۇرگىن قۇربانىنا اينالدى. جۇبان مولداعالييەۆ «مەن قازاقپىن» اتتى ولەڭىندە:

مەن – قازاقپىن مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن،

جورگەگىمدە تانىستىم مۇڭ تىلىممەن.

جىلاعاندا جۇرەگىم كۇن تۇتىلىپ،

قۋانعاندا كۇلكىمنەن ءتۇن تۇرىلگەن

– دەپ جىرلاعانداي، قازاقتىڭ باسىنان وتپەگەن زۇلمات كەمدە-كەم. الايدا، توتاليتارلىق ساياساتتىڭ ماشيناسى بارىنەن اسىپ ءتۇستى. ءقازىر وسى داتانى ازا تۇتۋ كۇنى رەتىندە اتاپ ءوتۋ پارىزىمىز. سەبەبى وتكەنىن ۇمىتقان ۇلتتىڭ بولاشاعى دا جوق. سوندىقتان مامىردىڭ 31ء-ى كۇنى قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ۇرپاقتارىمەن كەزدەسۋلەر ءوتىپ، ءتۇرلى ءىس-شارالار بولىپ وتىرادى. ق ر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى ا.سمايىل بىلتىر 31-مامىر جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىن «جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشتىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى»،– دەپ قايتا راسىمدەۋدى سۇراعان. الايدا ول تۋرالى ءتۇرلى كەرەعار پىكىرلەردىڭ تۋۋىنا بايلانىستى ماسەلە اياقسىز قالعان.

تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن 1993 جىلى ءساۋىردىڭ 14-ىندە «جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭى قابىلدانادى. سودان بەرى 20 مىڭنان اسا مۇراعاتتىق قىلمىستىق ءىس زەرتتەلىنگەن كورىنەدى. الايدا، «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا ارنالعان مۇراجايدىڭ» جەكەشەلەنىپ كەتۋىنەن اتالمىش تاريحي وقيعاعا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە باعا بەرىلمەي جۇرگەنىن بىلۋگە بولادى. مۇراجاي قىزمەتكەرلەرى بولاشاقتا ءتول عيماراتتارىنىڭ قايتادان وزدەرىنە قايتارىلاتىنىنا سەنىمدەرى مول. سەبەبى، – دەيدى مەكەمەنىڭ باسشىسى ن.جاقاۋوۆا: «نكۆد-نىڭ بۇرىنعى عيماراتى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ سوڭعى دەمى قالعان جەر، ءتىپتى بولمەلەرىندە قاننىڭ ءىزى بار ەدى. مەنىڭشە، بۇل كورىنىس كەلگەن ادامدارعا قاتتى اسەر بەرىپ، وتكەن تاريحىمىزدى باعالاۋعا مۇرىندىق بولار ەدى. ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ بالالارى 3-4 جاستارىندا اكە-شەشەلەرىنە تاماق تاسىعان جەر. ماسەلەن، تومسك قالاسىندا نكۆد-نىڭ بۇرىنعى عيماراتى سول قالپىندا ساقتالىنىپ، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ مۇراجايىنا اينالىپ وتىر.

31-مامىر كۇنىن ءبىز جىل سايىن اتاپ وتەمىز. الماتى قالاسىنىڭ وسى زۇلماتتى باستان وتكەرگەن وتباسى ۇرپاقتارى الماتى وبلىسىنىڭ «جاڭالىق» اۋىلىندا قارالى ميتينگكە جينالادى. وندا نكۆد قولىمەن اتىلعان 3 مىڭنان استام ادام جەرلەنگەن. 1990 جىلى بۇل جەرگە تاس بەلگى قويىلسا، 2002 جىلى ەسكەرتكىش ورناتىلعان».

1937-1938 جىلدارداعى قاندى وقيعا جاڭعىرىعى ماڭگى ەل جادىندا. ناقاقتان-ناقاق ۇلتىمىزدىڭ كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ازاماتتارى «ۇلتىم» دەيمىن دەپ – «ۇلى قىلمىس» جاساپ، «حالقىم» دەيمىن دەپ – «حالىق جاۋى» دەگەن جالا جابىلىپ اتىلىپ كەتتى. تالاي بەيبىت وتباسىلارىنىڭ وتى ءوشىپ، انا جەسىر، بالا جەتىم قالدى. تۇپتەپ كەلگەندە، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن، اشتىق، وزگە ۇلتتاردىڭ دەپورتاسياسى بارلىعى توتاليتارلىق جۇيەنىڭ ورىستاندىرۋ-شوقىندىرۋ،   بۇتىندەي ءبىر ۇلتتى جويۋ ساياساتىنىڭ ناتيجەسى.  

 ماسەلەن، قازاقستانعا 1936-1957 جىلدارى 800 مىڭ نەمىس، 102 مىڭ پولياك، 19 مىڭ كارىس، 507 مىڭ سولتۇستىك كاۆكاز حالىقتارىنىڭ وكىلدەرى جەر اۋدارىلدى. قىرىم تاتارلارى، تۇرىكتەر، گرەكتەر، قالماقتار مەن باسقالار دا ءوز ەركىمەن كەلگەن جوق. بارلىعى 1،5 ملن ادام كوشىپ كەلدى.

ول زاماندا سولاقاي ساياسات شىندىعىن ايتۋعا بولمايتىن، ال قارا حالىقتىڭ تىلەك-مۇددەسى مۇلدە ەسكەرىلمەيتىن. ونى تومەندە بەرىلگەن ەپيزودتان دا كورە الامىز.

بىردە ەل-جۇرتتى 32ء-شى جىل زۇلماتى كۇڭىرەنتىپ تۇرعان كەزدە پويىزبەن ماسكەۋگە، الدە الماتىعا ءوتىپ بارا جاتقان فيليپپ گولوششەكين اقتوبە ۆوكزالىندا «كونترريەۆوليۋسيونەر-بايلاردىڭ مالدى قىرىپ تاستاعان زىميان ارەكەتى» تۋرالى اشكەرە-سوز ايتىپ تاستاۋعا نيەتتەنسە كەرەك. ءبىراق، ول ۆاگونىنان تۇسەر-تۇسپەستەن، الدىنان العاشقى قازريەۆكوم مۇشەسى، ادىلەت كوميسسارى، قىزىل پارتيزان رەتىندە كەڭەس وكىمەتىن قورعاۋعا كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن قالجىراڭقى ارداگەر باقىتجان قاراتايەۆ جايداق اربامەن شىعا كەلەدى. تىزەسى قالت-قۇلت ەتىپ، تارانتاس ۇستىندە بويىن تۇزەيدى. سوسىن دىمكاس قارت الاڭدا جيىلعان حالىقتىڭ كوز الدىندا، باياعى 2-دۋما مىنبەرىندە تۇرعانداي وجەتتىكپەن گولوششەكينگە اشىنا ءتۇيىلىپ، سويلەپ بەرەدى. ول بولشيەۆيك-پاتشانى ەلدى اشتان قىرىپ جاتقان قىلمىسى ءۇشىن ايىپتايدى. سوندا گولوششەكين: «شال شارشاپ قالىپتى»، – دەگەن كۇبىرمەن ۆاگونىنا كەرى كىرىپ كەتەدى...

باس كوتەرگەندەرگە جازالاۋ شارالارى جۇرگىزىلەدى. 1929-1931 جىلدارى كوتەرىلىستەر مەن تولقۋلارعا قاتىسقانى ءۇشىن نكۆد ورگاندارى 5551 ادامدى سوتتاپ، ونىڭ 883ء-ىن اتىپ جىبەرەدى. جالپى العاندا، كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ كەزىندە 10 مىڭنان استام ادام جازالانادى.

وسىلايشا، قازاق حالقى اتاجۇرتىندا وتىرىپ-اق انا تىلىنەن، ۇلتتىق ەرەكشەلىگىنەن، دىنىنەن ايىرماقشى بولعان ءقاۋىپتى قارا سىزىقتىڭ كەلەسى جولاعىن اتتاعان بولاتىن.

گولوششەكين قازاقستانعا ءبىرىنشى حاتشى بوپ كەلگەننەن كەيىن بۇل پروسەسس اشىق تۇردە جۇرگىزىلدى. "گولوششەكين گەنوسيدى" جونىندە ايتقان كەزدە 1928 جىلى باستالعان اشارشىلىققا ەرەكشە نازار اۋدارعان ءجون. وعان 1926-27 جىلدارداعى اۋقاتتى شارۋا مەن بايلاردىڭ مال-مۇلكىن كامپەسكەلەۋ جانە حالىقتى ۇجىمداستىرۋ ناۋقانى تۇرتكى بولعان. مالدى تارتىپ العان سوڭ، حالىق قىناداي قىرىلعان. ءتىپتى ءبىر-بىرىنىڭ ەتىن جەي باستاعان.

1932 جىلعى تامىزدا قاكسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى وراز يسايەۆ ستالينگە حات جولداعان. وندا قازاقتاردىڭ اشتان قىرىلۋ، بوسىپ كەتۋ دەرەكتەرىن بۇكپەي بايانداپ، ولكەلىك كوميتەتتىڭ كوزبوياۋشىلىققا جول بەرىپ، اشتىققا اپارعان اسىرە ناۋقانشىلدىعى مەن ونى ۇستەي تۇسكەن اۋىلدارداعى شولاق بەلسەندىلىكتى جاسىرماي اشكەرەلەدى. بار ايىپتى ءبىر ادامعا ۇيىپ-توگۋگە بولمايتىنىن ەسكەرتتى. كۇيزەلىسكە ولكەكوم بيۋروسى تۇگەل، ونىڭ ىشىندە، باسشى قىزمەتكەر رەتىندە، ءوزىنىڭ دە بەلگىلى دارەجەدە جاۋاپتى ەكەنىن مويىنداي وتىرىپ، باسشىلىقتى جاڭارتۋ قاجەتتىگىن ايتتى. ءبىرىنشى حاتشىنىڭ ايرىقشا ءرولى بارشاعا بەلگىلى ەكەنىن اتاپ كورسەتە كەلە، و. يسايەۆ گولوششەكيندى ءوز قاتەلىكتەرىن تۇزەتۋگە قاۋقارسىز دەپ ويلايتىنىن دا جازدى. ول باس حاتشى ي.ۆ. ءستاليننىڭ تىكەلەي وزىنە وسىنداي پىكىرىن اشىق جولداپ، قازولكەكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى گولوششەكيندى اۋىستىرۋ قاجەتتىگىن تۇڭعىش تا دارا، ءارى جالعىز كوتەردى.

ارينە ونىڭ ونداي پىكىرى بىردەن قوش الىنا قويعان جوق. سونىمەن بىرگە، و.يسايەۆ قازاق اۋىلى مەن مال شارۋاشىلىعى جونىندە شۇعىل اتقارىلۋعا ءتيىس ۇسىنىستاردى دا تۇجىرىمداپ، سول ماسەلەلەر جونىنەن ورتالىق كوميتەتتىڭ ارنايى شەشىم شىعارۋىن سۇراعان-دى. بۇل ءوتىنىشى قاناعاتتاندىرىلدى. 1932 جىلعى 17 قىركۇيەكتە بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى، ونىڭ ىشىندە مال شارۋاشىلىعى جونىندە قاۋلى قابىلدادى.

الايدا، ونىڭ ورىندالۋى دا ماردىمسىز بولدى. گولوششەكيننىڭ پارتاكتيۆتە «ورتالىق كوميتەت 17-قىركۇيەكتەگى قاۋلىسىمەن ماقۇلداعان قازولكەكومنىڭ اۋىلدى قايتا قۇرۋداعى ءىرى جەتىستىكتەرى» جونىندە ايتقان وتىرىككە تولى بوسپە-سوزىنەن قايران بولمادى. حالىق اشتىق، ىندەت زارداپتارىن تارتا بەردى، قىرىلۋ، بوسقىندىق تىيىلمادى. ول جايىندا ستالينگە 1932 جىلعى 29 قىركۇيەكتە ركفسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى تۇرار رىسقۇلوۆ حات جازدى. اقىرى، جاعداي تىم اسقىنىپ، الماتى كوشەسى اشتىق قۇرباندارىنان اياق الىپ جۇرگىسىز بولعان 1933 جىلعى قاڭتاردا، «ادال لەنينشىل-ستالينشىل» فيليپپ گولوششەكين ماسكەۋگە، جوعارى تورەلىك سوتتى باسقارۋعا شاقىرىپ الىندى. اۆتونوميالىق رەسپۋبليكانىڭ باسشىلىعى اۋىستىرىلدى.

1933 جىلعى 9 ناۋرىزدا ت. رىسقۇلوۆ كوسەمگە قازاقستانداعى اۋىر جاعداي مەن ونىڭ سەبەپتەرىن بايانداپ، تۇيىقتان شىعارار ۇسىنىستار قورىتقان ەكىنشى حاتىن بەردى. ۇزاماي رەسپۋبليكادا ليەۆون ميرزوياننىڭ باسشىلىعىمەن، شەتەلدەرگە اسىپ كەتكەندەر مەن اشتىقتان قىرىلعانداردى اۋىزعا الۋعا تىيىم سالۋلى احۋالدا، اشارشىلىق زارداپتارىن مال شارۋاشىلىعىنداعى جاعدايدى جاقسارتۋ ارقىلى جويۋعا باعىتتالعان جۇمىستار جۇرگىزىلە باستادى...

تاريحشىلاردىڭ باعالاۋىنشا، وداق بويىنشا 1927-1953 جىلدارى 60 ميلليون ادام، ونىڭ ىشىندە قازاقستان بويىنشا 103 مىڭ ادام قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان. ولاردىڭ 25 مىڭى اتىلدى. تىزىمدەگى 631 اتىلعان ادامنىڭ 80 پايىزى قازاقتىڭ بەلگىلى ادامدارى بولعان. كوبى الاشتىڭ ارىستارى.

1929-1933 جىلدارى قازاق اسسر وگپۋ ساياسي وكىلىنىڭ ۇشتىگى 9 805 ءىس قاراپ، 22 933 ادام جونىندە شەشىم قابىلداعان، سونىڭ ىشىندە 3 386 ادامعا ەڭ جوعارى جازا – اتۋ جونىندە ۇكىم شىعارعان. سونىڭ ىشىندە باتىس قازاقستان وبلىسى بويىنشا 1937 جىلى 853 ادام قۋعىنعا ۇشىراپ، ونىڭ 335ء-ى اتىلعان، قالعاندارى ءار ءتۇرلى مەرزىمدەرگە ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرلەرىنە جىبەرىلگەن. 1938 جىلى 936 ادام تۇتقىندالىپ، 690-ى اتىلعان، 246-سى سوتتالعان.

 ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن جىلدارىندا بۇكىل ەلدە 953 لاگەر مەن قونىس مەكەندەرى بولعان. قازاقستاندا گۋلاگ-تىڭ 11 لاگەرى ورنالاسقان. ولار: الجير، قارلاگ، دالنيي، ستەپنوي، پەسچانىي، قامىسلاگ، اقتوبە، جەزقازعان، پەتروپاۆل، كەڭگىر جانە وسكەمەن لاگەرلەرى.

1937 جىلدىڭ ءۇشىنشى شىلدەسىندە نكۆد-نىڭ باتىس ءسىبىر بويىنشا باسقارماسىنىڭ باستىعى ميرونوۆ پەن قازاقستان ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارى زالين ءبىر مەزگىلدە شۇعىل قۇپيا تاپسىرما العان. وندا كۇزەتى كۇشەيتىلىپ، قاتاڭ تارتىپتەگى تىكەنەك سىممەن جانە بيىك دۋالمەن قورشالعان كونسەنتراسيالىق لاگەر ۇيىمداستىرۋعا پارمەن بەرىلگەن. مۇندا قانقۇيلى قىلمىسكەر نەمەسە كانىگى ۇرى ەمەس، نازىك جاندى ايەلدەر – انالار، قىزدار، بالالار ۇستالۋعا ءتيىس بولعان. قاراعاندى گۋلاگ-ىنىڭ قۇرامىنا ەنگىزىلگەن بۇل توزاق مەكەمەسىنىڭ اتاۋى دا قۇلاققا توسىن ەستىلەتىن – الجير. ونى قازاق تىلىندە تارقاتىپ ايتقاندا، «وتانىن ساتقاندار ايەلدەرىنىڭ اقمولا لاگەرى» دەگەن ءسوز بولىپ شىعادى. بۇل شيفروگرامماعا گۋلاگ باستىعى بەرمان قول قويعانمەن، ونىڭ ءامىرشىسى – سول كەزەڭدەگى نكۆد باستىعى ەجوۆ بولدى. ايەلدەردى سىرقاتى، ەكىقاباتتىعى، ءسابيلى بولۋى دا تەمىر توردان قۇتقارا المادى. ءتىپتى، «وتانىن ساتقاندار» دەلىنگەن قارا كۇيە جاعىلعان ادامداردىڭ بۇرىنعى ايەلدەرى دە تۇزاققا ىلىكتى. وكىمەتتىڭ پايىمداۋىنشا، ايەلدەر كۇيەۋلەرىنىڭ كوزقاراستارىن قولدايدى، سوندىقتان ولار دا – ءقاۋىپتى ادامدار بولىپ سانالادى.

 1937-1938 جىلدارى مۇندا 20 مىڭ ايەل جازاسىن وتەدى. ولاردىڭ اراسىندا بۇرىنعى كورنەكتى پارتيا-كەڭەس قايراتكەرلەرىنىڭ ءازيزا رىسقۇلوۆا، زينايدا تۋحاچيەۆسكايا، دامەش جۇرگەنوۆا، ءابيشا قابىلوۆا سياقتى ايەلدەرى بولدى. مىڭداعان جازىقسىز جاندار اقمولا ماڭىنداعى مالينوۆكا اۋىلىنا ماسكەۋدەن، لەنينگرادتان، ودەسسادان، كەڭ بايتاق كەڭەس وداعىنىڭ بارلىق تۇكپىرىنەن اعىلدى. 1938 جىلدىڭ جيىرما سەگىزىنشى اقپانىندا العاشقى ەتاپ كەلدى: اياقتارىنا جەڭىل اياق كيىم كيگەن، ءساندى دە كەربەز ايەلدەر اقمولانىڭ سىز باسقان قىتىمىر تابيعاتىنا اياق باستى. ولار مال باقتى، باقشادا جۇمىس ىستەدى، قىرقىنشى جىلدارى مايدانداعى اسكەرگە كيىم تىكتى، قامىس شاپتى.

 «وتانىن ساتقانداردىڭ» بالالارىن بالالار ۇيىنە اپاردى. سونىڭ ىشىندە تۋىس ادامدار مەن تانىستاردان دا قاساقانا ءبولىپ جىبەردى. الايدا، بالالارىمەن كەزدەسۋ ۇمىتتەرىن ءالجير-دىڭ قاتاڭ تاعدىرى ۇزە المادى. بوستاندىققا شىققاننان كەيىن دە ولاردىڭ بارار جەرى، باسار تاۋى قالمادى. بۇرىنعى تۇتقىندار لاگەر ماڭىنداعى قونىستاردان الىسقا كەتە المادى. ويتكەنى ءتولقۇجاتتارىندا ەلدىڭ 39 قالاسىنا بارۋعا تىيىم سالىنعان بەلگىسى بولاتىن.

قازاق زيالىلارىنىڭ جىككە ءبولىنۋى قولدان جاسالعان جانە بىرنەشە كەزەڭگە سوزىلعان كۇردەلى پروسەسس. ەڭ العاش بولشيەۆيكتەر ءاليحان بوكەيحان باستاعان الاشوردا قايراتكەرلەرىن بيلىكتەن ىعىستىرىپ شىعاردى. ودان كەيىن بۇل ءۇردىس 1925-1930 جىلدارى قايتا جالعاستى. ءۇشىنشى كەزەڭدە 1937-1938 جىلدارى شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى. وسى جىلدارى قازاق زيالىلارى: تۇرار رىسقۇلوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، بەيىمبەت مايلين، ماعجان جۇمابايەۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ابدۋللا روزىباكييەۆ، ماگازي ماسانچي، ءىلياس جانسۇگىروۆ، ليەۆون ميرزويان، ساكەن سەيفۋللين، سانجار اسفەندياروۆ، حالەل دوسمۇحانبەتوۆ، جاحانشا دوسمۇحانبەتوۆ اتىلدى.

بۇگىنگى تاڭدا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا ارنالعان «الجير» مۇراجاي-مەموريالدى كەشەنىندە جىل سايىن ەسكە الۋ شارالارى اتالىپ وتىلەدى. زەرتتەۋشىلەردىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، 1921-1954 جىلدار ارالىعىندا كەڭەس وداعىنىڭ ءۇش ميلليون جەتى ءجۇز ەلۋ مىڭ تۇرعىنى ونىڭ قۇربانىنا اينالعان.

قازاق تاريحىندا الاش يدەياسى، الاش قوزعالىسى، الاش اۆتونومياسى سان قىرىنان تارازىلايتىن تىڭ تاقىرىپ. ءالى دە ونىڭ قايراتكەرلەرى تولىقتاي زەرتتەلىپ بولعان جوق. ماڭگىلىك الاش يدەياسىن جۇزەگە اسىرۋداعى قازاق زيالىلارىنىڭ ءرولىن تاريحي سارالاپ، وتكەنگە كوز جىبەرسەك، الاش يدەياسىنىڭ حح عاسىردىڭ باس كەزىندەگى ۋاعىزداۋشى ءارى جۇزەگە اسىرۋشى قايراتكەرلەرى ۇلت ىسىنە ەرتە ەسەيگەن ەستى سانامەن، جالىنداپ تۇرعان جاستىق جىگەرمەن قۇلشىنا كىرىسكەندىكتەرىن بايقاۋعا بولادى.

 الاش قوزعالىسىنىڭ باستى ماقساتى – قازاق ەلىنىڭ ءوزىن-وزى باسقارۋ، ۇلتتىق مۇددەسىن قورعاي الاتىن مەملەكەتتىك جۇيە قۇرۋ قۇقىن مەتروپولياعا مويىنداتۋ، تۇبىندە دەربەس مەملەكەت قۇرۋ، قازاق جەرلەرىنە ىشكى رەسەيدەن قونىس اۋدارۋعا شەك قويۋ، الەمدىك وزىق تاجىريبەنى پايدالانا وتىرىپ، ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋ، سونىمەن قاتار ەگىنشىلىكتىڭ، ونەركاسىپتىڭ دامۋىن قامتاماسىز ەتۋ، نارىقتىق قاتىناستارعا جول اشۋ، جەكە ادام قۇقىعىن جانە باسقا دەموكراتيالىق پرينسيپتەردى ءقادىر تۇتۋ، ۇلتتىق مادەنيەتتى وركەندەتۋ، وقۋ جۇيەسىنىڭ، ءتىلدىڭ دامۋىنا قاجەت شارتتار ءتۇزۋ بولدى. قازاقتى «ۇلت» رەتىندە ساقتاپ قالۋ بولدى. سولاردىڭ ءبىرقاتارى تۋرالى ناقتىلى دەرەكتەر كەلتىرە كەتسەك.

 الاشوردالىقتاردى ۇلتشىلدار رەتىندە 1929-1931 جىلدار ارالىعىندا قۇرتا باستادى. ولاردىڭ ىشىندە احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، شاكارىم قۇدايبەردييەۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، جاھانشا، حالەل دوسمۇحامەدوۆتار سەكىلدى الاشتىڭ ارىستارى بولدى.

حالەل دوسمۇحامەدوۆ – كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، الاش كوسەمى، ەنسيكلوپەديست-عالىم، كۇللى تۇركىستانداعى وقۋ-اعارتۋ، عىلىم، باسپا ءىسى جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ سالالارىنىڭ ۇيىمداستىرۋشى. ول 1883 جىلى قازىرگى اتىراۋ وبلىسى، قىزىلقوعا اۋدانىنداعى تايسويعان قۇمىندا دۇنيەگە كەلگەن. كىشكەنتايىنان اۋىلداعى مولدادان حات تانىپ، ودان سوڭ جەرگىلىكتى ورىس-قازاق مەكتەبىنە وقۋعا تۇسكەن. 1894 جىلى، ون ءبىر جاسىندا ورال قالاسىنداعى اسكەري رەالدى ۋچيليششەنىڭ دايىندىق كلاسىنا قابىلدانىپ، زەرەكتىگىمەن تانىلعان. 1902 جىلى ونى ۇزدىك ءبىتىرىپ، تاعى ءبىر دايىندىق كلاسىندا وقىپ، 1903 جىلى پەتەربورداعى يمپەراتورلىق اسكەري-مەديسينالىق اكادەمياعا لاتىن تىلىنەن قوسىمشا ەمتيحان تاپسىرىپ تۇسكەن. كەيىن ول قازاق تاريحى، ءتىلى مەن ادەبيەت سالاسىندا ءىزاشار ەڭبەكتەر جازىپ، تۇنعىش رەت مەديسينا، بيولوگيا، زوولوگيا، تابيعاتتانۋ وقۋلىقتارىن انا تىلىمىزدە دۇنيەگە اكەلگەن. باتىس الاشوردا قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى، جاھانشانىڭ سەرىكتەس جولداسى. 1930 جىلدارى ءقازپي-دىڭ پرورەكتورى بولىپ جۇرگەن جەرىنەن، تۇتقىندالىپ، ۆورونەجگە جەر اۋدارىلعان. سوندا جۇرگەندە، «الاشورداشىل» دەگەن ايىپپەن قايتادان تۇتقىنعا الىنىپ، ماسكەۋ، الماتى تۇرمەلەرىندە وتىرعان. 1939 جىلى اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن.

ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ (1885-1935) – الاش قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرى، 20-شى عاسىردىڭ باس كەزىندەگى قازاق مادەنيەتى مەن ادەبيەتىنىڭ ءىرى وكىلى، اقىن، دراماتۋرگ. قوستاناي وبلىسىنىڭ جانگەلدين اۋدانىندا تۋعان. العاشىندا اۋىل مولداسىنان حات تانىپ، كەيىن تورعايداعى ى.التىنسارين ىقپالىمەن اشىلعان 2 سىنىپتىق ورىس-قازاق مەكتەبىندە ءبىلىم الدى. اۋىل ءمۇعالىمى دەگەن كۋالىك الىپ، اۋىلدا بالا وقىتتى. 1904 جىلى ومبى قالاسىنا قونىس اۋدارىپ، وندا ا.بايتۇرسىنوۆ، ءا.بوكەيحانوۆپەن تانىستى. ومبى، قارقارالى، ورال، پەتەربور قالالارىندا كورنەكتى قوعام قايراتكەرلەرىمەن پىكىرلەسۋ، ساياسي قوزعالىستارعا ارالاسۋ ونىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك كوزاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتتى. ول 1905 جىلى قازاننىڭ 17-ىندە رەسەي ۇكىمەتىنە قازاق حالقى اتىنان جولدانعان قارقارالى قۇزىرحاتىن دايىنداۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى. 1906 جىلى كونستيتۋسيالىق دەموكراتتار پارتياسى دەلەگاتتارى قاتارىندا پەتەربورعا بارادى. ءتۇرلى سيپاتتى جيىندار مەن ساياسي كۇشتەر ۇيىمداستىرعان كوشە شەرۋلەرىنە، ەرەۋىلدەرگە قاتىسادى. وسى كەزدەن باستاپ رەسەي ۇكىمەتى قۇپيا پوليسياسىنىڭ ساياسي سەنىمسىز ادامدار تىزىمىنە ىلىنەدى.                             

1928 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا قاماۋعا الىنىپ، ەكى جىلدان كەيىن اتۋ جازاسىنا كەسىلەدى، كەيىن ون جىلعا اباقتىعا اۋىستىرىلادى. بەلومور-بالتىق ارناسىنىڭ قۇرىلىسى بويىندا سوسنوۆسك ستانسىسىنداعى لاگەردە جازاسىن وتەيدى. 1935 جىلى قازاننىڭ 5-ىندە وسى لاگەردىڭ لازارەتىندە اۋىر ناۋقاستان قايتىس بولدى. سۇيەگى 1992 جىلى قىركۇيەكتىڭ 1-18 ارالىعىندا تورعاي وڭىرىندەگى ءوز ەسىمىمەن اتالاتىن اۋىل بەيىتىنە اكەلىنىپ، قايتا جەرلەندى.

   احمەت بايتۇرسىنوۆ – قوعام كايراتكەرى، اقىن، ادەبيەتتانۋشى، لينگۆيست، اۋدارماشى، پۋبليسيست، اعارتۋشى-عالىم، ۇلت ۇستازى.

 1873 جىلى، قاڭتار ايىندا قوستاناي وبلىسى، جانگەلدين اۋدانى، سارىتۇبەك دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلدى.

    ادىلەتسىز ورىس ويازىنىڭ زورلىعىنا قارسى تۇرعان اكەسى بايتۇرسىننىڭ 15 جىلعا سىبىرگە جەر اۋدارىلۋى ون ءۇش جاسار بالا احمەتتىڭ جۇرەگىنە وشپەستەي جارا سالادى.

   1886-1891 جىلدارى تورعاي قالاسىنداگى ەكى سىنىپتىق مەكتەپتە، 1891-1895 جىلدارى ورىنبورداعى مۇعالىمدەر دايارلايتىن مەكتەپتە وقيدى.

   1895-1909 جىلدارى ۇستازدىقپەن اينالىسىپ، بالا وقىتادى.

   1905 جىلى جەر مەسەلەسى، كازاقتىڭ ءوز جەرىن وزىنە كايتارۋ جونىندە پاتشانىڭ اتىنا حات جازۋشىلاردىڭ ءبىرى بولادى. پاتشا وكىمەتىنە نارازىلىعى ءۇشىن 1907، 1909 جىلدارى اباقتىعا قامالادى. 1910 جىلى قازاق جەرىنەن قۋعىندالىپ، ورىنبور قالاسىنا جەر اۋدارىلادى.

   1913 جىلدان 1917 جىلعا دەيىن م.دۋلاتوۆپەن بىرگە "قازاق" گازەتىن شىعارادى. ساياسي باعىتتاعى ماقالالارى پاتشا ۇكىمەتى ورىندارىنا جاقپاعان باسىلىمنىڭ رەداكتورى رەتىندە ا.بايتۇرسىنوۆ بىرنەشە رەت تۇرمەگە جابىلادى.

   پاتشا تاقتان تۇسكەن سوڭ احاڭ قازاق زيالىلارىمەن بىرىگىپ، ۇلتتىق "الاش" پارتياسىن قۇرادى. كەڭەس ۇكىمەتى ورناعان سوڭ ا.بايتۇرسىنوۆ قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى، حالىق اعارتۋ كوميسسارياتى جانىنداعى عىلىمي-ادەبي كوميسسيانىڭ ءتوراعاسى بولىپ سايلانادى.

 ورىنبور، تاشكەنت، الماتى قالالارىنداعى پەداگوگيكالىك جوعارعى وقۋ ورىندارىندا ساباق بەرەدى. گولوششەكيندىك اسىرا سىلتەۋ ساياساتىنا قارسى بولعانى ءۇشىن 1929، 1937 جىلدارى ەكى رەت ساياسي رەپرەسسياعا ىلىگىپ، جازىقسىز اتىلدى.

سارىعوجين سابىر – قاراتوبە اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. اسكەري قايراتكەر، گەنەرال-مايور. كوپ جىلدار رەسەي پاتشاسى اسكەرىندە قىزمەت ەتكەن. 1918-19 جىلى جىمپيتىداعى الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ اسكەري كوميسسارى بولدى. رەپرەسسيا قۋعىندالۋىنان 1919 جىلدىڭ سوڭىندا قارا تەڭىز ارقىلى انگلياعا ءوتىپ كەتتى. 1925جىلى ۇلىبريتانيادا لوندون قالاسىندا قايتىس بولعان.

جۇمات شانين – رەجيسسەر، دراماتۋرگ، اكتەر، ۇلتتىق كاسىبي تەاتر ونەرىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى. 1937 جىلى ورال مۋزىكالىق-درامالىق قازاق تەاترىن ۇيىمداستىرىپ، باسشىلىق جاساعان. 1938 جىلى تەاتر رەپەرتۋارىندا بايلىقتى ۋاعىزدايتىن «ايمان –شولپان»، «حان كەنە» پەسالارىن قويىپ، تەاتر ترۋپپاسىنا بايدىڭ قىزدارىن اكتريسا رەتىندە العانى ءۇشىن جانە تەاتر عيماراتىندا ءورتتىڭ شىعۋىنا بايلانىستى تۇتقىنعا الىنعان. 1938 جىلى اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن.

 بيسەنوۆ باقتىعالي – تايپاق اۋدانىنىڭ №3 اۋىلىندا تۋعان. باتىس الاشوردا قايراتكەرى. دارىگەر. 1937 جىلى جىمپيتى اۋداندىق اۋرۋحانانىڭ دارىگەرى بولعان. 1938 جىلى ۇشتىك شەشىمىمەن تۇتقىنعا الىنىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن.

 1927-1953 جىلدارعا دەيىن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى بولعان ادامداردىڭ قارالى ءتىزىمىن ءارى قاراي جالعاستىرا بەرۋگە بولادى... ۇزاق جىلداردان كەيىن عانا كوپتەگەن الاشتىڭ ارداقتى ازاماتتارىنىڭ ەسىمدەرى حالقىمىزعا قايتا ورالدى.

وسى قانقۇيلى جىلداردىڭ وقيعاسىن، ونىڭ جازىقسىز قۇربانى بولعان ادامداردىڭ ەسىمدەرىن ماڭگى ۇمىتپاي، ولاردى ءارقاشان ەستە ساقتاۋ، وتكەنگە سالاۋات ەتىپ، اقتاڭداقتار اقيقاتىنا تەرەڭىرەك ءمان بەرىپ، ۇعىنۋ – بۇگىنگى ۇرپاق پارىزى.

مايرا الدابەرگەنوۆا