جاقىندا zona.kz ينتەرنەت باسىلىمىندا ازاماتتىق توپتىڭ بەلسەندىسى ايگۇل وتەپوۆانىڭ «الماتى وبلىسى، ۇيعىر اۋدانىنىڭ اتىن جەدەل اۋىستىرۋ كەرەك» (ۋيگۋرسكيي رايون الماتينسكوي وبلاستي نەوبحوديمو پەرەيمەنوۆات) اتتى كولەمدى ماقالا جارىق كورگەن بولاتىن (https://zonakz.net/blogs/user/ajgul_utepova/37706.html).

ماقالادا قازاقستان جەرىنە جەر اۋدارىپ كەلە باستاعان  ۇيعىر دياسپورالارىنىڭ العاشقى لەگى مەن جۇڭگو دۇڭگەندەرى تۋرالى ءسوز قوزعالعان. ايگۇل وتەپوۆانىڭ  ايتۋىنشا، قازاق جەرىنە ۇيعىرلار سوناۋ 19-عاسىردىڭ 60-جىلدارىنان باستاپ قونىس اۋدارا باستاعان.  «ءتىپتى، 1924 جىلى كەڭەس وكىمەتىنىڭ جارلىعىمەن جەكە «ۇيعىر اۆتونومياسى» دا قۇرىلعان. الايدا 1939 جىلى اۆتونيميا تارقاتالعان. ال قازىرگى تاڭدا بۇرىنعى اۆتونوميانىڭ ورنىندا جەكەلەگەن ۇلتتىڭ اتىمەن اتالاتىن اۋدان ءالى بار»، دەيدى وتەپوۆا ( ۆ 1924 گودۋ ۋيگۋرى توجە پولۋچيلي اۆتونوميۋ ۆ  سوستاۆە سسسر. بىل پروۆوزگلاشەن ۋيگۋرسكيي اۆتونومنىي رايون، كوتورىي پروسۋششەستۆوۆال دو 1939 گودا. س تەح پور نا تەرريتوريي ناشەي سترانى نەت  ۋيگۋرسكوي اۆتونوميي. نو ەتنيچەسكوە نازۆانيە رايونا، تەم نە مەنەە،  وستالوس).

سونداي-اق  اۆتور (رەد..ا.وتەپوۆا)، «مەنىڭشە ەلىمىزدىڭ اكىمشىلىك-تەرريتوريالدىق بىرلىگىندە قانداي دا ءبىر ەتنيكالىق ۇلتتىڭ اتاۋى تۇرماۋى ءتيىس. بۇل باياۋ ارەكەت ەتەتىن – بومبا. قازاقستان – قازاقتاردىڭ مەكەنى. ال وزگە دياسپورالار سوعان بەيىمدەلۋى كەرەك. بەيىمدەلۋ دەگەنىمىز – ءار ۇلت ءوز ءداستۇر-عۇرپىنان باس تارتۋ دەگەن ءسوز ەمەس. بۇل مەملەكەتتى قۇرۋشى ۇلتقا اينالۋ دەگەن ءسوز»،-دەيدى ايگۇل حانىم.

نەلىكتەن الماتى وبلىسىنىڭ بىلدەي ءبىر اۋدانى «ەتنيكالىق ۇلتتىڭ» اتاۋىمەن اتالاتىنى كوبىمىزگە تۇسىنىكسىز ەكەنى راس-اق.  بۇل تۋرالى ايگۇل حانىم، «نەگە اۋدان اتاۋى «ەتنيكالىق ۇلتتىڭ» اتاۋىمەن اتالۋى ءتيىس؟ جاقسى، ەندەشە، سقو-نان  ورىس اۋدانىن، وقو-دان وزبەك اۋدانىن ت.ب. اشىپ بەرەيىك. بۇل تەڭسىزدىك. نەگە مەملەكەتتى قۇرۋشى ءوزىمىزدىڭ «قازاق» اۋدانى جوق؟ مىسالى، رەسەيدە  دە «قازاق» اۋىلى نەمەسە اۋدانى جوق. بىزدە بار. ۇلتارالىق تەڭسىزدىكتى بولدىرماۋ ءۇشىن جەدەل ارادا اۋدان اتىن اۋىستىرۋ كەرەك»، دەيدى وتەپوۆا.

ەستەرىڭىزدە بولسا، 2007 جىلدىڭ 1 ناۋرىزى كۇنى تاريحشى گۇلميرا تويبولدينانىڭ «پوچەمۋ مولچات ۋچەنىە؟» اتتى ماقالاسىندا  قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان جىلدان كەيىنگى 1992 جىلى  ۇيعىر عالىمدارى كابيروۆ پەن الييەۆتەردىڭ «بىرلەسۋ» گازەتىنە «جەتىسۋ ۇيعىرلارىنىڭ قۇقىعى زاڭمەن قورقالۋى ءتيىس» (پراۆا  ۋيگۋروۆ سەميرەچيا دولجنى بىت زاششيشەنى زاكونوم) اتتى ماقالا جازعاندىعىن، ءبىراق ماقالانىڭ ماتىندىك مازمۇنى تاقىرىپقا ساي ەمەستىگىن، وندا ەشقانداي دا جەتىسۋلىق ۇيعىرلاردىڭ قۇقىعى اياققا تاپتالماعانىن، تەك اۆتونوميا قۇرۋ ارماندارى تۋرالى ايتىلعاندىعىن جازعان بولاتىن (گازەتا «قازاقستان» № 8 (148) وت 1 مارتا 2007).

سونداي-اق الماتى وبلىسى، ۇيعىر اۋدانى، تاسقاراسۋ اۋىلىندا جوق مەملەكەتتىڭ تۋى جەلبىرەگەنىن، اۋداندا ۇلتتىق مەملەكەتتىك ماسەلەنىڭ قوردالانىپ قالعانى تۋرالى «جاس الاش» گازەتىندە كولەمدى ماقالا جارىق كورگەن بولاتىن (№ 40 سانى 20 مامىر 2010 جىل.). وندا بەلگىلى ساياساتكەر، «ۇلت تاعدىرى» قوعامدىق بەرلەستىگىنىڭ ءتوراعاسى دوس كوشىم مىرزا؛ «نەگىزى ۇيعىر ماسەلەسىمەن شىعىس تۇركىستاندى ارالاستىرماۋ كەرەك. بۇل ۇيعىر ۇلتشىلدارىنىڭ قاتەلىگى.ويتكەنى، جۇڭگو مەن رەسەيدىڭ ورتاسىندا تاۋەلسىز شىعىس تۇركىستان مەملەكەتىن قۇرۋ ءۇشىن كۇرەسكەن – قازاقتار. مەنىڭشە، بۇل جەردە نەگىزگى ماسەلە ۇيعىر اۋدانىنىڭ اتىن وزگەرتۋدە جاتىر.ۇلتتىڭ اتاۋىن اۋداندارعا بەرمەۋ تۋرالى ماسەلە دە كوتەرىلىپ ءجۇر. مەن بۇعان دا قارسىمىن.  قازاقتىڭ اتى قازاق جەرىنە بەرىلەدى. ءبىراق، ۋنيتارلى مەملەكەتتە باسقا ۇلتتىڭ اتىن ەلدىمەكەنگە بەرۋگە مۇلدە بولمايدى»،-دەگەن بولاتىن.

ال 2007 جىلدىڭ 9 ناۋرىزىندا «جاس قازاق» گازەتىندە «قۋىرداقتىڭ كوكەسى» - ۇيعىر اۋدانىندا» اتتى ماقالا جارىق كورگەن بولاتىن. وندا ق ر ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترىنىڭ 24 قىركۇيەكتەگى № 693 بۇيرىعىمەن بەكىتىلگەن جالپى ورتا ءبىلىم بەرۋدىڭ مەملەكەتتىك جالپىعا مىندەتتى ستاندارتى نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلادى. وسى ستانداتقا سايكەس جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردە قازاقستان تاريحى، دۇنيەجۇزى تاريحى پاندەرى وقىتالادى. ال «ۇيعىر حالقىنىڭ تاريحى» دەگەن ءپان ەنگىزىلمەگەندىگى تۋرالى جازعان. ياعني، «قازاقستان» گازەتىندە ايتىلعانداي ۇيعىر اۋدانى اۆات اۋىلىنداعى ورتا مەكتەپتە وقىتىلىپ كەلگەن «ۇيعىر حالقىنىڭ تاريحى» ءپانى زاڭسىز ەكەندىگىن دالەلدەيدى.

ال 2007 جىلعى 29 جەلتوقسانداعى سانىندا «جاس قازاق» گازەتى «ۇيعىرلار ۇلى جوبا جاساعان با؟» اتتى ماقالا جارىق كورگەن بولاتىن. وندا دا اۋدان اتاۋىن وزگەرتۋ تۋرالى ماسەلەلەر كەڭىنەن كوتەرىلگەن.

ءجا، كەزەڭ-كەزەڭىمەن ورىن الىپ وتىرعان ۇيعىر، پانفيلوۆ، ەڭبەكشىقازاق اۋداندارىنداعى شەلەك، مالىباي اۋىلدارىنداعى ۇلتارالىق قاقتىعىستار تۋرالى «قازاقستان زامان» گازەتىندە 24 قاڭتار 2008 جىلى، № 9، 26 اقپان 2009 جىلى № 11-12، 19 ناۋرىز 2009 № 19، 9 ءساۋىر №14 ساندارىندا جانە «جاس قازاق» گازەتىنىڭ 2009 جىلدىڭ 9 ناۋرىزىنداعى سانىندا ەلىمىزدىڭ ءبىرتۇتاستىعىنا سىنا قاعاتىن جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنىڭ شوۆينيستىك پيعىلداعى ارەكەتىنە توقتاۋ قويىپ، كوپتەگەن ورەسكەل زاڭ بۇزۋشىلىقتارعا نەگىز بولىپ وتىرعان اۋدان اتاۋىن وزگەرتۋ ۇسىنعان ماقالالار جارىق كورىپ كەلگەن بولاتىن. ءتىپتى، اۋدان تۇرعىندارىنىڭ  اۋدان اتاۋىن وزگەرتۋدى سۇراپ ق ر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ اتىنا جازعان حاتى جانە 500 ادامنىڭ قولى قويىلعان وتىنىشتەرى دە جوق ەمەس ەدى.

بۇل ۇسىنىستى قازاقستاننىڭ زيالى قاۋىمى قۇپتاپ، اقىن، جازۋشى، عالىم، ساياساتكەرلەر قاۋىمى باس كوتەرگەن بولاتىن.

ەندى، مىنە ازاماتتىق بەلسەندى ايگۇل وتەپوۆا الماتى وبلىسىنداعى اۋدان اتاۋىن وزگەرتۋ ماسەلەسىن قايتا كوتەرىپ وتىر. ماقالادا جەر ءجانناتى جەتىسۋداعى ەڭ شۇرايلى مەكەندى يەمدەنىپ وتىرعان ۇيعىر دياسپوراسىنىڭ جەكەلەگەن قۇندىلىقتارىنا قول سۇعۋشىلىق ەمەس، اۋدان اتاۋىن جەدەل ارادا وزگەرتۋ ماسەلەسى كوتەرىلگەندىكتەن، ۋنيتارلى مەملەكەت - قازاقستانداعى ەتنيكالىق ۇلتتاردىڭ تەڭدىگىن ەسكەرۋ ءجون بولار.

سوندىقتان جوعارىداعى ايتىلعانداردى ساراپتاي كەلە، مەملەكەتتى قۇرۋشى ۇلتتى تۇقىرتىپ، مىسىن باسۋ ساياساتى جولىندا كسرو-نىڭ ۇيعىر اۋدانىن قۇرۋى، بۇل كەرەك كەزىندە رەسەيدىڭ دە، قىتايدىڭ دا قازاقستانعا قارسى ىسكە قوسا الاتىن «ۇزاق مەرزىمدى ميناسى» ەمەس پە؟! سونداي-اق، ءبىزدىڭ ەلدى مەكەن ەتۋشى دياسپورالاردىڭ سەپەراتيستىك وقشاۋلانۋ ساياساتتارىنا بۇعاۋ سالۋ ءۇشىن – ەلدى-مەكەندەردىڭ اتاۋلارىن ەتنيكالىق ۇلتتاردىڭ اتىمەن اتاۋدان باس تارتاتىن ۋاقىت جەتكەن جوق پا؟ ايتپاقشى، بيىل ۇيعىر اۋدانىنىڭ 80 جىلدىعى تويلاناتىنىن جانە وسى ۋاقىت ارالىعىندا اۋداندى بىردە ءبىر قازاق نەمەسە وزگە ۇلت وكىلىنەن شىققان ازاماتتاردىڭ باسقارماعانىن ەسكەرسەك، ەگەمەندىكتىڭ شيرەك عاسىرىندا ەل تەرريتورياسىندا بىلدەي ءبىر اۋداننىڭ وزگە ءبىر ۇلتتىڭ اتىمەن اتالۋى ءبىزدىڭ ەلدىڭ ۋنيتارلىعىنا جانە تولەرانتتىلىعىنا سىن بولارى انىق.

نۇرگەلدى ءابدىعاني ۇلى