بۇل داعدارىس تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىنداعى ءبىرىنشى داعدارىس ەمەس. ەگەمەندىكتىڭ العاشقى جىلدارىنداعى ەكونوميكالىق قيىندىقتاردى قوسۋعا بولاتىن بولسا، 2007 جىلعى اقش-تاعى يپوتەكالىق داعدارىستىڭ جالعاسىنا ۇلاسقان توقىراۋدان كەيىنگى ءۇشىنشى قارجىلىق داعدارىس. قانداي داعدارىس بولماسىن ول ەڭ الدىمەن بيلىك ورگاندارىنا، اتاپ ايتقاندا ۇكىمەتكە، ونداعى مينيسترلەر مەن باسقا دا جاۋاپتى لاۋازىم يەلەرىنىڭ بىلىكتىلىگىنە سىن. سولاي بولىپ كەلگەن، بولىپ قالا دا بەرمەك.
ەكونوميكا، قارجى سالاسىن ءسوز ەتكەندە قازاقستان قوعامىندا ءماسىموۆتى اينالىپ وتپەۋ، ونى الەمدىك ەكونوميكالىق جۇيەنى بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن، بىلىكتى ەكونوميست دەپ كورسەتۋ ادەتكە اينالىپ بارادى. ءوزى قازاقستاندىق اقپارات قۇرالدارىندا كوپ توبە كورسەتە قويمايتىن، تەك رەسەيلىك تەلەارنالارعا عانا سۇحبات بەرەتىن ءماسىموۆتىڭ كوزگە كورىنەتىن جۇمىسىن دا بايقاعان جان جوق، الايدا. وسى رەتتە ەكى مارتە ۇكىمەتباسى بولعان كارىم مىرزانى قويا تۇرىپ، وسى ۋاقىتقا دەيىن بيلىكتىڭ ءتۇرلى باسپالداقتارىنان وتكەن، «داپ-دايىن پرەمەر-مينيستر» دەگەن اتقا لايىق باسقا دا ازاماتتارعا ءبىر شولۋ جاساپ وتكەندى ءجون كوردىك.
پرەمەر-مينيستردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى باقىتجان ساعىنتايەۆ.
بيىل كۇزدە 53 جاسقا تولاتىن جامبىلدىق جىگىت ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ەڭبەك جولىن جوعارى وقۋ ورىندارىندا ۇستازدىقتان باستاعان. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى، اتاپ ايتقاندا 1992-1998 جىلدار ارالىعىندا كاسىپكەرلىكپەن دە اينالىسقان. مەملەكەتتىك قىزمەتتى 1998 جىلى بىردەن وبلىس اكىمىنىڭ (جامبىل وبلىسى) ورىنباسارلىعىنان باستاعان. تابيعي مونوپوليالار، شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ ماسەلەلەرى بويىنشا بىرنەشە عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ اۆتورى مەملەكەتتىك قىزمەتتە دە وسى باعىتتا جۇمىس ىستەپ كەلەدى. 1999-2002 جىلدارى ق ر شاعىن بيزنەستى قولداۋ اگەنتتىگى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، «شاعىن كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ قورى» جاق باسقارما ءتوراعاسى، تابيعي مونوپوليالاردى رەتتەۋ، باسەكەلەستىكتى قورعاۋ جانە شاعىن بيزنەستى قولداۋ اگەنتتىگى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى سىندى لاۋازىمدار باقىتجان ءابدىر ۇلىنىڭ شەنەۋنىك رەتىندەگى شىڭدالعان باسپالداقتارى دەسە بولادى. 2002-2007 جىلدار ارالىعىندا ءبىرقاتار قۇرىلىمدىق وزگەرىسكە ۇشىراعان اتالعان اگەنتتىكتىڭ باسشىلىعىندا قىزمەتىن جالعاستىردى. پرەمەر-مينيستر كەڭسەسىنىڭ جەتەكشىسى، پاۆلودار وبلىسىنىڭ اكىمى، ەكونوميكالىق دامۋ جانە ساۋدا ءمينيسترى سىندى لاۋازىمداردان وتكەن باقىتجان ساعىنتايەۆ 2012 جىلدىڭ قىركۇيەگى مەن 2013 جىلدىڭ قاڭتارى ارالىعىندا ەلدەگى باس پارتيا «نۇر وتان» جەتەكشىسىنىڭ (پرەزيدەنتتىڭ) ءبىرىنشى ورىنباسارى دا بولدى. بۇل ۋاقىتتا ەلدە پارتيالىق ۇيىمداستىرۋشى رەتىندە سىنالاتىن ايتۋلى ساياسي دودالار بولماعانىمەن ساعىنتايەۆ پارتيا جۇمىسىن دا شاشاۋ شىعارماي الىپ ءجۇردى. ەلمەن تىعىز بايلانىس جاساۋعا مۇمكىندىك الدى، پارتيا جانىنان قوعامدىق قابىلداۋ جۇمىسىن جانداندىردى. 2013 جىلى تۇڭعىش قۇرىلعان وڭىرلىك دامۋ مينيسترلىگىنىڭ تىزگىنىن ۇستاعاندا جەمىستى ەڭبەك ەتتى دەسە دە بولادى. تاعدىرى الىپ كومپانيالار باشىلارىنىڭ قاس-قاباعىنا تاۋەلدى شاعىن قالالاردىڭ ماسەلەلەرىن شەشۋدە بۇل جىگىتتىڭ ەڭبەگى زور دەپ ءجۇر بىلەتىندەر. 2013 جىلدىڭ قاڭتارىنان بەرى ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى لاۋازىمىنان تابان اۋدارماي كەلە جاتۋى دا ءبىراز دۇنيەنى اڭعارتسا كەرەك. ايتپەسە، سوڭعى ءۇش جىلدا 2 پرەمەر، بىرنەشە ۆيسە-پرەمەر اۋىسقانىن بىلەمىز.
سالىستىرمالى تۇردە ۇكىمەت باسىنداعى جاس شەنەۋنىكتەردىڭ ءبىرى سانالاتىن اسەت يسەكەشيەۆ تە ءبىرشاما سۇيكىمى بار شەنەۋنىك. بىلايعى جۇرت جاس ساناعانىمەن، بيىل 45 جاسقا تولادى ەكەن. قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن، پرەزيدەنت جانىنداعى مەملەكەتتىك باسقارۋ اكادەمياس ءتامامداعان اسەت ورەنتاي ۇلى ەڭبەك جولىن پروكۋراتۋرا سالاسىندا باستاعانىمەن، كەيىنگى قىزمەتىنىڭ بارلىعى ەكونوميكا، ينۆەستيسيا جانە جاڭا تەحنولوگيالار سالالارىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولدى. ستراتەگيالىق جوسپارلاۋ جانە رەفورمالار اگەنتتىگىندە باس مامان، ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ دەپارتامەنت ديرەكتورى، «ۇلتتىق زاڭ قىزمەتى» جاق پرەزيدەنتى، «سۇڭقار» اوك، «ۇلتتىق كونسالتينگتىك توپ» ج ش س، «ورداباسى» كوپوراسياسى سىندى ۇلتتىق كومپانيالارداعى جەتەكشى قىزمەتتەر يسەكەشيەۆتى 2002 جىلى سول كەزدەگى ەكونوميكا جانە بيۋدجەتتى جوسپارلاۋ ءمينيسترى قايرات كەلىمبەتوۆتىڭ كەڭەسشىسى لاۋازىمىنا الىپ كەلدى. ارتىنشا، يندۋستريا جانە ساۋدا ۆيسە-مينيسترى بولىپ تاعايىندالدى. بۇگىندە «سامۇرىق-قازىنا» ءال-اۋقات قورىنىڭ قۇرامىنداعى، كەزىندەگى «قازىنا» تۇراقتى دامۋ قورى» اق باسقارما ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، پرەزيدەنت كەڭەسشىسى لاۋازىمدارىن اتقارعان اسەت ورەنتاي ۇلى 2009 جىلى يندۋستريا جانە ساۋدا ءمينيسترى بولىپ تاعايىندالدى. ءبىر جىل وتكەن سوڭ، 2010 جىلدىڭ 12 ناۋرىزىندا قازاقستان بيلىگىندەگى ەڭ بيىك نۇكتەسىنە، ياعني، سول كەزدەگى پرەمەر-مينيستر كارىم ءماسىموۆتىڭ ورىنباسارى – يندۋستريا جانە جاڭا تەحنولوگيالار ءمينيسترى لاۋازىمىنا جەتتى. سودان بەرى بىرنەشە رەت قۇرىلىمدىق وزگەرىسكە تۇسكەن يندۋستريا جانە جاڭا تەحنولوگيالار مينيسترلىگىنىڭ تىزگىنىن ۇستادى، پرەمەر-مينيستردىڭ ورىنباسارى – يندۋستريا جانە جاڭا تەحنولوگيالار ءمينيسترى بولدى. بۇگىندە يندۋستريالدى-يننوۆاسيالىق دامۋ، شەتەلدىك ينۆەستياسيالار تارتۋ، تاۋارلار ساتىپ الۋدا وتاندىق ونىمدەردىڭ ۇلەسىن ارتتىرۋ، ونەركاىپ، تۋريزم، اقپاراتتىق تەحنولوگيالار، ەنەرگەتيكا سىندى بىرنەشە سالانىڭ باسىن قوسقان ينۆەستيسيا جانە دامۋ جونىندەگى مينيستر لاۋازىمىندا.
ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترى ەربولات دوسايەۆ تا ۇكىمەت قۇرامىندا ۇزاق جىلدان بەرى قىزمەت ەتىپ كەلە جاتقان شەنەۋنىك. دوسايەۆ دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىن باسقارعان جىلدار (2004-2006 ج.ج.) وسى سالا ءۇشىن ءبىرشاما جەمىستى بولدى دەيدى بىلەتىندەر. مەديسينا قىزمەتكەرلەرىنىڭ، اسىرەسە، ورتا بۋىندى ماماندار – مەيىربيكەلەر مەن فەلدشەرلەردىڭ جالاقىسىن ەسەپتەۋ جۇيەسى جونگە كەلتىرىلىپ، اق حالاتتىلاردىڭ ابىرويى ارتىپ قالعان كورىنەدى.
ۇكىمەت باسىندا بولعان ءبىرقاتار شەنەۋنىكتەر سەكىلدى دوسايەۆ تا الماتىداعى «فيزمات» مەكتەبىنىڭ تۇلەگى. الماتى ەنەرگەتيكا ينستيتۋتىن، باۋمان اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىن ءتامامداعان. وتاندىق بانك جۇيەسىندە ءبىرشاما جىل قىزمەت ەتىپ، 1998 جىلى ۇكىمەتكە كەلدى. پرەمەردىڭ كەڭەسشىسى، ەنەرگەتيكا، يندۋستريا جانە ساۋدا، قارجى مينيسترلىكتەرىندە ۆيسە-مينيستر بولدى، تابيعي مونوپوليالاردى رەتتەۋ، باسەكەلەستىكتى قورعاۋ جانە شاعىن بيزنەستى قولداۋ اگەنتتىگىن باسقاردى. 2012 جىلدان بەرى سان مارتە اتاۋى مەن قۇرىلىمى وزگەرگەن ەكونوميكا مينيسترلىگىنىڭ تىزگىنىن ۇستاپ كەلەدى.
تاعى ءبىر فيزمات مەكتەبىنىڭ تۇلەگى قايرات كەلىمبەتوۆ تە ەل ۇكىمەتىندە ەلەۋلى قىزمەتتەر اتقاردى. ەلباسى ەكونوميكا مەن قارجى سالاسىنىڭ ءتۇرلى تىزگىنىن ۇستاتىپ، بۇل جىگىتتى وتقا دا سالدى، سۋعا دا سالدى. دارەجەسى پرەمەرلىككە تەڭ كەلەتىن پرەزيدەنت اكىمشىلىگىن دە باسقاردى. «قازىنا» حولدينگىن باسقارىپ تۇرعان كەزىندە ءبىرقاتار باسىلىمنىڭ كەلىمبەتوۆتى «داپ-دايىن پرەمەر-مينيستر» دەپ جاريالاعانىن دا كوردىك. الايدا، سوڭعى لاۋازىمى – ۇلتتىق بانك ءتوراعالىعىنان نەمات ۇلى ابىرويسىز كەتتى. كاسىبي قارجىگەرلەر دە قاراپايىم حالىق تا تەڭگەنىڭ ەركىن اينالىمعا جىبەرىلۋىن، سونىڭ سالدارىنان ورىن العان قيىندىقتىڭ ءبارىن كەلىمبەتوۆتەن كوردى...
وسى كەلىمبەتوۆپەن ۇزەڭگىلەس جۇرگەن جىگىتتەردىڭ ءبىرى ساۋات مىڭبايەۆ بولاتىن. ەكەۋى 2001 جىلى اتاقتى «قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق تاڭداۋى» قوزعالىسىنا ءوتىپ، ءبىر جىلداي وپپوزيسيانىڭ اۋىلىن شارلاعانى بار. ساۋات ساۋاتتى شەنەۋنىك بولماسا وپپوزيسيادان قايتىپ بارىپ، 2003-2006 جىلدار ارالىعىندا ەكى جارىم جىلعا جۋىق پرەمەر-مينيستردىڭ ورىنباسارى بولا ما؟ الايدا، 2013 جىلى مۇناي-گاز مينيسترلىگىنەن «قازمۇنايگازدىڭ» باسشىلىعىنا كەتىپ، ۇكىمەت ۇيىنە ورالمادى.
قازاقستاندىقتار قۇرمەت تۇتاتىن تاعى ءبىر ەكونوميست وراز جاندوسوۆ ەدى. ءبىراق، ونىڭ ەندىگى ۋاقىتتا بيلىكتىڭ اينالاسىنا ماڭايلاي المايتىنىن ءتۇسىندىرىپ جاتۋ ارتىق بولار.
كوپشىلىك مەملەكەت باسشىلىعى تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا الدىمەن ايتاتىنى – يمانعالي تاسماعامبەتوۆ ەكەنى ءسوزسىز. پرەمەر دە بولدى، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىن دە باسقاردى. رۋحانيات سالاسىنداعى قىزمەتى ءتىپتى ۇشان-تەڭىز. الايدا، بۇقارا اراسىندا مەملەكەتتىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزدى قۇرىلىمى قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ تىزگىنى سەنىپ تاپسىرىلعان ساڭلاق ساياساتكەرگە پرەمەر-مينيستردىڭ كرەسلوسىن قومسىناتىندار دا جوق ەمەس...
وبلىس اكىمدەرىنىڭ اراسىنان دا پرەمەرلىككە لايىق-اۋ دەيتىن تۇلعالاردى ۇسىنۋعا بولار ەدى. ب. ساپاربايەۆ، د. احمەتوۆ، ق. كوشەربايەۆ، س. كۋلاگين سىندى سالماقتى ساياساتكەرلەر وبلىستارعا ورتالىق اتقارۋشى بيلىكتەن بارعاندار. الايدا، ەلباسى ءجيى ەسكە سالىپ جۇرگەن «زەينەت جاسىن» ەسكەرسەك بۇل كىسىلەردىڭ بولاشاعىن دەپۋتاتتىقتان ءارى ەلەستەتە المايسىز. جاسىنان بولەك، بۇگىنگى ۇكىمەت باسشىسىنا قويىلاتىن تالاپ تا باسقاشا. شارۋاشىلىققا مىعىم اكىم ۇكىمەت باسشىلىعىندا دا جەمىستى ەڭبەك ەتەدى دەۋ ەندىگى ۋاقىتتا قاتە پىكىر بولماق. جىلۋ مەن سۋدىڭ، توق پەن گازدىڭ جاعدايىن ءبىلۋ پرەمەر ءۇشىن جەتكىلىكسىز. ويتكەنى، مينيسترلەر كابينەتىنىڭ تىزگىنىن جاڭا تيپتەگى شەنەۋنىكتىڭ ۇستاۋى مىنا جاھاندىق داعدارىس جاعدايىندا وتە-موتە قاجەت-اق. ال، قوعام ءۇشىن دە، ساياسي ەليتا ءۇشىن دە ەڭ ماڭىزدىسى بۇگىنگى بيلىكتە "ماسىموۆتەن باسقا بىلىكتى مەنەدجەر جوق" دەگەن قاتە تۇسىنىكتەن ارىلۋ.
جومارت ابدوللا ۇلى
پىكىر قالدىرۋ