كەز كەلگەن ەلدى داعدارىس جاعدايىندا حالىقارالىق ساراپشىلاردىڭ باعالاۋى قىزىقتىرادى. دۇنيەجۇزى ساراپشىلارى جىل سايىن ءار ەلدىڭ ەكونوميكاسىن ەلەكتەن وتكىزىپ، تالقىعا سالىپ وتىراتىنىن ءبىز بىلەمىز. ماسەلەن، الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن جينالعان ەكونوميستەر مەن قارجىگەرلەر، ستراتەگتەر جىل سايىن داۆوستا باس قوسادى. بيىلعى 2020 جىلعى قاڭتار ايىندا داۆوستا وتكەن ەكونوميكالىق فورۋمدا حالىقارالىق ەكونوميكاداعى جەتىستىكتەر عانا ايتىلىپ قويعان جوق. نەشە جىل قاتارىنان وتكىزىلىپ كەلە جاتقان بۇل فورۋمدا كوپتەگەن ەكونوميكالىق ماسەلەلەردىڭ باسى اشىلىپ تالقىلاندى.

بيىل وسى فورۋمدا ساراپشىلار الەمدى جايلاعان ەكونوميكالىق داعدارۋ جايىن دا ءسوز ەتتى. الدا كەلە جاتقان ەكونوميكالىق سىناقتاردان ساقتانۋ جولدارى ساراپقا سالىندى. داۆوستا باس قوسقان ساراپشىلار بيىلعى جىلى تابىس تەڭسىزدىگى، قورقىنىشتى ەكولوگيا، شيكىزاتقا بايلانۋ ءتارىزدى جايتتاردى ساراپقا سالعانى بەلگىلى.

جالپى، داۆوستاعى فورۋمنىڭ «الەمدىك ۇكىمەت» اتالىپ كەتۋى تەگىن ەمەس. بۇل فورۋم بۇكىل الەمدەگى بيلىكتىڭ فورۋمنان كەيىنگى ءىس-قيمىلدارىنا شىنىمەن اسەر ەتەدى. فورۋمدا قاراپايىم ەكونوميكانى دامىتۋدان باستاپ، حالىقارالىق ەكونوميكانى وركەندەتۋ جايى ءجيى قاۋزالادى.

ماسەلەن، وسى جولى فورۋمدا ءسوز العان حالىقارالىق ساراپشى تۋنبەرگ عالامشاردى قۇتقارۋ ءۇشىن قاتتى وتىن تۇرلەرىن وندىرۋگە ينۆەستيسيا بولۋدەن باس تارتۋعا شاقىردى. بۇل رەتتە ول «بيلىك ەكولوگتاردى تىڭدامايدى، جاقسى جاعدايدا – ەستيدى، ءبىراق ارەكەت ەتپەيدى. قاشان بىرەۋدىڭ ءۇيى ورتەنىپ كىسى ءولىمى بولعاندا عانا سەلت ەتەمىز» دەدى. پايىمداساق، بۇل دا ءقازىر كەز كەلگەن ەلدە بار وتكىر ماسەلە.

جىل سايىن داۆوستا تالقىلاناتىن ەكىنشى ماسەلە – ەكونوميكالىق وسىمدەردى جىكتەپ وتىرۋ جايى. ەكونوميكالىق وسۋگە جەتۋ ءۇشىن ءار ءتۇرلى باعدارلامالار لەگىن جاساۋ جايى ءجيى تالقىلانىپ وتىرادى. مىنە، ءقازىر ءبىزدىڭ ەلىمىزدە وسى تۇرعىدا كوپتەگەن جايتتار جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر. حالىقارالىق ساراپشىلار بۇل رەتتە قازاقستاننىڭ ۇستانىپ وتىرعان باعدارلامالار لەگىنەن ۇلگى الاتىن تۇستارى بارشىلىق ەكەنىن ايتتى.

ماسەلەن، بىزدە 2019 جىلى ءجىو ءوسىمى 4،5% قۇرادى. بۇل ءوسىمنىڭ 85%- دان استامى شيكىزاتتىق ەمەس سالالار ەسەبىنەن قامتاماسىز ەتىلگەن. نەگىزگى درايۆەرلەر قۇرىلىس، ساۋدا، كولىك سالاسىنا بەرىلدى. ينفلياسيا جوسپارلانعان 4-6% دالىزدە 5،4% دەڭگەيىندە تۇر. حالىقتىڭ ناقتى تابىسى 5،5%-عا ءوستى.

ۇكىمەت قابىلداعان شارالار 2019 جىلى شامامەن 25 ملرد دوللار تىكەلەي شەتەلدىك ينۆەستيسيا تارتۋعا مۇمكىندىك بەردى. بۇل رەتتە ۇكىمەت باسشىسى اسقار مامين «شاعىن جانە ورتا بيزنەس ونىمدەرىن شىعارۋ 9%-عا ارتتى. ەكونوميكاداعى شوب ۇلەسى 29،5%-عا جەتتى. سونىمەن قاتار، جۇمىس ىستەپ تۇرعان كاسىپورىندار سانى 8%-عا ءوستى» دەپ اتاپ ءوتتى.

2020 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنداعى دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، جەكەشەلەندىرۋدىڭ كەشەندى جوسپارى 93%-عا ورىندالدى. 545 ملرد. تەڭگە سوماعا 504 نىسان ىسكە اسىرىلدى، 295 نىسان قايتا قۇرۋعا جانە جويۋعا باعىتتالعان.

«نۇرلى جول»، «نۇرلى جەر» مەملەكەتتىك باعدارلامالارىن جۇزەگە اسىرۋ جانە وڭىرلەردى دامىتۋ 13 ملن شارشى مەتردەن استام تۇرعىن ءۇي سالۋعا، 4400 كم-دەن استام قۇرىلىس پەن قايتا جاڭارتۋدى قامتۋعا جانە 640 كم-دەن استام رەسپۋبليكالىق جولداردى پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەردى. «اۋىل – ەل بەسىگى» جوباسى بويىنشا 53 اۋىلدا 452 جوبا جۇزەگە اسىرىلدى»، – دەدى اسقار مامين.

«قاراپايىم زاتتار ەكونوميكاسىن» دامىتۋ بويىنشا جەڭىلدەتىلگەن كرەديت بەرۋ باعدارلاماسى بويىنشا 217 ملرد تەڭگە سوماسىنا 920 جوبا ماقۇلداندى، بانكتەردە 207 ملرد تەڭگە سوماسىنا 300-دەن استام جوبا قارالۋدا. وتاندىق كاسىپورىندارعا ەكسپورتتى 230 ملرد تەڭگەگە جىلجىتۋ بويىنشا قولداۋ كورسەتىلدى.

«بيزنەستىك ورتانى جەتىلدىرۋ» بويىنشا قابىلدانعان شارالار ناتيجەسىندە قازاقستان Doing Business رەيتينگىسىندە 25ء-شى ورىنعا (+3 پوزيسيا) جانە جاھاندىق باسەكەگە قابىلەتتىلىك يندەكسىندە 55ء-شى ورىنعا (+4 پوزيسيا) يە بولدى. بيزنەستىك ورتانى ودان ءارى جەتىلدىرۋ اياسىندا زاڭناماعا تۇزەتۋلەردىڭ سەگىزىنشى پاكەتى ازىرلەندى.

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ وتكەن جىلى قازاقستان جاقسى كورسەتكىشتەرگە قول جەتكىزگەنىن اتاپ ءوتتى.

«ەكونوميكالىق ءوسىم 4،5%-دى قۇرادى. ەكونوميكانىڭ نەگىزگى سالالارىندا ءوسۋ ديناميكاسى بايقالادى. وسى كورسەتكىشتەردىڭ بارلىعى حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنە وڭ اسەر ەتۋى ءتيىس. مەنىڭ سايلاۋالدى تۇعىرنامادا ايتىلعان نەگىزگى مىندەتتەردى ىسكە اسىرۋ قاجەت. بۇل ەلدىڭ تۇراقتى دامۋىنا، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋعا قۋاتتى سەرپىن بەرەدى. باستى ماقسات – بارلىق مۇمكىندىكتەر مەن الەۋەتتى تولىققاندى پايدالانۋ»، – دەدى ول.

قازاقستان ەكونوميكاسىن باعالاۋعا قاتىستى «Fitch» حالىقارالىق رەيتينگ اگەنتتىگى جاقىندا قازاقستاننىڭ ەميتەنت دەفولتىنىڭ ۇزاق مەرزىمدى رەيتينگىن (ردە) شەتەلدىك جانە ۇلتتىق ۆاليۋتاداعى "BBB" دەڭگەيىندە "تۇراقتى" بولجاممەن راستادى. ەلدىك ءوسىمنىڭ رەيتينگى "BBB+" دەڭگەيىندە، ال شەتەلدىك جانە ۇلتتىق ۆاليۋتاداعى قىسقا مەرزىمدى ەدر – "F2"دەڭگەيىندە راستالدى.

اگەنتتىك ساراپشىلارىنىڭ ايتۋىنشا، قازاقستان ەكونوميكاسى مۇناي باعاسىنىڭ تومەندەۋىنەن ورىن الاتىن كۇيزەلىسكە بىرتىندەپ بەيىمدەلىپ كەلەدى. ەكونوميكالىق ءوسۋ جاڭارتىلادى، ال رەيتينگتەردى قولدايتىن كۇشتى تاۋەلسىز بالانستىڭ قىسقارۋى باياۋلايدى.

قازاقستان ەكسپورتتايتىن مۇناي باررەلى ءۇشىن $35 باعاسىنا نەگىزدەلگەن 2020-2022 جىلدارعا ارنالعان جاڭا بيۋدجەتتىك جوسپار قابىلدايدى. تابىستى ارتتىرۋ بويىنشا قارقىندى جۇمىس ىستەيتىن بولادى. Fitch ساراپشىلارى ۇلتتىق قوردىڭ قاراجاتى 2020 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن تاپشىلىقتى قارجىلاندىرۋ ءۇشىن شاعىن شىعىندالادى دەپ ەسەپتەيدى.

شەتەلدىك ساراپشىلاردىڭ بولجامى بويىنشا، جاڭا ءوندىرۋشى جوبالاردىڭ پايدالانۋعا بەرىلۋى جانە جەكە تۇتىنۋدىڭ ءوسۋى بويىنشا قازاقستاننىڭ جاعدايى تۇراقتالا تۇسەدى. ەنەرگەتيكالىق سەكتورعا ءىرى ينۆەستيسيالار ورتا مەرزىمدى ءوسۋدى قولدايتىن بولادى. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، سوڭعى ەكى جىلدا ىسكە قوسىلعان باسقا دا مۇناي-گاز مەگا جوبالارىنان باسقا باعدارلامالار دا ەلدىڭ جاعدايىن ساقتاپ تۇرا الادى.

دۇنيەجۇزىلىك يندەكستى باعالايتىن ساراپشىلار الداعى ۋاقىتتا قازاقستان ءۇشىن مىنا جايتتاردى ەسكەرۋ ماڭىزدى ەكەنىن ايتىپ وتىر:

ا) جۇرگىزىلىپ جاتقان ساياساتتاعى نەمەسە مۇنايدىڭ تومەن باعاسىنىڭ ۇزاق كەزەڭدەگى كەمشىلىكتەرى، بۇل تاۋەلسىز سىرتقى بالانستىڭ ودان ءارى السىرەۋىنە اكەلەدى؛

ءا) بانك سەكتورى تاراپىنان ەگەمەندى بالانس ءۇشىن ماڭىزدى شارتتى مىندەتتەمەلەردى ماتەريالداندىرۋ.

ب) بولاشاقتا مۇناي باعاسىنىڭ كۇرت تەرىس وزگەرىستەرىنە دايىن بولۋ، مىسالى، بيۋدجەت تاپشىلىعىن قىسقارتۋ ەسەبىنەن؛

ۆ) ىسكەرلىك احۋالدى جانە باسقارۋ ساپاسىن ايتارلىقتاي جاقسارتۋمەن جانە نەعۇرلىم جوعارى ارتاراپتاندىرۋمەن قولداۋ كورسەتىلەتىن ەكونوميكانى تۇراقتى قالپىنا كەلتىرۋ.

مىنە، وسى جايتتاردى مىقتاپ ەسكەرسە، «قازاقستان ەكونوميكاسى كەز كەلگەن داعدارىسقا شىداس بەرە الادى» دەيدى ماماندار.

قارلىعاش زارىققان قىزى