كە­­دەن وداعىندا تاۋار ەكسپورتتاۋ جاعى­نان وزىپ تۇرعان رە­سەي فەدەراسيا­سى بو­لىپ تابىلادى، كەدەندىك ستاتيس­تيكا بويىن­شا ونىڭ ۇلەسى – 62،2 %، بەلورۋسسيا – 26،6 %، قازاقستاندىكى – 11،2 %. بەلورۋستاردىڭ ۇلەسى قازاقتاردان ەكى ەسە كوپ بولسا، ورىستاردىڭ ۇلەسى بەلارۋس پەن قازاقتاردىڭ ۇلەستەرىن قوس­قاننان ەكى ەسە كوپ. ياعني، سولتۇستىك كورشىمىز ءۇشىن بۇل وداق ءتيىمدى. كەدەن وداعىنا كىرسەك، ارزان تاۋارلارعا قارىق بولامىز دەگەن ءۇمىتىمىز اقتالعان جوق. كەرىسىنشە، قىمباتشىلىق كۇن وتكەن سايىن قال­تانى قاعىپ، القىمنان قىسىپ بارادى. ونىڭ زارداپتارى قانداي بولىپ جاتقانىن كورىپ ءجۇرمىز، تۇپتەپ كەلگەندە، بۇدان مەملەكەت تە، جەكە ازاماتتار دا زيان شەگۋدە. كەدەندىك وداق اۋقىمىندا اۆتوموبيلدەردى ەكسپورتتاۋ سالاسىندا دا رەسەيدىڭ ايدارىنان جەل ەسىپ تۇر. قازاقستانداعى ەڭ كوپ ساتىلاتىن رەسەيلىك اۆتوموبيلدەر، كەدەندىك وداققا كىرگەلى بەرى قازاقستاندىق اۆتوسالونداردىڭ ساتۋ رەيتينگىندە ورىس اۆتوتەحنيكاسى ءبىرىن­ءشى ورىندى بەرمەي كەلەدى. تەك ءبىر عانا «لادا» اۆتوكولىگىنىڭ قازاقستاندىق اۆ­تو­نارىقتاعى ساتىلۋ ۇلەسى 52 % جەتىپ وتىر. بۇعان ەندى گاز، ۋاز، كاماز سياقتى تازا رەسەيلىك ماركالار مەن ورىس جەرىندە قۇراستىرىلاتىن شەتەلدىك ماركالاردى قوسساق، قازاقستانداعى ساتىلاتىن رەسەيلىك اۆتوونەركاسىپ ءونىم­دەرىنىڭ ءبىزدىڭ ىشكى نارىعىمىزدا الاتىن ۇلەسى بۇدان دا كوپ. باسقاشا ايتساق، قا­زاقستاندا ساتىلاتىن ءاربىر ەكىنشى جاڭا اۆتوموبيل رەسەيلىك بولىپ وتىر. بۇل ەكونوميكالىق ەكسپانسيا ەمەي نەمەنە؟ نەگىزىندە، كەدەندىك وداق قۇرۋداعى باستى ماقسات – وعان مۇشە ەلدەردىڭ اراسىنداعى ساۋدا-ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستاردى اشىق، ءمولدىر جانە ەشبىر كىدىرىس-كەدەرگىسىز دامىتۋ بولاتىن. ءبىراق، ءىس جۇزىندە بۇل يگى ماقساتقا جەتۋ وڭاي بولماي تۇر. بۇل تۋرالى قازاقستاندىق كاسىپكەرلەر كەدەندىك وداق جۇمىس ىستەي باستاعان ساتتەن-اق زارلاپ كەلەدى. ءتىپتى، مينسكىدە وتكەن باسقوسۋدا قازاقستان پرەزيدەنتى ن.نازاربايەۆ بۇل وداقتىڭ قىزمەتىن سىنعا العانى بەلگىلى. اسىرەسە، جۇك تاسىمالى، تاۋار ەكسپورتى، كەدەندىك راسىمدەۋ سالالارىندا كەدەرگىلەر ءالى كۇنگە دەيىن كوپ ەكەن. مىسالى، قازاقستاندا وندىرىلەتىن الكوگول ونىمدەرى رەسەي مەن بەلورۋس نارىعىنا كىرە الماي وتىر. ال، بۇل مەملەكەتتەر­دە وندىرىلگەن اراق-شاراپ ەلىمىزدىڭ دۇكەن­دەرىندە تولىپ تۇر. قازاقستان كەدەندىك باقىلاۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى عۇسمان ءامىريننىڭ مالىمدەۋىنشە، 2013 جىلى رەسەيلىك جانە بەلارۋستىق الكوگول ءونىم­دەرىنىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزگە يمپورتى 22 % ارتقان، سويتە تۇرا، قازاقستاندىق سپيرت­ءتى ىشىمدىكتەردىڭ كەدەن وداعىنا ەكسپورتتالۋى 16،5 % كەمىگەن ەكەن. قازاقستاندىق ەت-سۇت ونىمدەرىنىڭ كەدەن وداعى ايماعىنا ەكسپورتتالۋى دا ءماز ەمەس. مينسكىدە وتكەن جوعارعى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كەڭەستە ەلباسى ن. نازاربايەۆ وسىلاي دەپ سىن ايتىپ، مۇنداي كەدەرگىلەردىڭ رەسەي تاراپىنان بولعانىن جاسىرعان جوق: «قازاقستاننىڭ ەت ونىمدەرى ادەيى وتكىزىلمەيتىن جاعدايدا تۇر. ويتكەنى، رەسەيدە ولارعا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سانيتارلىق سەرتيفيكاتتارىندا جوق نورمالاردى قولدانىپ كەلەدى. ال بەلورۋس ەلى جاڭا تەحنيكالىق رەگلامەنتتىڭ ەنگىزىلۋىنە بايلانىستى ازىق-تۇلىك تاۋارلارىن رەسەي نارىعىنا ءتيىستى كولەمدە الىپ شىعا الماي وتىر. ءبىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىكتەگى تەحنيكالىق رەگلامەنتتى كەڭەيتۋ بيزنەس ورتانى جاقسارتقىسى كەلەتىن قازاق­ستاننىڭ ساياساتىنا قايشى كەلۋدە». ياعني، رەسەيدىڭ مۇددەسىنە ورايلاستىرىلعان جاساندى بيۋروكراتيالىق كەدەرگىلەر كەدەن وداعىنىڭ كەڭىردەگىنەن قىسىپ، وزگە مۇشە مەملەكەتتەر ءۇشىن تيىمدىلىگىن ءتو­مەن­دەتۋدە. ەكونوميست مامان­­داردىڭ جال­پىتانىلعان پىكىرىنە سۇيەنسەك، كەدەندىك وداقتىڭ بىرەگەي كەدەن كودەكسى ازىرلەنگەندە رەسەيدىڭ مىسى باسىپ، رەسەيلىك كەدەندىك كودەكستىڭ قاعيدالارى مەن تالاپتارى نەگىزگە الىنىپ كەتكەن. وسىدان كەلىپ، كەدەندىك وداقتا رەسەيدىڭ مۇددەسى باسىم تۇراتىن سىڭارجاق جاعداي قالىپتاستى. بۇرىنعى فريترەيدەرلىك باعىتتاعى قازاقستاننىڭ دەربەس كە­دەندىك كودەكسى اياسىندا كەدەندىك الىم-سالىق ايتارلىقتاي تومەن بول­سا، كەدەندىك وداقتىڭ ءبىرتۇتاس كو­­­دەكسى الىم-سالىقتاردىڭ دەڭگەيىن ايتارلىقتاي كوتەرىپ جىبەردى. ءويت­كەنى، ونىڭ نەگىزىندە رەسەيدىڭ پرو­تەك­­سيونيستىك سيپاتتاعى بۇرىنعى كە­دەندىك كودەكسى تۇر. كەدەن ودا­عىنىڭ اۋماعىندا جۇك تاسىمالداۋدىڭ قيىن ەكەنىن لوگيستيكالىق تاسىمالمەن اينالىسۋشىلار دا اۋەل باستان ايتىپ كەلەدى. جۇك تاسىمالىمەن اينالىسۋشىلار كەدەندىك راسىمدەۋدە اكىمشىلىك قاعازباستىلىق كوبەيىپ كەتۋىنەن شەكا­رالاردى كەسىپ ءوتۋدىڭ قيىنداعانىن، كە­دەندىك بيۋروكراتيادان كوپ ۋاقىت جو­عالتىپ وتىرعاندارىن ايتىپ نارازىلىق بىلدىرۋدە. مۇنىڭ بارلىعى تاسىمالداۋ شىعىندارىن ارتتىرىپ، تاۋارلاردىڭ بۇ­زىلۋىنا ىقپال ەتۋدە، تۇپتەپ كەلگەندە، تاسىمالداناتىن تاۋاردىڭ باعاسى شارىقتاپ قىمباتتاۋدا. كەدەن وداعىنداعى رەسەيدىڭ جاساپ وتىرعان وزبىرلىعىنا بەلورۋسسيا دا نارازىلىق ءبىلدىرىپ وتىر. بۇل تۋرالى 2013 جىلعى قاراشانىڭ سوڭىندا بەلورۋس رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىرىنشى ۆيسە-پرەمەرى ۆلاديمير سەماش­كو مالىمدەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، كەدەن ودا­عىنىڭ زاڭناماسىنداعى شيكى­لىكتەر­دەن بەلورۋستىق ونەركاسىپ زيان شەگۋدە. اسىرەسە، بەلورۋستاردىڭ اۋىل شارۋاشىلىق تەحنيكالارىنىڭ رەسەي نا­رىعىنا ەنۋىنە توسقاۋىلدار قويىلۋدا. وعان قوسا، رەسەيدىڭ ويلاپ تاپقان يمپورتتالاتىن اۆتوتەحنيكالارعا سالىناتىن «ۋتيليزاسيالىق سالىعى» بەلارۋستىڭ ماز اۆتو تەحنيكاسىنىڭ قۇنىنا 18% پايىزدىق ۇستەمە قوسۋىنا الىپ كەلىپ، باسەكەلەستىككە توتەپ بەرۋىن تومەندەتۋدە. ۆ. سەماشكونىڭ ايتۋىنشا، مۇنىڭ بارلىعى بەلارۋستاردىڭ شاش ەتەكتەن شىعىنعا باتۋىنا ىقپال ەتىپ وتىر. مينسك ساممي­تىندە كەدەن وداعىنا ارمەنيا كىرەدى، ودان كەيىن قىرعىزستان، سوسىن ۋكراينا كىرۋگە ىنتالى، تىپتەن، ءۇندىستان مەن ءتۇر­كيا دا كىرمەكشى-مىس دەگەن اڭگىمەلەر ايتىلعانى ەسىمىزدە. ءبىراق، ءىس جۇزىندە بۇل اتالعان مەملەكەتتەردىڭ حالقى كەدەن وداعىنا كىرۋگە قارسى ەكەنىن الەمدىك قاۋىمداستىق كەيىنىرەك بىلە باستادى. ءقازىر ۋكراينادا «ەۆرومايدان» دەگەن اتپەن بەلگىلى حالىق تولقۋى باسىلماي تۇر، ۋكرايندىقتاردىڭ تالابى – ۋكراينا ەۆرووداققا كىرۋى ءتيىس، ال، كەدەن ودا­عىنا كىرۋىنە ول ەلدىڭ حالقى ۇزىلدى-كەسىلدى قارسى. ۋكراينا بيلىگى اسكەر مەن پوليسيانى بارىنشا پايدالانىپ، قارسىلىق اكسياسىن باسۋعا نيەتتەنگەنىمەن، قارۋ­لى قاقتىعىستا جۇزدەگەن ادام جارا­قاتتانسا دا، ءتۇرلى-تۇستى «مايدانعا» ۇيرەنگەن ۋكرايندىقتاردى العان بەتىنەن قايتارۋ قيىن بولىپ تۇر. تىپتەن، كۇنى كەشە ەرەۋىلشىلەر كييەۆ قالاسىنىڭ اكىمشىلىگىن، ءتۇرلى مەملەكەتتىك عيماراتتاردى باسىپ الىپ، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە شابۋىل جاسادى. ەۆروينتەگراسيانى قولداۋشىلار ۋكراينانىڭ كەدەن وداعىنا قوسىلۋىنا قارسىلىق رەتىندە مەزگىلى شەكتەلمەگەن قار­سىلىق كورسەتەتىنىن جاريالادى. ولار كەدەن وداعىنا كىرۋدى – رەسەيدىڭ بودانىنا اينالۋمەن تەڭ دەپ تۇسىنەدى. ارمەنيا بيلىگىنىڭ كەدەن ودا­عىنا قوسىلامىز دەگەن مالىمدەمەسى دە ول ەلدىڭ ىشىندە قات­تى نارازىلىق تۋىنداتىپ وتىر. بۇل شەشىمگە قارسىلىق رە­تىندە ازاماتتىق ۇستا­نىمدارىن ءبىلدىرۋ ماقساتىندا ارمەنيا استاناسى ەريەۆاندا مىڭداعان ادام قاتىسقان ۇلكەن ميتينگ ءوتتى. ميتنينگتى ۇيىمداستىرۋشى – ارمەنيا پرەزيدەنتتىگىنە ۇمىتكەر كانديدات بولعان پارۋير ايريكيان ارمياندار ەۆروينتەگراسيانى قولدايتىنىن ايتتى. ونىڭ باستاماسى قوعامدىق قولداۋعا يە بولىپ، «ابىرويلى وتان» ازاماتتىق باستاما ۇيىمى، «مۇرا» وپپوزيسيالىق پارتياسى، ارمەن مارتيروسيان جانە داۆيد ساناساريان سياقتى قوعام قايراتكەرلەرى باستاعان مىڭداعان ەريەۆاندىقتاردىڭ قارسىلىق شەرۋىنە ۇلاستى.

     كەدەن وداعىنا كىرمەكشى بولىپ وتىرعان قىرعىزستان 2015 جىلى ەۋرازيالىق ەكونو­ميكالىق وداق جۇمىسىن باستاعاندا ونىڭ تولىق مۇشەسىنە اينالادى ەكەن. بۇلاي دەپ ساۋەگەيلىكپەن ايتقان – رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ كەڭەسشىسى – سەرگەي گلازيەۆ. دەگەنمەن، مۇنداي ماڭىزدى ساياسي شەشىمدى قابىلداۋ قىر­عىزستانعا وڭاي بولىپ وتىرعان جوق. ءبىر جاعىنان قىرعىزدار 1998 جىلعى 20 جەلتوقساندا دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا (دسۇ) كىرىپ العان. ياعني، قىرعىز اعايىندار 15 جىل بويى دسۇ قىزىعىن كورىپ، نانىن جەدى، ارتىقشىلىعى مەن پايداسىن كوردى. وسى جەردە: «ولاي بولسا، قىرعىزستان كەدەن وداعىنا نەسىنە كىرمەك؟» دەگەن سۇراق تۋىندارى ءسوزسىز. ونىڭ سىرى مىنادا بولسا كەرەك. قىرعىز ەكونوميكاسى نەگىزىنەن قىتايدىڭ تاۋارلارىن رەەكسپورتتاۋمەن (يمپورتتى ءۇشىنشى ەلدەرگە قايتا ەكسپورتتاۋ، قازاقشا ايتساق، الىپ-ساتۋ) پايدا تاباتىنى بارشامىزعا ءمالىم (قازاقستانعا – «دوردوي» كوتەرمە بازارى، وزبەكستان مەن تاجىكستانعا – «قاراسۋ» كوتەرمە بازارى ارقىلى). كەدەن وداعى قۇرىلعالى قىرعىز شەكاراسىنا «قۇلىپ» سالىندى. وشتاعى قىرعىز-وزبەك اراسىنداعى قانتوگىسپەن اياقتالعان جانجالدان سوڭ وزبەكستان مەن قىرعىزستاننىڭ قارىم-قاتىناسى دا ناشار. وسىنداي قيىن جاعدايدان رەەكسپورتتىق ساۋدا داعدارىسقا ۇشىراپ، قىرعىز ەكونوميكاسى ابدىراپ قالدى. ەندى ولار ورىن العان قيىندىقتان شىعۋ­دىڭ جولدارىن قاراستىرۋدا. سونداي جولدىڭ ءبىرى – كەدەن وداعىنا كىرىپ، «ۇلكەن اعالاردىڭ» قامقورلىعىن كورۋ. 2013 جىلعى 19 قاراشادا ماسكەۋ قالاسىندا وتكەن ەۋر­ازيالىق ەكونوميكالىق كوميسسيانىڭ كەڭەسىندە قىرعىزستاننىڭ كەدەن وداعىنا كىرۋىنىڭ «جول كارتاسى» ماقۇلداندى. قىرعىزستاننىڭ ەكونوميكا ءمينيسترى تەمىر سارييەۆتىڭ ايتۋىنشا، «جول كارتاسى» بۇل ەل ءۇشىن ماڭىزدى بەس ماسەلەنى قامتيدى: رەسپۋبليكا كاسىپكەرلەرىن قولدايتىن ارنايى قور قۇرۋ، ەڭبەكتى كوپ قاجەت ەتەتىن وندىرىستەردى دامىتۋعا تاجىريبەلىك كومەك بەرۋ، «دوردوي» جانە «قاراسۋ» كوتەرمە بازارلارىنا قولداۋ كورسەتۋ، ەڭبەك ميگرانتتارىن قورعاۋ تۋرالى جەكە كەلىسىم جاساۋ، قىرعىزستاننىڭ سىرتقى شەكارالارىن جاراقتاندىرۋعا كومەك كورسەتىلۋى. ەڭ باس­تىسى – قىرعىزدار كەدەن وداعىنا كىرگەنى ءۇشىن ونىڭ مۇشەلەرىنەن $1،2-1،6 ملرد. قايتارىمسىز كومەك الادى ەكەن. الايدا، بيلىك قولداعانىمەن، قىرعىزستاننىڭ ىشىندەگى ءبىرقاتار ساياسي كۇشتەر كەدەن وداعىنا كىرۋگە قارسىلىقتارىن ءبىلدىرىپ، ساياسي شەرۋلەر وتكىزىپ تە ۇلگەردى.

سونىمەن قاتار، جۇڭگو حالىق رەسپۋب­ليكاسىنىڭ (قحر) ءتوراعاسى سي سزينپين بىشكەككە جاساعان بىلتىرعى رەسمي ساپارىندا «ۇلى جىبەك جولىن» جاڭعىرتاتىنىن ايتىپ، بۇل جوبادان قىرعىزستاننىڭ قۇر الاقان قالمايتىنىن اڭعارتتى. كەدەن وداعىنا كىرسە، قىتايمەن قارىم-قاتىناستارى قالاي بولارى بەيمالىم. كىرمەسكە امالى تاعى جوق. وسىلايشا، قىرعىزستاننىڭ نە ىستەرىن بىلمەي دال بولىپ وتىرعانى، ال، كەدەن وداعى بولسا، «ەكونوميكالىق ماسكا» كيگەن رەسەيدىڭ ساياسي ويىنشىعىنا اينالىپ بارا جاتقانى بايقالادى. «باقسام، باقا ەكەن» دەمەكشى، كەدەن وداعىنا كىرۋ – پايداعا كەنەلۋ ەمەس. وداقتىڭ ىشىندە دە ءوزارا باسەكەلەستىك پەن ۇلتتىق مۇددە ءۇشىن كۇرەس قىزىپ تۇر. وسىندايدا «ورتاق وگىزدەن وڭاشا بۇزاۋ ارتىق» دەگەن اتالارىمىزدىڭ ايتقانى تاعى دا ويىڭا كەلەدى. بالكىم، مينسكىدە ايتقان ەلباسىمىزدىڭ سىنىنان كەيىن رەسەي ءوزىنىڭ امبيسيالىق ايىلىن جيىپ، كەدەن وداعىنىڭ جۇمىسى جاقسارىپ كەتەر دەگەن ءۇمىتىمىز بار. ءبىراق، ءبىز مىنانى ۇمىتپايىق: بولاشاقتا قۇرىلادى دەپ وتىرعان ەۋرازيالىق وداقتىڭ اتىنا زاتى ساي ەمەس. ءۇش قانا مەملەكەت بىرىك­كەن شاعىن وداقتى «ەۋرازيالىق» دەپ دابىرايتىپ ايتۋعا كەلىڭكىرەمەيدى، ەۋرازيادا قانشاما مەملەكەتتەر بار. باسقاسىن ايتپاعاندا، جۇڭگو، ءۇندىستان، جاپونيا، تۇركيا سياقتى ءىرى مەملەكەتتەر. مەنىڭ ويىمشا، قازاقستان ءۇشىن ءوزىنىڭ گەوساياسي جاعدايى مەن ترانزيتتىك الەۋەتىن ۇلت­تىق مۇددەگە ساي پايدالانا وتىرىپ، ەركىن ساۋدا مەن اشىق قارىم-قاتىناسقا نەگىزدەلەتىن جان-جاقتى ەكونوميكالىق دامۋ اناعۇرلىم ءتيىمدى بولار ەدى. كەزىندە، قازاقستاندا «ەۋروپاعا جول» سياقتى مەملەكەتتىك باعدارلامالار بولدى، بىزگە سونداي كەشەندى، كەڭ اۋقىمدى ءىس-قيمىل كەرەك. الدە، ءبىزدىڭ «ەۆروپاعا جولىمىز» رەسەي مەن بەلورۋسسيادان ءارى اسپاعانى ما؟ تاعى ءبىر نازار اۋداراتىن ماسەلە، بولاشاقتا قۇرىلادى دەپ وتىرعان ەۋرازيالىق وداقتىڭ اتىنا زاتى ساي ەمەستىگى. دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنىڭ (دسۇ) ءجونى باسقا، وعان تولىققاندى مۇشە بولۋعا ۇمتىلۋىمىز كەرەك. «داريانىڭ تۇبىنەن قۇدىق قازبا» دەگەن حالىق دانالىعىن ەسكەرگەن ءجون. الەمدىك اۋقىمداعى ساۋدا-ەكونوميكالىق ۇيىم تۇر­عاندا، قازاقستان قانداي دا ءبىر ايماقتىق وداققا كىرىپ، كىرىپتار بول­ماي-اق، تاۋەلسىز ەل رەتىندە دسۇ مۇشە بولىپ، ەۋرازيا كەڭىستىگى مەن ورتالىق ازيا­داعى ەكونوميكالىق حاب پەن ەكسپورت-يمپورت ءشليۋزىنىڭ ءرولىن اتقارۋعا، كولىك-كوممۋنيكاسيالىق ينفراقۇرىلىمدى دامىتا وتىرىپ، ۇتىمدى ترانزيتتىك ءدالىز بەن ءىرى قارجىلىق ورتالىققا اينالۋعا تىرىسقانى ءجون.

سەيىلبەك مۇساتايەۆ، ساياسي عىلىمدارىنىڭ دوكتورى