ايتقانىڭ كەلسىن، جان بابا!».
ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ 1995 جىلى ابايدىڭ 150 جىلدىعىندا جاساعان «قازاقتىڭ باس اقىنى» اتتى بايانداماسىنان
«ءقازىر الەم كۇن سايىن ەمەس، ساعات سايىن وزگەرۋدە. بارلىق سالادا جاڭا مىندەتتەر مەن تىڭ تالاپتار قويىلۋدا. عىلىمداعى جاڭالىقتار ادامدى العا جەتەلەيدى. اقىل-ويمەن عانا وزاتىن كەزەڭ كەلدى. زامان كوشىنە ىلەسىپ، ىلگەرى جىلجۋ ءۇشىن ءبىز سانانىڭ اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتۋىمىز كەرەك. بۇل قادام وركەنيەتتىڭ وزىق تۇستارىن ۇلتتىق مۇددەمەن ۇيلەستىرە ءبىلۋدى تالاپ ەتەدى. مۇنداي كەزدە ءوزىمىزدىڭ تاپتاۋرىن، جاداعاي ادەتتەرىمىزدەن باس تارتۋىمىز قاجەت.
ابايدىڭ كەيبىر قارەكەتتەرگە كوڭىلى تولماي، «تەرەڭ وي، تەرەڭ عىلىم ىزدەمەيدى، وتىرىك پەن وسەكتى جۇندەي ساباپ» دەپ ۇنەمى سىني كوزبەن قاراۋىنىڭ سەبەبى وسىندا».
پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ ھاكىمنىڭ 175 جىلدىعىنا ارنالعان «اباي جانە ءححى عاسىر» اتتى ماقالاسىنان.
«بۇگىن – ەرتە، ەرتەڭ – كەش. اسىعۋ زيان بولسا، كەشىگۋ – ءقاۋىپتى». ادامزات تاريحى وسىنداي الدى-ارتىڭدى بولجاپ بولماس الەۋمەتتىك قۇبىلىستار مەن تاريحي كۇنتىزبەلەردەن تۇرادى. ءالىمساقتان! كوكتەن تۇسكەن كيەلى ءتورت كىتاپتىڭ مۇسىلمان بالاسىنىڭ ماڭدايىنا جازىلعان مۇعجيزاسىن ءتاسپى تارتقان تاقۋالار قالاي تاپسىرلەۋشى ەدى؟ «قۇداي تاعالا قاھارىنا مىنسە كۇللى الەمدى ءبىر تارىنىڭ قاۋىزىنا سىيعىزادى…». جۇمىر جەردىڭ جۇقاناسىنداعى جۇمىر باستى پەندە اتاۋلى ءدال وسى كۇندەرى «ءبىر تارىنىڭ قاۋىزىنا» قامالعان شاق. دۇبىرگە تولى دۇنيەنىڭ اسپان مەن جەردەگى ەرسىلى-قارسىلى اعىلىپ جاتقان قوزعالىسى «ءتاجتاجال» مەڭدەگەلى كىلت توقتادى.
قازاقستان دا الىپ جەر شارىنىڭ شاعىن عانا ءبىر بولشەگى. ەسىك-تەرەزەڭدى تاس بۇركەپ، شەكاراڭدى شەگەندەپ، ىلگەككە سوم تەمىر ءىلىپ قوياتىن تاس ءداۋىرى ەمەس. بارماساڭ، كەلمەسەڭ – ەلىڭ جارىلادى، الماساڭ، بەرمەسەڭ – دەمىڭ تارىلادى. جالپىعا ورتاق ەرەجەنى ساقتاۋ بايراعى بار مەملەكەتتەردىڭ مىندەتى. عالام تۇشكىرسە – تۇكىرىگى جان-جاعىنا شاشىراماي تۇرسىن با؟ سىن-ساعات ءبىزدىڭ ەلگە دە جەتتى، وكىنىشكە قاراي.
وڭاشالاندىق. باستاۋىش سىنىپتىڭ باعدارلاماسىمەن باسى قاتقان بالا-شاعامەن بەتپە-بەت قالدىق. تاڭ سىبىرلەپ كەتىپ، ءتۇن جامىلىپ كەلىپ، كەڭسىرىگىمىزگە سۋ جەتپەي جۇرگەندە باقشاداعى قىزىمىز، وقۋداعى ۇلىمىزبەن وشارىلا وتىرىپ ءماجىلىس قۇرۋعا بۇل دا ءبىر كۇتپەگەن مۇمكىندىك ەكەن.
وسى ءبىر اۋمالى-توكپەلى كۇندەردە مەن قوعامىمىزدا ايرىقشا ورنى بار، ءسوز باستاسا حالىقتى ۇيىتار شەشەن، كوش باستاسا ەلدى ەرتەر كوسەم، رۋحانيات الەمىندەگى ايگىلى تۇلعالار حاقىندا، ءبىر سوزبەن ءتۇيىپ ايتقاندا زيالى قاۋىم دەيتىن ۇركەر جۇلدىزداي جۇرتتى كوپ ويلادىم.
قاي داۋىردە دە، قانداي تاريحي كەزەڭدە دە قوعامنىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشى – زيالىلار! قاعاننىڭ قابىلدايتىن شەشىمىنە تۇلعانىڭ ىقپالى از بولماعانىنا تاريح كۋا. كوك تۇرىكتەر داۋىرىندەگى بىلگەنىڭ بىلگەنىن بىتىكتاسقا بادىزدەگەن تونىكوك زيالىنىڭ باسى ءھام ەتالونى ەدى. كەشەگى التىن وردا مەن بۇگىنگى اق ورداعا دەيىن قازاق ەلىنىڭ ءجۇرىپ وتكەن كۇنگەيلى-تەرىسكەيلى تاريحىندا قارا حالىققا جارىق سىيلاپ، جول نۇسقاعان، ءۇمىتىن ۇكىلەپ، جىگەر بەرگەن تۇلعالار جەتىپ ارتىلادى.
ماقالامىزعا ءسوز باسىندا ەلباسىنىڭ ويماقتاي عانا ويىن نەگە شاڭىراق تۇتتىق؟ راس، ۇلى ابايدىڭ 150 جىلدىعىندا، تاۋەلسىزدىكتىڭ سوناۋ ەلەڭ-الاڭ شاعىندا، وسىدان تۋرا شيرەك عاسىر بۇرىن نۇرسۇلتان نازاربايەۆ «قازاقتىڭ باس اقىنى» دەپ ۇلى مىنبەدە ءوزى تەبىرەنىپ بايانداما جاسادى. سول باياندامانىڭ باعدارىن جۇرت كۇنى كەشەگە دەيىن جىر عىپ ايتىپ ءجۇردى. سول ءبىر كۇندەرى دۇنيە ديدارىن كورگەن پەرزەنت بۇگىن ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، ەل ىسىنە ارالاسا باستادى. ادامزات اقىل-ويىنا ۇلى دالادان ات قوسقان دانا ابايدىڭ ءبىر جارىم عاسىرلىق تويىنداعى كوشباسشىنىڭ كوشەلى ءسوزى – ۇلت زيالىلارىنا دەگەن سەنىم مەن قۇرمەت، ەل بولاشاعىنا دەگەن تەمىرقازىق بولاتىن. قاز-قاز باسقان قازاقستاننىڭ كوشىن باستاۋ تاريحي جاۋاپكەرشىلىگى قوس يىعىنا تۇسكەن تۇڭعىش پرەزيدەنت العاشقى ءسات-ساعاتتاردان باستاپ ءتيىستى مەملەكەتتىك شەشىم قابىلدار قارساڭدا ەل اعالارىمەن، ادەبيەت پەن عىلىمداعى كورنەكتى تۇلعالارمەن جۇزدەسىپ، كەڭەسىپ، كەلىسىپ وتىرعانى بارشامىزدىڭ جادىمىزدا. بۇل دا تاۋەلسىزدىكتىڭ قالىپتاسۋ جىلدارىنداعى يدەولوگيالىق كەڭىستىكتەگى سەرىكتەرىنە، الاش زيالىلارىنىڭ ىزىندەگى لايىقتى ءىزباسارلارىنا سەنىم بولسا كەرەك. سەنىمگە سەلكەۋ تۇسىرمەي，ۇلت بولىپ قالىپتاسىپ، جۇرت بولىپ جۇمىلۋ جولىندا اق جاعاسىن كىرلەتپەي كەتكەن الاشتىڭ سول الاتاۋداي اقساقالدارىنىڭ كوبى بۇگىندە ارامىزدا جوق. ولاردىڭ رۋحى شات بولسىن!
مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىز؟
تاياۋدا ءبىر باسىلىمنان ەسىمى ەلگە ءمالىم، ءدۇيىم جۇرت زيالى قاۋىم ساناتىنا قوساتىن ۇلكەن قالامگەرىمىزدىڭ شەنەۋنىكتەر تۋرالى ماقالاسىن وقىپ ايران-اسىر بولدىق. ماقتايتىن تۇلعالارىن اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ، ءتىزىپ وتىرىپ ءدام-تۇزىن كەلتىرىپ، ال داتتايتىندارىن جالپىلاما ءبىر قوراعا تىعىپتى. ءاسىلى، ول كىسى ايتقانى ءوتىپ، اتقانى جەتىپ، اقوردا مەن ۇكىمەت ءۇيىنىڭ ءدالىزىن قالاعان ۋاقىتىندا اشىپ-جاۋىپ جۇرگەن ادام. ءبىراق، ماقالانى وقىپ بولىپ، ايتاتىن ادامىنا جولىعا الماي جۇرگەن جاننىڭ كەيپىن كوردىك. كوردىك تە، «وسى اق قاعازعا قارا سيامەن جازعان جانايقايىن باس قالا مەن ايماقتارداعى ۇيلەردە جۇرگەندە نەگە ايتپايدى ەكەن؟ الدە… الگىندە دۇبىرلەپ وتكەن شىعارماشىلىق كەشتە ءبىر اقاۋ كەتتى مە» دەگەن ويدا قالعانىم راس. وسى جاعداي بۇگىنگى «زيالى قاۋىم» دەيتىن اتىنان ات ۇركەتىن الەۋمەتتىك توپتى كوز الدىعا اكەلىپ، تاعى دا ويلاندىرىپ تاستادى… سوسىن… سوسىن ەسكە ەرتەدە بولعان ءبىر وقيعا ءتۇستى. سول ءبىر جاعداي تۋرالى اراكىدىك ويلاپ قوياتىنمىن. وسى جولى از-كەم تاراتىڭقىراپ جازۋدىڭ رەتى كەلىپ تۇرعان سەكىلدى.
2002 جىلداردىڭ باسى بولۋ كەرەك. سول كەزدەگى مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ الماتىدا، مەدەۋ شاتقالىنا بارار جولداعى ءمالىم شيپاجايلاردىڭ بىرىندە ەلىمىزدىڭ ادەبيەت پەن ونەردەگى، ءبىلىم مەن عىلىم سالاسىنداعى كورنەكتى تۇلعالارمەن اشىق كەزدەسۋ وتكىزدى. قوعامدىق-ساياسي ءومىردىڭ قىزۋى كەنەت كوتەرىلىپ، ءتۇرلى ساياسي ۇيىمدار ءار تۇستان ۇيا باسىپ تۇرعان كەز ەدى. ول كەزدە ەلىمىزگە اتى ءمالىم ۇلكەن باسىلىمدا ءتىلشى بولىپ قىزمەت ەتەتىنمىن.
الەۋمەتتانۋ عىلىمىنىڭ ءيىن قاندىرا يلەگەن تەورەتيكتەر زيالىلاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن – ازاماتتىق، ساياسي جانە تاريحي جاۋاپكەرشىلىك دەپ ءۇش ساناتقا جىكتەپ، جىلىكتەپتى. وسى ورايدان كەلگەندە، ابىزدىڭ بۇل قاناتتى ءسوزى – البەتتە، ناعىز مەملەكەتتىك جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنگەن زيالىنىڭ ۇلتقا ۇستىن بولار ويى.
پرەزيدەنتپەن زيالى قاۋىمنىڭ كەزدەسۋىنە جۋرناليستەر جاپپاي جىبەرىلگەن جوق، ءۇش-اق تىلشىگە – «حابار» اگەنتتىگى، «فرانسپرەسس» ءتىلشىسى جانە وسى جولداردىڭ اۆتورىنا عانا رۇقسات بەرىلىپتى. دىتتەگەن ورىنعا ايتىلعان ۋاقىتتان ەرتەرەك بارىپ تۇردىق. جيىن كەلىستى ءبىر ءماجىلىس زالىندا بەلگىلەنگەن مەرزىمنەن ءسال عانا كەشىگىپ باستالدى. ادەبيەتىمىزدىڭ داڭقتى تۇلعالارىنان باستاپ اكادەميكتەر، تەاتر قايراتكەرلەرى، مادەنيەتتىڭ كورنەكتى تۇلعالارى، كىم جوق دەيسىز، ءبارى بار. نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى ءسوزبۇيداعا سالماستان ماسەلەنى توتەسىن قويدى.
– قۇرمەتتى ەل اعالارى! سىزدەرمەن ءتۇرلى جاعدايلاردا جەكەلەي دە، ۇجىمداسىپ تا ءجيى كەزدەسىپ ءجۇرمىز. ال ءدال وسىلاي بارلىق سالانىڭ كوشىن باستاپ جۇرگەن اعا بۋىن مەن ورتاڭعى تولقىن، كەيىنگى بۋىن كوپتەن بەرى باس قۇراپ، اڭگىمەلەسكەن جوقپىز. سىزدەردى بۇگىن ارنايى شاقىرىپ وتىرمىن.
مەملەكەت قۇرۋ وڭاي شارۋا ەمەس. بابالار اماناتىن ورىنداۋ جولىندا ايانباي بارىمىزدى سالىپ جاتىرمىز. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى ون جىلىن تۇيىندەدىك. جاڭا بەلەستەرگە قادام باسىپ وتىرمىز. الەم ءار ءسات سايىن قۇبىلىپ تۇر. ءبارىن وقىپ، ءبىلىپ، قاراپ جۇرەمىن. ءتۇرلى مىنبەلەر مەن جيىنداردا، تاۋەلسىز اقپارات قۇرالدارىنا بەرگەن ماقالا، سۇحباتتارىڭىزدا ايتىپ جۇرگەن ويلارىڭىزدى بەتپە-بەت وتىرىپ تىڭداۋعا كەلدىم. ويلارىڭىزدى بۇكپەي ورتاعا اشىق ايتىڭىزدار! «كەلىسىپ پىشكەن تون كەلتە بولمايدى» دەيدى. اقىلداسايىق، كەڭەسەيىك. سىزدەر بيلىك پەن حالىقتىڭ ورتاسىنداعى التىن كوپىرسىزدەر عوي. بالكىم، ۇكىمەتتىڭ تاراپىنان كەتىپ جاتقان كەمشىلىكتەر بار شىعار… يدەولوگيالىق سالادا جىبەرىپ جاتقان ولقىلىقتارىمىز بار ما؟ بىزگە سەنىم ارتىپ وتىرعان حالىقتىڭ وسى ەلدەن باسقا بارار جەرى جوق. قانشاما جىلدار بودان بولىپ كەلدىك قوي. ال وزگەنىڭ قاس-قاباعىنا قاراعان كەزەڭدەردى سىزدەر مەنەن جاقسى بىلەسىزدەر. «ءوز الدىمىزعا ەل بولدىق» دەپ بوركىمىزدى اسپانعا اتا بەرمەي، قوعام كوشىندەگى تۇيتكىلدى ساۋالداردىڭ جاۋابىن بىرگە ىزدەيىك. سوندىقتان، مەن سىزدەردى مۇقيات تىڭدايىن، جولىمەن، رەتىمەن سويلەڭىزدەر! ءبارى اشىق بولسىن، – دەدى.
راسىندا كورسەڭ كوز توياتىن ءار سالانىڭ ساڭلاقتارى، جالپى سانى الپىس قارالى ادام. اشىق ميكروفون. كىم نە ايتام دەسە دە ەشكىمنىڭ اۋزىن بۋماعان القاقوتان ءبىر جيىن ەدى. ۇزىن-ىرعاسى ءۇش ساعاتتاي بولعان كەزدەسۋدە دەمىمىزدى ىشكە الىپ وتىرىپ ءبارىن تىڭدادىق. ال نە بولدى؟ شەتىنەن ءبىرىنىڭ ءسوزىن ءبىرى قيىپ، ميكروفونعا تالاسقان تارلانداردىڭ تىرلىگى سول شاقتا جاس ءتىلشىنىڭ جانىن جابىرقاتىپ-اق تاستادى… «حالىق جازۋشىسى» دەيتىن اتاعى دارداي ءماشھۇر قالامگەرىمىز «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى، ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى، نۇرسۇلتاننىڭ نۇرلى جولى» دەپ، ماداقتان مۇنارا تۇرعىزعاندا باسقا تۇگىل ەلباسىنىڭ ءوزى قىزارىپ، قىسىلىپ قالدى. «سىزدەر مۇندا مەنى ماقتاۋ ءۇشىن كەلگەن جوقسىزدار عوي، ەلدىڭ جاعدايىنا ويىسايىق…» دەپ كەزەكتى رەت ەسكەرتتى. ورايلى ءساتتى ۇلكەن ءۇي ءوزى تۋعىزىپ تۇرعاندا ءبارىن جيناپ-تەرىپ قويىپ، سولقىلداتىپ، سوقتاسىن شىعارىپ ايتاتىن ءسات ەدى، امال جوق… ءتىل مەن ارال پروبلەماسىنىڭ تاعدىرىن شيرەك عاسىر تالعاجاۋ ەتىپ كەلە جاتقان ايگىلى اقىنىمىز ەكى قولىن باعىندىرا الماي، ەكىلەنىپ، ميكروفون بەرمەي ولەڭ وقىسىن… ونىڭ ءوزىن پرەزيدەنت ارقان كەرىپ زورعا توقتاتتى. ءبىر تاريحشى اعامىز اتا-باباسىنىڭ تاريحىن ايتىپ ەلدىڭ بەرەكەسىن الدى. پروزالىق شىعارمالارى ەل كوڭىلىنەن شىعىپ جۇرگەن ۇلكەن ءبىر جازۋشىمىز ميكروفون العاندا ءماجىلىستى ۇيىمداستىرعاندار ەداۋىر ۇمىتتەنىپ قالىپ ەدى، ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ شارۋاسىن كۇيتتەپ، جينالىستى جايما بازار قىلىپ ول كەتتى. ءبىرى اعا بۋىننىڭ اتقارعان ءىسىن جوققا شىعارىپ الەكتەنسە، ەكىنشىسى وزىنەن كەيىنگى تولقىننىڭ تىرشىلىگىن وتاپ اۋرە بولدى.
«جاستاردىڭ جاعدايىن ايتادى» دەگەن جاس قايراتكەر ءتىلى اۋزىنا سىيماي ءتامام ەلدى ءتاتتى سوزدەرمەن تامساندىرىپ بارىپ ورنىنا وتىردى. نەسىن ايتاسىز؟ ءماجىلىستىڭ ماقساتى ورىندالا قويمادى. ەسىمدە قالعانى – سول قالىڭ توپتىڭ ىشىندە ەل كۇتكەن اڭگىمەنى ايتقان ادام بىر-ەكەۋ عانا. اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەۋ كەرەك بولسا، ايتايىن: قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايىن شىرىلداپ ايتقان جازۋشى سماعۇل ەلۋباي جانە باتىس وڭىرىندەگى مۇناي ساياساتىنىڭ اشىقتىعى حاقىندا پىكىر ءبىلدىرىپ، ساۋال جولداعان قوعام قايراتكەرى مۇرات اۋەزوۆ. ءيا، سول جيىندا بۇگىندە مۇحيتتىڭ ارعى جاعىندا تۇراتىن ايگىلى مۇحتار ماعاۋين دە بولعان. ول كىسى ءلام-ميم دەمەستەن باستان-اياق مۇقيات تىڭداپ قانا وتىرعانى ەستە. سول كەزدە مەملەكەتتىك حاتشى ءابىش كەكىلبايەۆ اعامىز ەدى، ءارتۇرلى ساياسي قىزمەتتەردە ءجۇرىپ ادەبي ورتادان الىستاپ قالعان ايگىلى جازۋشى ءدال سول كۇنى ءوز ارىپتەستەرىنىڭ ىشكى مادەنيەتىنە قايران قالىپ، ءتىپتى ۇيالعان دا شىعار. كۇنى كەشە عانا ارامىزدان كەتكەن اسا كورنەكتى قايراتكەر، ۇلت ادەبيەتىنىڭ ينتەللەكتۋالدىق كوكجيەگىن الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرگەن كلاسسيك جازۋشى ءابىش ابىز: «جۇرتتىڭ ءبارى جابىلا ماقتاپ جاتقاندا ماقتاۋ – كەز-كەلگەننىڭ قولىنان كەلەدى. مىقتى بولساڭ – ماقتاماي كور! ءبارى جاپپاي داتتاپ جاتقاندا داتتاۋ دا – كەز-كەلگەننىڭ قولىنان كەلەدى. مىقتى بولساڭ، داتتاماي كور!
كەشەگىلەردىڭ ەڭبەگىن ەلەمەسەك، بۇگىنگىنىڭ كوڭىلىنە قاراماساق، ەرتەڭگىلەردى قايدان قارىق قىلامىز؟!
بابالار ايتقانداي، ءولى ريزا بولماي، ءتىرى بايىمايتىنىن، اعانىڭ نازارى جىعىلعانىنان – ءىنىنىڭ بازارى تاسىمايتىندىعىن، الدىڭعىنىڭ ىنساپسىزدىعى – ارتقىنى يمانسىز ەتەتىنىن، ۇلكەننىڭ جولىن كەسكەننىڭ – كورىنبەي قالارىن، كىشىنىڭ جولىن كەسكەننىڭ – كومىلمەي قالارىن ءبىر ءسات تە ەستەن شىعارمايتىن تۇس – قازىرگىدەي وتپەلى كەزەڭ، ءولارا كەزەڭ.
تاۋەكەلسىز قاۋىم – تاۋەلسىز بولا المايدى، الاۋىز قاۋىم – ازات بولا المايدى. ەل تىلەگى بىر-بىرىمىزگە كوزىمىز ءتۇزۋ بولعاندا عانا تۇزەلەدى» – دەگەن كوسەمسوزىن قويىن كىتاپشاسىنا سونداي ءبىر كوڭىلى قالعان جيىننان شارشاپ شىققاندا جازدى ما ەكەن؟ قىسقاسى، سول ءبىر ءقان-سولى قاشقان جيىننان كەيىن گازەتكە «ەكىجۇزدىلەر» دەيتىن كولەمدى ماقالا جازعانىم ءالى جادىمدا.
حاننىڭ الدىندا اۋزىنىڭ دۋاسى قاشىپ، ماسقارا بولعان، قارانىڭ الدىندا بىر-بىرىمەن بەتىن تىرناپ جاعالاسقانداردى جۇرت قالاي جاقسى دەسىن…
بەينەلى تۇردە ايتاتىن بولساقۇلت رۋحانياتىندا بارلىق جول جيدەبايعا اپارادى. قايمانا جۇرت بار مەن جوقتىڭ، از بەن كوپتىڭ جاۋابىن ءار كەزدە اباي جازىپ قالدىرعان جالعىز كىتاپتان تاپقان. ارينە، ابايداعى ۇلى بولمىس تاقىر جەردەن ونگەن جوق.
دالالىق وركەنيەتتىڭ اسا ءىرى تۇلعاسى، بالكىم كوشپەلى ءداۋىردىڭ اقىرعى رىسارى قۇنانباي – تاعدىر-تالايىمەن، تۋعاننان وتكەنگە دەيىنگى قوعامدىق-الەۋمەتتىك ءھام ساياسي كەڭىستىكتەگى جارماق بولمىسىمەن ءوز ءداۋىرىنىڭ ساياسي تۇلعاسى عانا ەمەس، اسا ءىرى زيالىسى بولدى.
الپىس ەكى تامىرىن مۇسىلمان وركەنيەتى بۋعان، ال قوس ءبۇيىرىن ۇلى دالانى ۋىسىندا ۇستاعان پاتشالىق رەسەيدىڭ ىقپالى بۇرگەن، ارتىنداعى ەلى جىك-جىككە ءبولىنىپ داي-داي بولعان اعا سۇلتان سول داۋىردە سوڭىنان ەرگەن حالىقتى قاي بيىككە باستاۋ كەرەك ەدى؟ ابايداي دانىشپان ۇلدى دۇنيەگە اكەلگەنى ءۇشىن ەمەس، قايشىلىقتار قاقپانىندا تاعدىر كەشە ءجۇرىپ ءبۇتىن ءبىر ءداۋىردىڭ كوش باسىندا تۇرعان قۇنانبايدى قورشاعان ورتا العاۋسىز قابىلدادى دەي الاسىز با؟
قالاي دەسەك تە، سول ءبىر باسىنا اس قۇيىپ، سابىنا قاراۋىل قويعان، شەنىن بەرىپ ءجۇرىپ شەڭگەلىنە العان اق پاتشانىڭ زامانىندا اعا سۇلتان كوشپەلى حالىقتىڭ كوسەگەسىن كوگەرتۋدى ءبىرىنشى كەزەككە قويعانىنا ءشۇباسىز ءباس تىگەسىڭ. وسى ۇلى دالا وركەنيەتىندە قالىپتاسقان زيالىلىق جاۋاپكەرشىلىگى بارلىق كەزەڭدە اتادان بالاعا ءداستۇر ساباقتاستىعى رەتىندە جالعاسقان. بەرتىندەگى بالتالاساڭ بولىنبەس ۇلتتىق يدەياعا بىرىگۋ جولىندا باسى جادىدا كەتكەن الاش زيالىلارىنىڭ ارمان-اڭسارىن تاقتالاپ جاتپايىق.
وتكەن عاسىردىڭ باسىنداعى قادام مەن اياعىنداعى ناتيجەنى تاۋەلسىزدىك دەكلاراسياسىنا قول قويعان نۇرسۇلتان نازاربايەۆ: «الاش قوزعالىسىنىڭ حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق قاۋىمىنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك قۇقىقتارىن قورعاۋ، ۇلتتىق بىرەگەيلىگىن ساقتاپ قالۋ جولىنداعى كۇرەسى ەلگە قىزمەت ەتۋدىڭ جارقىن كورىنىستەرىنىڭ ءبىرى. الاش قوزعالىسىنىڭ پاسسيونارلىق يدەيالارى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ ازاتتىق الىپ، دەربەس مەملەكەت قۇرۋ جولىنداعى سان عاسىرلىق اماناتىمەن ۇشتاسىپ جاتىر»، – دەپ تۇيىندەگەن.
قۇدايعا شۇكىر، بوسقان جۇرتتان بوستان ەلگە اينالدىق. الايدا تاعى سول كەكىلبايدىڭ ءابىشى ايتقانداي، «بوستاندىق – ۇلتتى بوداندىقتان دا ارتىق سىنايدى…» ەكەن.
الەۋمەتتانۋ عىلىمىنىڭ ءيىن قاندىرا يلەگەن تەورەتيكتەر زيالىلاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن – ازاماتتىق، ساياسي جانە تاريحي جاۋاپكەرشىلىك دەپ ءۇش ساناتقا جىكتەپ، جىلىكتەپتى. وسى ورايدان كەلگەندە، ابىزدىڭ بۇل قاناتتى ءسوزى – البەتتە، ناعىز مەملەكەتتىك جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنگەن زيالىنىڭ ۇلتقا ۇستىن بولار ويى.
الەۋمەتتىك جەلى ءامىرىن جۇرگىزىپ، ساماۋرىننان سۋ اقسا «سامارقاندى سۋ الدى» دەپ تۇرعان وسى ءبىر كەزەڭدەردە بىزگە ەڭ اۋەلى ۇلتتىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءۇشتاعانداپ سەزىنەتىن تۇلعالار كەرەك ەدى. الايدا، ولاردىڭ قاتارى كۇن ساناپ سيرەپ بارادى… ارينە، اعا بۋىننىڭ ىشىندە مەملەكەتتىڭ ەرتەڭىنە الاڭداپ، ەلدىك مۇرات جولىندا ءوزىنىڭ بايسالدى ءسوزىن قوعامدىق جانە رەسمي دەڭگەيدە ايتىپ جۇرگەن بايىپتى تۇلعالار جوق ەمەس، ءبىراق از. ال، ءتىل مەن ءدىلدى، جەر مەن شەردى جەلەۋ ەتىپ مىنبەلەردى توقپاقتاپ، اعاش اتقا ءمىنىپ الىپ، «اڭقاۋ ەلگە ارامزا مولدا» بولىپ جۇرگەن پوپۋليستەر كوبەيدى. كونەتوز كوستيۋمىن زاماناۋي سموكينگكە اۋىستىرعان ولاردىڭ نەگىزگى نىساناسى – رەسمي تۇلعالار. ۇكىمەت مۇشەلەرى، ايماق باسشىلارى. سوندا قالاي؟ ويىمىزداعى باقاي ەسەبىمىز جۇزەگە اسقانشا قولىندا بيلىگى باردىڭ ىزىنەن قالماي، ال ويىنداعىسى بولماسا اق جاعالىلاردىڭ ءجۇزى قارا بولعانى ما؟ بۇل كۇندە قىزىل كىتاپقا ەنىپ بارا جاتقان اسىل قاسيەت – زيالىلىقتىڭ ولشەمى وسى ما؟ ساحنادا حاننىڭ ءرولىن سومداعان كۇندەرى ءبىراز ۋاقىت وبرازدان شىعا الماي پاتشا بولىپ ءجۇرىپ، ال اق قاعازعا قارانىڭ بولمىسىن قاشاعان كەزدە نەگە قۇلدىق ۇرامىز؟ نەگە مەملەكەتتىك جۇيەلەۋ مەن قوعامداعى اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستاردىڭ اعىن – اق، قاراسىن – قارا دەپ، باستان جاقتى ايىرىپ ايتىپ بەرە المايمىز؟
ءتۇرلى الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن پورتالداردا، ءتىپتى ءداستۇرلى باسىلىمداردا ايقايعا اتتان قوسىپ جۇرەتىن ەل اعالارىن كورگەندە كوڭىلىڭ سۋ سەپكەندەي باسىلادى. جۇرەگىڭ مۇزدايدى. تىنىشىڭ قاشادى.
انىعىندا، اسا جوعارى دەڭگەيدە قابىلدانعان شەشىمدەر مەن تاپسىرمالاردىڭ تەگەۋرىنىمەن قانشاما شارۋالار اتقارىلىپ، حالىق قامى ءۇشىن جاسالعان جانقيارلىق ەڭبەكتىڭ ناتيجەسىندە قوعام كوشى ىلگەرى جىلجۋدا. جۇيەلى رەفورمانىڭ ارقاسىندا قوعامنىڭ تامىرىنا قان جۇگىرىپ تۇرعانى انىق قوي.
الەۋمەتتىك جەلى ءامىرىن جۇرگىزىپ، ساماۋرىننان سۋ اقسا «سامارقاندى سۋ الدى» دەپ تۇرعان وسى ءبىر كەزەڭدەردە بىزگە ەڭ اۋەلى ۇلتتىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءۇشتاعانداپ سەزىنەتىن تۇلعالار كەرەك ەدى. الايدا، ولاردىڭ قاتارى كۇن ساناپ سيرەپ بارادى… ارينە، اعا بۋىننىڭ ىشىندە مەملەكەتتىڭ ەرتەڭىنە الاڭداپ، ەلدىك مۇرات جولىندا ءوزىنىڭ بايسالدى ءسوزىن قوعامدىق جانە رەسمي دەڭگەيدە ايتىپ جۇرگەن بايىپتى تۇلعالار جوق ەمەس، ءبىراق از. ال، ءتىل مەن ءدىلدى، جەر مەن شەردى جەلەۋ ەتىپ مىنبەلەردى توقپاقتاپ، اعاش اتقا ءمىنىپ الىپ، «اڭقاۋ ەلگە ارامزا مولدا» بولىپ جۇرگەن پوپۋليستەر كوبەيدى. كونەتوز كوستيۋمىن زاماناۋي سموكينگكە اۋىستىرعان ولاردىڭ نەگىزگى نىساناسى – رەسمي تۇلعالار. ۇكىمەت مۇشەلەرى، ايماق باسشىلارى. سوندا قالاي؟ ويىمىزداعى باقاي ەسەبىمىز جۇزەگە اسقانشا قولىندا بيلىگى باردىڭ ىزىنەن قالماي، ال ويىنداعىسى بولماسا اق جاعالىلاردىڭ ءجۇزى قارا بولعانى ما؟ بۇل كۇندە قىزىل كىتاپقا ەنىپ بارا جاتقان اسىل قاسيەت – زيالىلىقتىڭ ولشەمى وسى ما؟ ساحنادا حاننىڭ ءرولىن سومداعان كۇندەرى ءبىراز ۋاقىت وبرازدان شىعا الماي پاتشا بولىپ ءجۇرىپ، ال اق قاعازعا قارانىڭ بولمىسىن قاشاعان كەزدە نەگە قۇلدىق ۇرامىز؟ نەگە مەملەكەتتىك جۇيەلەۋ مەن قوعامداعى اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستاردىڭ اعىن – اق، قاراسىن – قارا دەپ، باستان جاقتى ايىرىپ ايتىپ بەرە المايمىز؟
ال ەل ءىشىن الاتايداي ءبۇلدىرىپ، ارزان اتاققا ءۇيىر كەيبىرەۋلەر توپ قۇرىپ، توبىر ەرتىپ، اق جاعالىلاردى «اتقا جەڭىل، تايعا شاپ» ەتىپ، ويىنداعىسى ورىندالماسا ءۇشبۋ حات جازىپ، ورىندى-ورىنسىز جۇندەي ءتۇتىپ، كوكپارعا سالىپ جاتادى. جەر-جەبىرىنە جەتىپ، جەكەن سۋىن ىشكىزىپ، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ سورابىنان ساحار قايناتىپ، كولدەنەڭ جۇرتقا «باتىر» بولىپ جۇرگەندەردىكى باياعى سول جەكە باستىڭ باقاي ەسەبى سەكىلدى ەلەستەيدى. سويتە تۇرا بۋىن الماسۋ، جاڭا ۇرپاقتىڭ تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋى، مەملەكەتتىك ىستەرگە ارالاسۋ جاۋاپكەرشىلىگىن تالاپ ەتەمىز. ال مۇنداي «جاپتىم جالا، جاقتىم كۇيە» تىرشىلىكتى كورگەن جاس بۋىن ەل قىزمەتىنە ارالاسۋعا باتىلدارى بارا ما؟
سول «الەۋمەتتىك تاپسىرىستار» بۋىنىنا ءتۇسىپ، قالىڭ ەلدىڭ قولىمەن كۇبى ءپىسىپ جۇرگەندەر ۇلتتى ۇشپاققا شىعارادى دەگەنگە ەكى دۇنيەدە ەل سەنە مە؟
ءتىلدىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاپ جۇرگەن «ءتىل جاناشىرى» باۋىرىنان ورگەن پەرزەنتىمەن قاي تىلدە سويلەسەدى؟ تۇلعانىڭ ابىروي-بەدەلى ماراپاتتار مەن مەرەيتويلىق گۇلدەستەلەردىڭ، جابىلعان شاپان مەن بوساعان اياق-استاۋدىڭ قالتارىسىندا قالىپ كەتكەن جوق پا؟ اق ۇيگە جولى تۇسسە ۇلكەن ۇلىنا قىزمەت سۇراپ، ۇكىمەت ۇيىنە كىرسە كىشى ۇلىنىڭ ءمانسابىن رەتتەپ، ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك قاجەتتىلىگىن ايماقتارعا جۇكتەپ قويىپ، جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتىڭ باسىنا اڭگىر تاياق ويناتىپ جۇرەتىندەر ۇلتتىڭ جوعىن تۇگەندەيدى دەگەنگە كىم يلانادى؟
ماقتانگەرشىلىك پەن اتاققۇمارلىققا ماستانىپ، بەس كۇن جالعاندا ءۇش اۋىز ءسوز ارتىق ايتىپ، ءبىر-بىرىن سوتقا سۇيرەپ كۇلكى بولىپ، سۇيكىمى قاشىپ جۇرگەندەر كىم؟ قازاقتا «اياعى لاس ەسىكتەن تورگە دەيىن، اۋزى لاس بەسىكتەن كورگە دەيىن بىلعايدى» دەگەن ماتەل بار. وكىنىشكە قاراي، كەلمەستىڭ كەمەسىنە ءمىنىپ كەتكەن تۇلعالارعا تاس اتاتىن جامان ادەت پايدا بولدى… اتى دارداي اعالارىمىزدىڭ تاسقا باسىپ قالدىرعان سول «مۇرالارىن» كىتاپ وقيتىن جاستارعا نە دەپ اقتاۋعا بولادى؟
وسى تۇستا، ەلباسىمىزدىڭ كەشەگى «بىرلەسە بىلگەن ەل ءبارىن جەڭەدى» اتتى ماقالاسىندا ءوز ۇندەۋىن بارشادان ءبولىپ-جارىپ، ەڭ الدىمەن زيالى قاۋىمعا ارناۋى دا تاقىرىبىمىزعا تۇزدىق بولادى. تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ «حالىقتى ىنتىماققا شاقىرىپ، جاقسىلىققا، ىزگى امالدار جاساۋعا، سالاماتتى ءومىر سالتىن ۇستانۋعا ۇندەڭىزدەر. «ىرىس الدى – ىنتىماق» ەكەنىن ۇمىتپاڭىزدار. جاستاردى ەڭبەككە، ءبىلىم الۋعا، قاتارىنىڭ الدى بولۋعا تاربيەلەڭىزدەر. ۇرپاق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك ءبىزدى وسىعان مىندەتتەيدى» دەپ، زيالى قاۋىمعا ايرىقشا سەنىم ارتقانى دا زيالىلىق جۇگىن سەزدىرسە كەرەك-تى.
جىل باسىندا ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ «اباي جانە ءححى عاسىرداعى قازاقستان» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسى جارىق كوردى. قاي داۋىردە بولسىن ەلدىڭ كوشىن باستاعان باسشىلار، رۋحاني تۇلعالار ابايدى ۇلتتىڭ رۋحاني باعىتىن نۇسقايتىن تەمىرقازىق جۇلدىزىنا بالاعان. مەملەكەت باسشىسى سول ماقالاسىندا: «اباي بابامىز ايتقانداي، ارتىق ماقتانعا سالىنۋ، وزگەنى قور، ءوزىمىزدى زور ساناۋ، داۋ قۋۋ استە جاراسپايدى. ءار قادامىمىزدى انىق باسايىق»، – دەگەن ەمەۋرىندى ەرتەڭگە اپاراتىندار كىم؟
دەمەك، بۇل ءبىرىنشى كەزەكتە تاۋەلسىزدىك يدەياسىن ءاربىر جۇرەكتە مازداتۋ ماقساتىندا ءوزىنىڭ جۇرەك سوزىمەن ءىسى ۇندەس ءار سالاداعى ات توبەلىندەي ۇلت زيالىلارىنا، ەكىنشى كەزەكتە «ءبىرىڭدى قازاق، ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس» دەپ كۇللى حالىققا تاستالعان ۇران دەپ قابىلداعان ابزال.
بىزدە باسقا ەل دە، جەر دە جوق. وسىناۋ ۇلانعايىر جەردى مەكەندەپ وتىرعان ۇلت پەن ۇلىستىڭ كوزىنىڭ اعى مەن قاراسى، جالعىز وتانى – قازاقستان!
ءبىز ءوزىمىزدىڭ ۇل-قىزىمىزعا قانداي قوعام قالدىرساق، كەيىنگى بۋىن كەلەشەككە سول قوعامدى الىپ بارادى. ءدال وسى پارىز بەن قارىزعا قۇرىلعان ۇلتتىق مۇرات جولىندا ەڭ ءبىرىنشى زيالىلاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى ماڭىزدى.
P.S.
بىردە قازاقتىڭ باتىر ۇلى، اۋعان سوعىسىنىڭ اڭىزى بولعان گەنەرال باقىتجان ەرتايەۆپەن سۇحباتتاسۋعا باردىم. باسىنان اۋمالى-توكپەلى كەزەڭ ءوتىپ، شەتەلگە استىرتىن ساتىلعان «ميگ-21» ۇشاعىنا بايلانىستى شاقشاداي باسى شاراداي بولىپ، ناقاق جالاعا ءىلىنىپ كۇيىپ جۇرگەن كەزى ەدى، كەيىن تاپ-تازا بولىپ شىقتى. ەڭ جوعارى «حالىق قاھارمانى» دەيتىن ماراپاتقا يە بولدى. ءسوز ورايى اسكەري تۇلعانىڭ نەگىزگى ۇستانىمىنا ويىسقان. سوندا گەنەرال: «مەنى جۇرت باتىر دەيدى،ال باتىردىڭ مىندەتى وردانى،سول ورداداعى تاقتى قالتقىسىز كۇزەتۋ! انت قابىلداعان ادام مۋنديرىنە شاڭ قوندىرماۋ كەرەك» دەگەنى ءالى كۇنگە جادىمدا. بۇل – جاۋاپكەرشىلىكتىڭ، كىسىلىكتىڭ جارقىن ۇلگىسى ەمەس پە؟
«انا ءتىلى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى
پىكىر قالدىرۋ