Alashtyń daryndy aqyny, jalyndy pýblısıs, aǵartýshy Sultanmahmut Toraıǵyrovtyń týǵan kúnine oraı shyǵys ólkede bolǵan ómiriniń qyr-syrlary baıandalady

Sultanmahmuttyń syrqaty

 Qazaqtyń ataqty aqyny, aıaýly perzenti Sultanmahmut týberkýlez dertine erte shaldyqqan dep jazady e-history.kz. Nebary 27 jasynda bul pánıden ketýiniń syry da osynda. Onyń qamshynyń sabyndaı qysqa ǵumyrynda Altaı, Qatonqaraǵaı, Kúrshim men Zaısan óńiriniń alatyn orny da mańyzdy.

Sultanmahmuttyń Troısk qalasynda oqyp júrgen kezinde jazatyn «Aptasyna eki ret obed etem. Onyń ózinde qara shaı men qara nan» sózi esińizde me? Jastaıynan kórgen joqshylyq pen oqýdaǵy jyldaryndaǵy tapshylyq jas aqyndy aýrýǵa dýshar etkeni shyndyq. Onyń ústine 1914 jyldardaǵy Semeı shaharyndaǵy jumyssyzdyq ta dińkeletip ákep, densaýlyǵyna keri áserin tıgizdi. Osyndaı bir qıyndyq, er basyna túsken aýyrtpashylyq kezeńde ol Semeıge kelgen Qarataı eliniń bolysy, baı Erejeptiń Ábdikárimimen tanysady. Dimkás kóńildi jubatýǵa osy tanystyq da sep bolǵanǵa uqsaıdy.

Ábdikárim Erejepuly – óz zamanynyń kózi ashyq, oqyǵan, ozyq oıly qazaǵy. El basqaryp júrip, qazaq balalarynyń da bilim alýyna, eýropalyq oqýyna jol ashqan tulǵa. Ol Alash Orda qaıratkeri, sondaı-aq eki márte Memlekettik Dýmaǵa jáne Alash partıasynyń atqarý komıtetine múshe bolǵan. Keıin 1920 jyly Semeıde Alash partıasynyń jańa baǵdarlamasy qabyldanǵan kezde Álıhan Bókeıhannan keıingi qosymsha baıandamany osy Ábdikárim jasaǵan.  

Sultanmahmuttyń mektebi

Ábdikárim bolystyń Semeı shárine kelýiniń de sebebi bar: ol ózi turatyn Altaı ólkesindegi Shyńǵystaıǵa eki klastyq qazaq-orys mektebin saldyrý maqsatynda júrgen. Keıin bolystyń joǵary jaqtaǵy ulyqtardan ruqsat alyp, óz qarjysyna Altaı qaraǵaılarynan qıyp eńseli mektep saldyrǵany belgili. Uly Abaıdyń ózi súısingen Ábdikárimniń bolys, baı-baǵlandyǵy jaqsy jazylǵan da, mesenattyq qabileti onsha tanylmaǵan. Sol ýaqyttyń ózinde qazaq balalarynyń kózin ashyp, hat tanýyna jaǵdaı jasaǵan Á. Erejepulynyń mesenattyǵy qalaıda joǵary baǵalanýy tıis.

Jańa ashylǵan mektepke bala oqytatyn muǵalimderdiń jalaqysyn da Ábdikárim bolys ózi kóterip otyrǵan. Semeı qalasynda tanysqan Sultanmahmutty da óz eline shaqyryp, muǵalimdik jumysty usynady. Demek ol jas aqynnyń ókpe aýrýyna shaldyqqanyn biledi ári naýqasynan jazylsyn degen oımen ony bıe baılap qymyz saýǵan qyr halqynyń arasyna ádeıilep shaqyrýy ábden múmkin. Osylaısha Altaıdyń tórinde, Marqakóldiń órinde Sultanmahmuttyń muǵalimdik qyzmeti bastalady.

Sol ýaqyttyń kózimen qaraǵanda oqyǵan qazaq zıalysy retinde tanylyp, oı-órisi keń, bilimi sheksiz bolǵan ol áý basta-aq mektep oqýshylaryn úıirip alady. Aýyl balalary aqyndy da aınalshyqtap, jaqsy kórip, ol bergen sabaqqa, bilimge umytyla túsedi. Kózin kórgen aýyl qarıalarynyń aıtýynsha, jas ári oqyǵan Mahmuttyń mańaıyna jastar asa úıir bolǵan.

Osy mektep keıin aqynnyń esimine berildi. Sultanmahmut Toraıǵyrov atyndaǵy Shyńǵystaı orta mektebin qazaq til biliminiń negizin salýshylardyń biri, profesor Sársen Amanjolov, KSRO Halyq muǵalimi Qumash Nurǵalıev, Sosıalısik Eńbek Eri Boshaı Kitapbaı, jazýshylar Qalıhan Ysqaq, Oralhan Bókeı, Dıdahmet Áshimhan sıaqty halqyna eńbekteri sińgen azamattar bitirgen bolatyn.  

Sultanmahmuttyń ǵashyǵy

 Shyńǵystaı mektebinde sabaq jerip júrip Sultanmahmut Ábdikárimniń boı jetip qalǵan qyzy Baǵılamen tanysady. Bolystyń álpeshtep ustaǵan qyzy da jas aqynǵa ǵashyq bolǵan.

Eki jastyń arasyndaǵy mahabbat sezimi qansha alaýlap tursa da, qosylýyna múmkindik bolmaǵan. Tipti qyzdyń ákesi Ábdikárimniń de buǵan qylar qaırany joq: óıtkeni Baǵıla sulý Qosaǵashtyń Shúı jazyǵyndaǵy Buqarbaı baıdyń Aqsultan degen ulyna besiktegi kezinde atastyryp qoıylǵan eken. Belgili tarıhshy Tursynhan Zákenuly Altaıǵa saparynda týǵan «Arda Altaı, Altyn Altaı, jarqyn Altaı» atty joljazbasynda mynadaı derek keltiredi: «Ózin Ábdikárimniń emes, atasy Erejeptiń qyzymyn deıtin Baǵıla uzatylyp bara jatyp: «Ákem aıtsa kónbes edim, atam aıtqan soń kóndim» degen eken». Ata dástúrdi buza almaǵan qos ǵashyqtyń mahabbat hıkaıasy osymen támam. Qarataı eliniń bir taýdyń eki jaǵyn tel emgen Altaı jáne Qosaǵash qazaqtarynyń tamyrly baılanysy osyndaıdan kórinedi deıdi maqala avtory.

Árıne, bul jaǵdaı jany názik aqyn, namysqoı azamat Sultanmahmutqa aýyr soqqy bolyp tıedi. Ol jany kúızele júrse de bar ashýyn aq qaǵaz ben qara sıadan alǵandaı, jańa shyǵarmalar jazýǵa umtylady. Sanasyn sansyratyp, janyn jaralaǵan osy oqıǵadan keıin ol óziniń ataqty «Qamar sulý» hıkaıasyn jazady. Atalǵan shyǵarmalardyń negizinde óz basynyń muń men qaıǵydan, ishqusalyqtan arylmaǵan tragedıasy jatqany belgili. «Qamar sulý» hıkasy ózi ǵashyq bolǵan sulýyna soqqan uly eskertkish bolyp tarıhta qaldy.    

 Sultanmahmuttyń aqysyz aǵartýshylyǵy

 Mundaı jaǵdaıdan keıin Sultanmahmut úshin Shyńǵystaı elinde bala oqytýynyń máni qalmaıdy. Kelesi, 1915 jyly kóktemde Zaısan qalasyna kelgen ony dosy Máýlet Shamsýtdınov qarsy alady. Zaısandyq baı ári saýdager Máýlettiń  úıinde jatyp Mahmut aqyn «Kim jazyqty?» romanyn jazady. Sol úı qazir áli bar, ony zamanynyń asqan sáýletshisi Baıazıt Sátbaev salyp shyqqan.

Sultanmahmut Zaısan, Tarbaǵataı boıyndaǵy  baıjigitter mekendeıtin Terisaıryq bolysynda bala oqytady. Terisaıryqtyń jeri burynǵy Aqsýat jáne Tarbaǵataı aýdanyndarynyń birigýinen qurylǵan búgingi Tarbaǵataıǵa kiredi.

Aqyn tarlan taý Tarbaǵataıdy bolǵany jaıynda «Jazyqsyz tamǵan qan» atty ocherkinde tolyq baıandaıdy, osy týyndynyń kirispesinde: «13 avgýsta Tarbaǵataı atanǵan taýdyn arǵy betindegi Qytaıǵa qaraǵan elde edim.Tarbaǵataı jotasynan sozylyp túsken árbir salalardyń  arasy saıyn sarqyrap aqqan bulaq, jaǵasyndaǵy kógal  jer, jyraqtarda aq boz úıli qazaq aýyldary edi. Biz bul  aýyldardy aralap, birine qonyp, birine tústenip júrip,  búgin úshinshi konalqaǵa Másálim degen bıdiń aýylynda edik.  Meniń erip júrgen kisilerim bul elderdiń syılaıtyn  aǵaıyndary bolǵandyqtan, olar kórgen syı-qurmetke men  de ortaq edim» dep jazady.

Sultanmahmut Tarbaǵataı elinde júrgende Alashtyń  kórnekti qaıratkerleri Aqsýattan shyqqan Bıahmet Sarsenovpen, Erejep Itbaevpen jáne t.b. el  azamattarymen tanysyp, etene jaqyn bolady. Sonymen  qatar asqan shejireshi, eskiden mol habary bar Qurban qajymen de tanysady. Qurban qajynyń shyn esimi Qońyz bolǵan, qajylyqqa attanyp bara jatqanda kezikken uly aqyn Abaı ony Qurban atandyryp jiberedi degen derek  bar.

Qurban qajynyń aýylynda Mahmut 1914-1916  jyldary bala oqytqan. Tarbaǵataı elindegi Qamysty,   Mańyraq, Bozsha, arǵy betke tıip turǵan Qyzylashy eldi mekenderinde sabaq bergen onyń osy  óńirdiń rýhanı, aǵartý isindegi eńbegi orasan zor. Sultanmahmuttyń merzimdi baspasózdiń betinde  jarıalaǵan «Eski sóz», «Aqnaıman Oısynbaı», «Jalańash  baba», «Elden», «Ýst-Kamenogorsk ýezen» jáne t.b. maqalalarynyń deni Qurban qajydan estigenderi bolǵan. Sóıtip júrgende patshanyń 1916 jylǵy qazaqtan ásker alýy týraly jarlyǵy shyǵyp, el ishinde dúrbeleń bastalýyna baılanysty bala oqytýdyń mánisi ketedi.

Sultanmahmut 1916 jyldyń jazynda bala oqytqan aqysyn da ala almaı, janyn syzdatyp, boıyn meńdegen kókirek aýrýynan da aıyǵa almaı, Semeıge qaıtady.

Zańǵar Kárimhan