«Qamshy» portalynyń tehnıkalyq redaktory Yqylas Orazbaıdyń kompúter júıeleri týraly tizbekti maqalalaryn kezeń-kezeńimen jarıalaýdy jón kórdik. Túıgenińiz bolsa oı bólisińiz qurmetti oqyrman! 

 Aqparattyq qaýipsizdik – bir eldiń ornyqty, baıandy damýynyń negizgi sharttarynyń biri. Kóptegen damyǵan elderde memleket qorǵanysy úshin paıdalanatyn ózine tán kompıýter júıesi bar. Óıtkeni kompıýter júıesindegi ártúrli nıettegi qystyrma programmalardy bylaı qoıǵanda, Google izdeý saıtynyń ózi qanshama memlekettiń, mekemeniń, jekeniń qupııalyǵyn urlap jatqany belgisiz. Bul ǵasyr áldeqashan ınformasıa ǵasyryna aınaldy. Biraq Qazaqstanda, sonaý Alashorda tusyndaǵy ult ardagerleriniń álippeni, matematıkany, pedagogıkany oqýlyq retinde qazaqy zerdemen qaıta jazǵanyndaı zamanymyzdyń eń ozyq qarýy kompıýterdiqazaqshalastyrýǵa bolǵan tyń serpilis áli týyndamaı keledi. 

Men Qytaıda týylyp, sonda erjetkendigimnen sol eldiń keıbir damý kezeńderine, tájirıbelerine kýá boldym. Sol tolqynnyń ishinde óstim. Qytaıdyń IT salasy 1995jyldan beri ushqan qustaı damydy. Memleket qazynasyndaǵy altyn aqshalardyń Google sıaqty IT dárıalary arqyly shetelge aǵylmaýy úshin «baıdý» (www.baidu.com) tektes arnaýly izdeý saıttary ashyldy. Ári onyń izdeý áriptik kody GB2312-gesáıkestirilik, Qytaıdyń óz árip júıesine arnalǵandyqtan ǵalamtor paıdalanýshylar úshin asamol ıgilikter jaratty. Shetelge beker aǵylatyn aqparattyq, jarnamalyq qorlar «baıdý» seriktigi arqyly qaıtadan úkimetke quıylatyn boldy. Ózegiń talmasy úshin ózińde bolýy kerek qoı. Budan syrt qazir álemdik óredegi básekege tótep bere alatyn QQ atty ınternettegi lezdik habarlasý quraly bar Qytaı memleketi óz aqparatyn búkildeı óz medıalary, óz jumsaq bólshekteri arqyly atqartýda. Bertinge deıin qytaılyqtar Reseı óndirgen «kasperskıı» (kaspersky) syndy vırýstan saqtaný jumsaq bólshekterin satyp alyp istetetin, Keıin kele úkimet tarapynan arnaıy qarjy bólinip, «Jın shan dý ba» (金山毒霸) sıaqty búkildeı aqysyz vırýs tazalaý jumsaq bólshekteri ázirlenip, ol Qytaıdyń ózi túgili alys-jaqyn shetelderdi de qamdaı bastady. Mine bul az qarjy jumsap, kóp qarjyny únemdeýdiń bir mysaly . Budan da mańyzdysy memleket ishine dendep kirgen shetel jumsaq bólshekteriniń aqparat urlaýynyń aldyn alý.

Qazir Qazaqystandaǵy IT salasy, sonyń ishindegi taza qazaqy IT ónerkásibi basqalardyń jetegimen ketip barady. Máselen Qytaıdaǵy qazaqtildi saıyttardyń 90 paıyzy Qytaı kompanıasy jasaǵan Discuz júıesin paıdalansa, Qazaqstandaǵy saıttardyń 90 paıyzy Wordpress júıesin istetýde. Bul qazaqy IT salasynyń áli qalyptasyp úlgermegendiginiń, qazaq saıttarynyń qaýipsizdiginiń kilti áli de basqalardyń qolynda ekendiginiń bir aıǵaǵy. Al buny damytý úshin ne isteý kerek? Eń birinshi, «Qazaq IT ýnıversıtetin» qurýǵa talpynýǵa tıispiz. Al úkimet tarapy Qazaq IT kompanıalaryn qurýǵa atsalysyp, olardy súıemeldep qaz turǵyzyp jiberý kerek. Al olar qazaq úkimetiniń myqty qolǵanaty bolmaq.

Tarıhtyń daýyly men nóserinde qazaq jurty qyrylyp-joıylyp, kóptegen memleketterge tarydaı shashylyp ketkeni ras. Búginde ásirese, «temir túzimdegi» memleketterdegi qandastardy Otanǵa oraltý qazaq qany týlaǵan ár azamattyń armany bolsa, kók baıraqtyń astyna Alashtyń basyn qosý bılik basyndaǵy biliktilerdiń bitirer isi.

Al IT salasy – bar qazaqtyń basyn qosýda qandaı mindetter atqara alady, múmkindigi qanshalyq? Osyǵan toqtalyp kórelik.

Aıtalyq, dúnıeniń bursh-buryshyndaǵy qandastar «Aıqyn» gazetin satyp ala almasa da, ǵalamtor arqyly jaqsy biledi. Bul shekaramen shektelmeıtin IT-diń eń basty ereksheligi.  

Ekinshi múmkindik, Alty alash qoldanatyn krılısa, latynsha jáne tóte álipbıdegi jazýlardy ınternet programmalary arqyly avtomatty aýdaryp kórsetýge bolady. Mysaly, sizder qarap otyrǵan «Qamshy» portaly dál osy úddeden shyǵa alady. Bul bizdiń – qazaqqa bolsyn dep jasaǵan maqsatty jumystarymyzdyń biri. Endi bul tehnologıany resmı túrde búkil qazaq saıttaryna qoldaný kerek. Sonda ǵana ár qazaq saıtynyń oqyrmany dúnıeniń túkpir-túkpirindegi bar qazaq bolatyndyǵy shúbásiz.

Úshinshi múmkindik, ınternetke jalǵanýdyń narqy tómen, otbasy saıyn kompúter jalpylasa bastaǵan myna dáýirde shyn máninde elge bilim beretin qazaq tilindegi elektrondy kitaphana qursa, onyń búgingi oqyrmany qazaqtyń keleshegin jaratady dep tujyrymdaýǵa ábden negizimiz bar.

Men Qytaıdaǵy qazaqtildi saıyttardy alǵash qurýshylardyń biri retinde 10 jyldan bergi IT salasyna aralasqan tájirıbelerimdi aıtsam, Qytaıdaǵy qazaqtildi saıyttardyń kúndik kórilimi 2000-2005 jyldar aralyǵynda 6-dan 6000-ǵa, 2005-2012 jyldar  aralyǵynda 6 myńnan 60 myńǵa kóterilgenin kózimmen kórdim. Budan dúnıejúzindegi taza qazaqtildi oqyrmannyń úshten biri Qytaıda turatynyn bilýge bolady.

Ekinshi túıgenim, men qazir joǵary dárejeli programma jasaý bilimderin úırený úshin qytaı tilin bilýdiń jetkiliksiz  ekenin baıqadym. Endi aǵylshyn tilin úırenýge bel baılap otyrmyn. Bul da bolsa bir ulttyń ǵylym-tehnıkasy damyǵan saıyn sol ulttyń tiliniń de mártebesi kóterile beretindiginiń bir mysaly. Taǵy bir másele, neshe jyldyq kompıýter kýrstaryn ashý tájirıbelerin qortyndylaǵannan keıin 2010 jyldan bastap kopúter bilimderin alys aralyqta oqytý jumysyn bastadym. Sol arqyly neshe júzdegen oqýshyny aqyly, neshe myńdaǵan oqýshyny aqysyz tárbıeledim. Endi osy tájirıbeni Qazaq elinde qoldanǵym keledi. Ol úshin aldymen jumsaq bólshekterdi bir-birlep qazaq tiline aýdaryp, olarǵa arnap qazaq tilindegi elektrondy sabaqtar daıyndap, ınternet arqyly búkil qazaqqa taratsa halyqtyq deńgeıdegi ǵylym-tehnıkalyq saýattyń joǵarlaýyna asa zor serpilis ákeler edi . 

Úshinshi túıgenim, men jumystan syrtqy ýaqytymnan paıdalanyp, birer jyl izdený arqyly arnaıy jumsaq bólshek zerttep jasadym. Bul jumsaq bólshektiń ishinde ártúrli qazaq jazýlaryn sáıkestirý qyzmetterinen syrt uıǵyr tilindegi maqalalardy qazaq tiline 60-70 paıyz dáldikte tikeleı aýdara alatyn erekshelik bar. Óıtetini, uıǵyr tiliniń gramatıkasy men qazaq tiliniń gramatıkasy uqsas. Tek jurnaq-jalǵaýlar men túbir sózderdi aýdarý kerek. Bul mynany túsindiredi: eger jetkilikti qarjy men adam kúshi bolsa, búkil túrki tilderin tehnıka arqyly bir-birine bógetsiz aýdarýǵa bolady. Al tilderdiń bir-birine bógetsiz aýdarylýyna qol jetkize alsaq, onda búkil túrkige ortaq ǵalamtor jasaýǵa da ábden múmkindik bar.  Bul degenińiz qazaqsha jazǵan maqalańyzdy «túrikshe» degen túımeni basyp tikeleı túrik tilindegi maqala retinde kórýińizge bolady degen sóz.

Eger osyndaı kompúterlik baǵdarlmalar jasalyp, qoldanysqa ense,  túrkitekti halyqtardyń yntymaqtastyǵy men birtutas damýyna aıryqsha úles bolar edi.