«مەن مەكتەپتى سوناۋ 1990 جىلداردىڭ سوڭىندا ءبىتىردىم» دەيدى، بىزگە كەلىپ تۇسكەن وقىرمان حاتىندا. «سۋ ىشكەن قۇدىعىڭا تۇكىرمە» دەگەن ءسوز بار عوي. قالا ورتاسىندا ورنالاسقان بەلگىلى قازاق مەكتەبىن  داتتاپ نەمەسە مۇعالىمدەردى ءجونسىز جاماندايىن دەپ وتىرعانىم جوق. ءبارىن ۇمىتايىن دەسەم دە،  جۇرەگىمە تۇسكەن داق سول ءبىر ادىلەتسىزدىكتەردى  ۇمىتتىرار ەمەس» دەي كەلە وقىرمان كەيبىر مۇعالىمدەردىڭ  وقۋشىلاردى الەۋمەتتىك جاعدايىنا قاراي ءبولىپ-جارا قاراۋىن قوعامداعى  كەلەڭسىزدىكتىڭ ءبىرى دەپ ەسەپتەيتىنىن بىلدىرگەن. ءاتى-جونىن تولىق جاريالاماۋدى وتىنگەن ايجان ەسىمدى وقىرمانىمىز  مەكتەپ بىتىرگەنىنىڭ 10 جىلدىعىنا دا قاتىسپاپتى.  تۇرمىسى تومەندىگىنە بايلانىستى مۇعالىمدەر تاراپىنان كورسەتىلگەن پسيحولوگيالىق كۇيزەلىس كەزەڭدەرىن ەسىنە العىسى كەلمەگەن.

ايجانمەن ءبىر سىنىپتا وقىعان 28 وقۋشىنىڭ 3-4ء-نىڭ عانا تۇرمىسى ءتاۋىر بولعان. سىنىپ جەتەكشىلەرى مەن كەيبىر مۇعالىمدەر وسىنى «ەسكەرىپ»، اۋقاتتى بالالارعا ەرەكشە قامقورلىق تانىتقان. 11 سىنىپتى بىتىرگەندە قىزىل اتتەستاتتى دا سولار العان. «1990 جىلدار ەلىمىزدەگى ەڭ ءبىر قيىن كەزەڭ ەدى عوي. كەيبىر وقۋشىلار مەكتەپكە كەڭەس كەزىندەگى اعا-اپكەلەرىنەن قالعان كيىمدەردى كيىپ كەلەتىن. سىنىپ جەتەكىشىمىزدىڭ  پايداكۇنەمدىگىندە شەك جوق ەدى. سىنىپتا قالاداعى كاسىپكەرلەر وداعىنىڭ سول كەزدەگى باسشىسىنىڭ قىزى وقيتىن. ءمۇعالىم ودان كۇن سايىن بىردەڭە دامەتكەنىن اشىق كورسەتەتىن. «جاننا، سەنىڭ تۋعان كۇنىڭ جاقىنداپ قالدى عوي. ماعان تورت اكەلسەڭشى» دەيتىن كوزىمىزشە. ءمۇعالىمىنڭ كوڭىلىن قيماعان  جاننا ونىڭ بارلىق تىلەگىن ورىنداپ، سۇراعانىن اكەپ بەرەتىن. «كۇلشەلى بالا سۇيكىمدى» دەگەن قازاق ماتەلىنىڭ ءىس جۇزىندەگى كورىنىسىن مەن سوندا كوردىم.

ساباق بەرگەن بىرنەشە مۇعالىمنەن باسقالارىن وقۋشىلار «ۇستاز» رەتىندە سىيلامايتىن (باعا قويدىرىپ الۋ ءۇشىن الدارىندا وتىرىك لىپىلداعانى بولماسا). بۇل ولاردىڭ «ۇستاز» دەگەن ءقادىرلى اتتى ءبىر كۇندىك تاماعىنا ساتقاندىعىنان بولار. سول پايداكۇنەم مۇعالىمدەر وقۋشىلار قاشان داستارحان جايادى دەپ كۇتەتىن. ساباق دەگەن جايىنا قالاتىن. ءبىزدىڭ مەكتەپتە ماتەماتيكا، فيزيكا، گەومەتريا، بيولوگيا سياقتى پاندەر عانا دۇرىس وقىتىلاتىن. ال قالعان ساباقتار ءمۇعالىمنىڭ ۇساق-تۇيەك اڭگىمەسىمەن وتەتىن. ال كوميسسيا كەلەردە جاقسى وقيتىن وقۋشىلارعا (سونىڭ ىشىندە مەن دە بارمىن) ساباق ايتقىزىپ قوياتىن. بايدىڭ بالالارىنىڭ تاقتاعا شىعىپ ساباق ايتقان كۇنىن كورمەپپىن.

بىردە 11 سىنىپقا كوشكەن جىلى ءبىزدىڭ سىنىپقا باسقا وبلىستان كەلگەن ەكى ەر بالا قوسىلدى. ءبىرىنىڭ اكەسى وبلىستا دۇرىلدەپ تۇر. ەكەۋىنىڭ استىندا قارا دجيپ (ول كەزدە شەت ەلدىك اۆتوكولىكتى ساناۋلى ادامدار عانا مىنەتىن)، ەكەۋى تاڭەرتەڭ مەكتەپكە ماشينامەن كەلەدى دە، ەكى-ۇش ۇلدى مىنگىزىپ الىپ كەتەدى. سول ەكى جىگىتتىڭ مەكتەپكە داپتەر، قالام اكەلگەنىن كورمەپپىز. ءبىر ايدان سوڭ ەكەۋى مەكتەپكە مۇلدەم كەلمەيتىن بولدى. ال جىل سوڭىندا قىدىرىمپاز باي بالالارىنا سىنىپ جەتەكشىمىز بارلىق پاننەن كىلەڭ بەستىك قويدىرىپ، قىزىل اتتەستاتتى ۇستاتقاندا ۇزدىك وقىساق تا كوك اتتەستات العان ءبىز ىشتەي ەگىلدىك. 

سىنىپ جەتەكشىمىز قانشا جاقسى وقىسا دا الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن وقۋشىلاردىڭ ەڭبەگىن ەش ەسكەرمەيتىن. ال سىيلىق اكەلەتىن بايدىڭ بالالارىن ماقتاپ، قولپاشتاپ وتىراتىن. ماسەلەن، مەن 11 جىل بويى ۇزدىك وقىدىم، اتتەستاتىمدا كىلەڭ بەستىك، ەمتيحانداردى تولىعىمەن بەسكە تاپسىرعانمىن، ءوز ەڭبەگىممەن. ءبىراق سىنىپ جەتەكشىمىز ماعان قىزىل اتتەستات بەرگىزبەدى. بۇل مەنىڭ ومىرىمدە كوڭىلىمە تۇسكەن سىزات بوپ قالدى. سىنىپ جەتەكشىسى  ديرەكتورعا بەرۋ ءۇشىن كابينەتتىڭ رەمونتىن، ت.ب. سىلتاۋراتىپ اقشا جيناي بەرەتىن. اقشانى ۋاقىتىندا اكەلە المايتىن تۇرمىسى تومەن وقۋشىلاردى «ادام» دەپ سىلايمايتىن.

بىردە مەنى زاۆۋچتىڭ قىزىمەن بىرگە اۋداندىق وليمپياداعا اپاردى. مەنى الگى قىزدىڭ قاسىنا وتىرعىزىپ، ءبىر ەمەس، ەكى شىعارما جازۋىمدى تالاپ ەتتى. مەن ول قىز ءۇشىن ەمەس، ءوزىم قاتىسۋ ءۇشىن كەلگەنىمدى ايتىپ، وعان شىعارما جازىپ بەرۋدەن باس تارتتىم.  كەلەسى كۇنى سىنىپ جەتەكشىمىز مەنى سىنىپتىڭ الدىندا تۇرعىزىپ قويىپ، ءبىر ساعات بويى ۇرىستى. زاۆۋچتىڭ قىزىن وليمپيادادان وتكىزۋ ءۇشىن مەنى پايدالانباق بولعان عوي. مەن ايتقانىن ورىنداماعانىم ءۇشىن جەكسۇرىن بولدىم. جيىرما سەگىز وقۋشىنىڭ كوزىنشە مەنى «دوسىن ساتقان وپاسىز، قوعامعا پايدا كەلتىرمەيتىن، ۇلكەندەردىڭ سەنىمىن اقتامايتىن،  پايداسىز ادام. ءمۇعالىمدى ۇياتقا قالدىردى، وڭباعان» دەدى. سويتسەك، زاۆۋچتىڭ قىزى قالالىق وليمپياداعا وتپەي قالىپتى. قىز بولسام دا ەلدىڭ كوزىنشە نامىسقا تىرىسىپ جىلامادىم. ۇزىلىستە دالىزگە شىعىپ، قالتارىستا كوز جاسىما ەرىك بەردىم. ءبىر سىنىپ تومەن وقيتىن  ءبىر وقۋشى كەلىپ نەگە جىلاپ تۇرعانىمدى سۇرادى. شەت جاعاسىن ايتىپ ەدىم، «ءبىزدىڭ مۇعالىمدەردىڭ سوزىنە ءمان بەرمە، ولار ىشىپ-جەۋدى عانا بىلەتىندەر عوي» دەپ مەنى جۇباتتى. بۇل كورىنىس تە كوڭىلىمدە جاتتالىپ قالىپتى.

ول كەزدە قازىرگىدەي ادىلەتسىزدىكتى ايتىپ شاعىمداناتىن مەكەمەلەر جوق ەدى عوي. ءمۇعالىم  كەدەي وقۋشىلاردى ساباقتان سوڭ الىپ قالىپ، ەدەن جۋعىزسا دا ۇندەمەۋشى ەدىك. ءمۇعالىمنىڭ تەرىس ارەكەتتەرىنىڭ ءبارىن اتا-انامىزعا ايتا بەرمەيتىنبىز. كوڭىلى جۇدەۋ قيىن كەزەڭدە جۇرەگى اۋىرماسىن دەپ. الگى 3-4 اۋقاتتى سىنىپتاسىمىزدان باسقالاردىڭ ءبىرىنىڭ اكەسى جوق، ءبىرىنىڭ اتا-اناسى جۇمىسسىز بولسا، كوپشىلىگى ايلار بويى جاقالىسىن الماعان جۇپىنى تۇرمىستاعى ەدى. مەكتەپتەگى ءومىرىم فيلم ءتارىزدى كوز الدىمنان تىزبەكتەلىپ وتكەندە ءبىر ءۇزىم نان تاپپاعان كۇندەر مەن اشتان بۇراتىلعان اپتالار، مەكتەپكە جىرتىق سومكەسىن سۇيرەتىپ ارەڭ كەلەتىن پارتالاس بالا، ەميراتقا كانيكۋل سايىن دەمالۋعا باراتىن بەلگىلى زاڭگەردىڭ قىزى،  اناسىنا كومەكتەسۋ ءۇشىن كەشكە ەدەن جۋاتىن قۇربى قىز، تۇنگى كلۋبتا ىشىمدىك ءىشىپ، مەكتەپتىڭ جەرتولەسىندە ماس بوپ ۇيىقتاپ قالعان بايدىڭ قىزىن ديرەكتوردىڭ تاۋىپ الۋى (ءبىراق شارا قولدانباۋى)، ءبارى-بارى كوز الدىعا كەلەدى. ءقازىر سول ادىلەتسىز مۇعالىمدەردىڭ  نازاردى بىلىمگە، ساپالى تاربيەگە ەمەس، سىيلىق الۋعا عانا اۋدارعان  ناداندىعىنا زىعىردانىم قاينايدى.

ۋاقىت ءبىر ورىندا تۇرمايدى. ۋاقىت ىلگەرى ۇمتىلدىرادى. ادىلەتسىز سىنىپ جەتەكشى تاراپىنان قىسىم كورسە دە جاقسى وقىعان تۇرمىسى تومەن بالالار ۇلكەن-ۇلكەن ازاماتتار بولدى. ءبىرى كاسىپكەر، بانكير، ەندى ءبىرى ايماقا تانىمال ونەرپاز اتاندى. ءقازىر ديزاينەر بولىپ قىزمەت ىستەيتىن ءبىر سىنىپتاسىم سول كەزدەگى ادىلەتسىز مۇعالىمدەردىڭ بىرىمەن كەزدەسىپ قالىپتى. ول بۇنىڭ جاعدايىنىڭ جاقسى ەكەنىن ءبىلىپ، جاتا كەپ جابىسقان كورىنەدى. ديزاينەر قىزدىڭ كەزىندە مەكتەپ قابىرعاسىندا بەتىنەن قاعىپ، ەڭسەسى ەزىلگەنىن ءمۇعالىم ۇمىتقان ءتارىزدى. «ءبىزدىڭ شاكىرتىمىز» دەپ، قاسىنداعىلارعا ماقتاي باستاپتى. بۇل ديزاينەر وقۋشى كەزىندە ساباقتى جاقسى وقىسا دا سىنىپ جەتەكىشىسى كوڭىل بولمەي، اتا-اناسىنىڭ جۇمىسسىزدىعىن بەتىنە باسىپ، بۇكىل سىنىپتىڭ الدىندا تۇرعىزىپ قويىپ «كابينەتتىڭ رەمونتىنا نەگە اقشا اكەلمەيسىڭ؟» دەپ، جەردەن الىپ جەرگە سالىپ ەدى عوي. ال بۇنىڭ مەكتەپتىڭ رەمونتى تۇرماق  بۇكىل وتباسىمەن ىشەرگە اس تاپپاي وتىرعانىن  ەسكەرگەن ەشكىم بولمادى.

كەزىندە ءوزىم وقىعان ءىرى قالاداعى مەكتەپتە كوڭىلگە قاياۋ تۇسىرەتىن جايتتار كوپ بولعاندىقتان بولاشاقتا بالامدى شەت ەلدىڭ مەكتەبىنە بەرسەم دەپ جوسپارلاپ ءجۇرمىن.

ءمۇعالىمنىڭ مىندەتى ساپالى ءبىلىم بەرۋ، وقۋشىنى جاقسىلىققا تاربيەلەۋ ەكەنىن  قازىرگى ۇستازدار ۇمىتپاسا ەكەن. ءقازىر الدىڭىزداعى ءبىر وقۋشى بالكىم جۇپىنى كيىمدى بولار،  ءسىز تەك ماتەريالدىق جاعدايى جاقسى بالالارعا عانا نازار اۋدارىپ، سولاردىڭ اتا-اناسىن عانا سىيلايتىن بولارسىز. ال ەرتەڭ سول كەدەي بالاسىنىڭ كىم بولاتىنىن ويلايسىز با، ۇستاز!» دەپ، قاتقىلداۋ اياقتاپتى حاتىن ايجان.

ۇستازدىق ەرەكشە ماماندىق. ءمۇعالىم بولۋدىڭ قيىندىعىن ۇستازداردىڭ ءوزى عانا سەزىنەدى دەيمىز. ەجەلگى زاماننان ەڭ ءقادىرلى ماماندىقتىڭ ءبىرى سانالاتىن ءمۇعالىم دەگەن اتتى بۇگىنگى پەداگوگتار ءوز دارەجەسىندە ۇستاپ ءجۇر مە؟ كەيدە ءتالىمىن كورگەن ءبىر ءمۇعالىمدى «وتە جاقسى ۇستاز ەدى» دەپ ايتامىز عوي. بۇل ناعىز عيبراتتى ۇستازدارعا قاتىستى ايتىلسا كەرەك.

ال قازىرگى قازاق مەكتەپتەرىندە الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك بار ما؟ ءسىز نە دەيسىز وقىرمان؟