Men bul maqalada bir ımanı gúldi adam týraly aıtqym keledi. Aıta otyryp, Allany, adamzatty, ádiletti súıý degen bul dúnıeniń tirshiliginen tyıylyp, aspanǵa qarap qol jaıyp otyra berý emes, qaıta jan qýatyn odan ári baıytý arqyly ne bir tamasha ister tyndyrý, al jalpy adamzattyq qundylyqtarǵa umtylý degen ulttyq múddelerdi aıaqqa basý emes, qaıta ulty, Otany úshin janqıarlyqpen eńbek etý ekenin onyń ómiri men qyzmeti arqyly kórsetkim keledi.
Meniń keıipkerim respýblıkaǵa belgili shyǵystanýsh
y ǵalym Irannan kelgen Islam Jemeneı.
Islamnyń atasy Raqbaı Mańǵystaýdyń asa iri baıy bolmasa da maldylarynyń biri eken. Ol kisi: “Maldyń shetine jetkenshe bir qonyp, ertesine ǵana jıystyryp keletinbiz” dep aıtyp otyrar edi. Islam: “bir kúnshilik jerdi bizdiń malymyz tutas jaılap jatady eken ǵoı”, dep oılaıtyn. Qalada týyp, esi endi kire bastaǵan sábı tuıaqty maldyń aıaǵy jetken jerge deıin jaıylyp kete beretinin áli bilmeıtin edi.
Mańǵystaýda 1928 jylǵy tárkileý bastalǵanda barlyq jerlerdegideı, árıne, oǵan narazylyq kórsetkender Raqbaı aqsaqaldyń atalastarynyń ishinde de boldy. Olardyń bir-ekeýin jer aýdaramyz dep ushaqqa salyp alypty da, teńizge tirideı tastap jiberipti. Bul habar búkil áýletti titirentti. Onyń ústine ózi de qara tizimge ilingeni týraly habar jetti. Buǵan deıin “áliptiń artyn baqqan”, tipti malymdy óz erkimmen bersem be dep júrgen Raqbaı qarıa qatty sasty. Teńdik ornatamyz degenderdiń maldy aqysyz alǵanyn bylaı qoıǵanda jaqyndaryn jer aýdaramyz dep aldap, sotsyz, suraýsyz teńizge batyryp jiberýi ádiletke úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn edi.
Endi Raqbaı aqsaqaldyń ózi de solardyń jolyn qushpaq. Maly turmaq, ózi de suraýsyz ketpek.
Bul eldiń Iranǵa údere kóshýine sebep bolǵan taǵy bir jaǵdaı – jańa ókimettiń halyqtyń ǵasyrlar boıǵy senimine shabýyl jasap, Qudaıdy joqqa shyǵarýy edi. Maldan aıyrylsa, orny tolar, jannan aıyrylsa, jas urpaq jetiler, al senimnen aıyrylsa, keleshek ne bolady? Sol kezeńde shyn musylmannyń aldynda osyndaı sheshýi qıyn suraq turdy. Óıtkeni seniminen aıyrylǵan soń ólýge de bolmaı qaldy. Bir Alladan bas tartyp, onyń aldyna qalaı barmaq?
Halqymyzdyń basyna túsken osy psıhologıalyq kúı áli kúnge deıin ǵylymı eńbekterde de, kórkem ádebıette de jarytyp sıpattalǵan emes. Qazan tóńkerisi týraly tom-tom kitaptar jazǵan keńestik qazaq jazýshylary muny ol kezderi sóz joq aınalyp ótýge májbúr boldy. Nemese tıip-qashyp qana kórsetti. Berikbaı Saǵyndyquly óziniń “Ǵalamnyń ǵajap qubylystary” atty kitabynda bir qyzyq faktini aıtady. Buhara jaǵynda bir áýlıe búlik shyǵarǵan musylmandardy: “Bul ókimet uzaqqa barady, moıynsunbasańdar bosqa qyrylyp ketesińder”, dep el aralap, úgit júrgizipti. Árıne, ol jaryqtyq, áýlıe komýnıstik partıanyń úgitshisi emes-ti. Biraq, qantógiske jol bergisi kelmegen izgi nıetti adam ekeni anyq. Demek, júregine ımanı gúl uıa salǵan jan boldy ǵoı.
Imanı gúl demekshi komýnızm ıdeıasynyń ózi úsh súıispenshilikten bastaý alyp jatqan joq pa? Óıtkeni, ǵylymı komýnızmniń bir bulaǵy – sosıal-ýtopıster bolsa, bul “qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaıtyn” zamandy atam qazaq neshe yqylym zamannan ańsaǵan. Al ál-Farabı Eýropa ýtopıserinen alty-segiz ǵasyr buryn ondaı eldiń úlgisin de jazyp qaldyrǵan. Ǵulama babamyz da ony aspannan alǵan joq-ty. Keshirersizder, onyń aldynda aspannan túsken kitaptar boldy ǵoı…
Biraq, komýnıser úsh súıispenshiliktiń eń bastysyn – Allany súıýdi tárk etti. Tipti Jaratýshyny joqqa shyǵardy. Bulaqtan sý ishkenimen, onyń bastaýynan bas tartty, basqalardan búrkemelep jasyrdy. Alla jolyna shyndap túskender buǵan kóne almady da, dinsizdiktiń týy kóterilgen týǵan ólkesin tastap shyǵýǵa májbúr boldy. Qudaı jolyna olar maly túgil basyn baılady. Sol saparda mal da, jan da kóp qyryldy. Biraq, olardyń Allaǵa degen senimi setinegen joq. Sol senim jetelegen Jemeneı áýleti sýsyz dalanyń sýsyǵan qumyn basyp, tabanyn tas tesken taý asyp, bir Allany medet tutqan Iran eliniń soltústigine jetip turaqtady.
Adamı senimin saqtap qalý jolynda áke-shesheleri kórgen azapty, árıne, Islam kórgen joq. Ol Iranda 1952 jyly dúnıege keldi. Biraq atasy balasynyń Islam dep azan shaqyryp at qoıýynyń, Jemeneı dep famılıa berýinde kóp syr jatyr. Onyń esimi men famılıasy atasy bastaǵan Jemeneılerdiń uly senim jolyndaǵy joryǵynyń sımvoly. Islam Jemeneı – demek Islamdaı uly senimi bar Jemeneı, al Islam sózin arabshadan tikeleı óz maǵynasynda aýdarsań – Beıbit Jemeneı.
Tegeran ulttyq ýnıversıtetin psıhologıa mamandyǵy boıynsha oqyǵan bizdiń keıipkerimiz ıslam fılosofıasymen de tereńirek tanysty. Ol bul ilimdi tabandatqan segiz jyl zerttepti. Biraq, árıne, túbine jettim dep aıta almaıdy. Ol ilimdi tolyq bilý úshin óziniń aıtýyna qaraǵanda jıyrma jyl sońyna túsip oqý kerek eken. Biraq, onyń kókiregine sol segiz jylda ımanı gúl myqtap uıa salyp úlgerdi. Allany, adamzatty, ádiletti súıý degenniń is júzinde ahlaqtyń (moraldiń – E.Á.) eń bıik shyńy ekenin sanasymen sezindi. Taǵy bir ańǵarǵany munyń bári onyń otbasynda alǵan tárbıesimen qabysyp jatty.
Alaıda, bizdiń keıbirimizdiń qate túsinigimizdeı din oqýyn oqyǵannyń bári sopy bolyp ketpeıtindigine Irandaǵy ıslam tóńkerisi kýá. Bul eldiń qazirgi prezıdenti, dintanýshy, fılosof S.Hatamı kitaptarynda sopylyq jol bizge qol emes dep jazady. Tipti ıslam órkenıeti men batystyq órkenıettiń bir-birimen almasatyn qundylyqtarynyń kóp ekenin kórsetedi. Árıne, moraldyq qundylyqtarǵa kelgende batystan aıaǵyn tartady.
Al Islam bolsa, qazaqtyń kóshpeli qoǵamdaǵy moraldyq qundylyqtary saqtalǵan otbasynda týyp ósti. Islamdyq órkenıet pen naryqtyq kapıtalısik qatynasty ustanǵan elde bilim alyp, eńbek etti. Balalyq, jastyq shaǵy Reza Pehlevı shahtyń bıligimen tuspa-tus kelgendikten bul kezde is júzinde eldi AQSH jáne basqa alpaýyttardyń kapıtaly bılegenin, oǵan qarsy ulttyq narazylyq qozǵalystardy, Homeını bastaǵan ıslam tóńkerisin kózimen kórdi. Ol ıran-ırak soǵysyna da kýá bolyp, onyń sebep-saldaryn jaqynyraq bildi.
Munyń bári onyń azamat retinde qalyptasýyna tikeleı áser etti. Ol otan úshin kúreskenderdi kóre júrip, qazaq eli úshin qyzmet etetin kúsh qashan týady dep armandady.
y ǵalym Irannan kelgen Islam Jemeneı.
Islamnyń atasy Raqbaı Mańǵystaýdyń asa iri baıy bolmasa da maldylarynyń biri eken. Ol kisi: “Maldyń shetine jetkenshe bir qonyp, ertesine ǵana jıystyryp keletinbiz” dep aıtyp otyrar edi. Islam: “bir kúnshilik jerdi bizdiń malymyz tutas jaılap jatady eken ǵoı”, dep oılaıtyn. Qalada týyp, esi endi kire bastaǵan sábı tuıaqty maldyń aıaǵy jetken jerge deıin jaıylyp kete beretinin áli bilmeıtin edi.
Mańǵystaýda 1928 jylǵy tárkileý bastalǵanda barlyq jerlerdegideı, árıne, oǵan narazylyq kórsetkender Raqbaı aqsaqaldyń atalastarynyń ishinde de boldy. Olardyń bir-ekeýin jer aýdaramyz dep ushaqqa salyp alypty da, teńizge tirideı tastap jiberipti. Bul habar búkil áýletti titirentti. Onyń ústine ózi de qara tizimge ilingeni týraly habar jetti. Buǵan deıin “áliptiń artyn baqqan”, tipti malymdy óz erkimmen bersem be dep júrgen Raqbaı qarıa qatty sasty. Teńdik ornatamyz degenderdiń maldy aqysyz alǵanyn bylaı qoıǵanda jaqyndaryn jer aýdaramyz dep aldap, sotsyz, suraýsyz teńizge batyryp jiberýi ádiletke úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn edi.
Endi Raqbaı aqsaqaldyń ózi de solardyń jolyn qushpaq. Maly turmaq, ózi de suraýsyz ketpek.
Bul eldiń Iranǵa údere kóshýine sebep bolǵan taǵy bir jaǵdaı – jańa ókimettiń halyqtyń ǵasyrlar boıǵy senimine shabýyl jasap, Qudaıdy joqqa shyǵarýy edi. Maldan aıyrylsa, orny tolar, jannan aıyrylsa, jas urpaq jetiler, al senimnen aıyrylsa, keleshek ne bolady? Sol kezeńde shyn musylmannyń aldynda osyndaı sheshýi qıyn suraq turdy. Óıtkeni seniminen aıyrylǵan soń ólýge de bolmaı qaldy. Bir Alladan bas tartyp, onyń aldyna qalaı barmaq?
Halqymyzdyń basyna túsken osy psıhologıalyq kúı áli kúnge deıin ǵylymı eńbekterde de, kórkem ádebıette de jarytyp sıpattalǵan emes. Qazan tóńkerisi týraly tom-tom kitaptar jazǵan keńestik qazaq jazýshylary muny ol kezderi sóz joq aınalyp ótýge májbúr boldy. Nemese tıip-qashyp qana kórsetti. Berikbaı Saǵyndyquly óziniń “Ǵalamnyń ǵajap qubylystary” atty kitabynda bir qyzyq faktini aıtady. Buhara jaǵynda bir áýlıe búlik shyǵarǵan musylmandardy: “Bul ókimet uzaqqa barady, moıynsunbasańdar bosqa qyrylyp ketesińder”, dep el aralap, úgit júrgizipti. Árıne, ol jaryqtyq, áýlıe komýnıstik partıanyń úgitshisi emes-ti. Biraq, qantógiske jol bergisi kelmegen izgi nıetti adam ekeni anyq. Demek, júregine ımanı gúl uıa salǵan jan boldy ǵoı.
Imanı gúl demekshi komýnızm ıdeıasynyń ózi úsh súıispenshilikten bastaý alyp jatqan joq pa? Óıtkeni, ǵylymı komýnızmniń bir bulaǵy – sosıal-ýtopıster bolsa, bul “qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaıtyn” zamandy atam qazaq neshe yqylym zamannan ańsaǵan. Al ál-Farabı Eýropa ýtopıserinen alty-segiz ǵasyr buryn ondaı eldiń úlgisin de jazyp qaldyrǵan. Ǵulama babamyz da ony aspannan alǵan joq-ty. Keshirersizder, onyń aldynda aspannan túsken kitaptar boldy ǵoı…
Biraq, komýnıser úsh súıispenshiliktiń eń bastysyn – Allany súıýdi tárk etti. Tipti Jaratýshyny joqqa shyǵardy. Bulaqtan sý ishkenimen, onyń bastaýynan bas tartty, basqalardan búrkemelep jasyrdy. Alla jolyna shyndap túskender buǵan kóne almady da, dinsizdiktiń týy kóterilgen týǵan ólkesin tastap shyǵýǵa májbúr boldy. Qudaı jolyna olar maly túgil basyn baılady. Sol saparda mal da, jan da kóp qyryldy. Biraq, olardyń Allaǵa degen senimi setinegen joq. Sol senim jetelegen Jemeneı áýleti sýsyz dalanyń sýsyǵan qumyn basyp, tabanyn tas tesken taý asyp, bir Allany medet tutqan Iran eliniń soltústigine jetip turaqtady.
Adamı senimin saqtap qalý jolynda áke-shesheleri kórgen azapty, árıne, Islam kórgen joq. Ol Iranda 1952 jyly dúnıege keldi. Biraq atasy balasynyń Islam dep azan shaqyryp at qoıýynyń, Jemeneı dep famılıa berýinde kóp syr jatyr. Onyń esimi men famılıasy atasy bastaǵan Jemeneılerdiń uly senim jolyndaǵy joryǵynyń sımvoly. Islam Jemeneı – demek Islamdaı uly senimi bar Jemeneı, al Islam sózin arabshadan tikeleı óz maǵynasynda aýdarsań – Beıbit Jemeneı.
Tegeran ulttyq ýnıversıtetin psıhologıa mamandyǵy boıynsha oqyǵan bizdiń keıipkerimiz ıslam fılosofıasymen de tereńirek tanysty. Ol bul ilimdi tabandatqan segiz jyl zerttepti. Biraq, árıne, túbine jettim dep aıta almaıdy. Ol ilimdi tolyq bilý úshin óziniń aıtýyna qaraǵanda jıyrma jyl sońyna túsip oqý kerek eken. Biraq, onyń kókiregine sol segiz jylda ımanı gúl myqtap uıa salyp úlgerdi. Allany, adamzatty, ádiletti súıý degenniń is júzinde ahlaqtyń (moraldiń – E.Á.) eń bıik shyńy ekenin sanasymen sezindi. Taǵy bir ańǵarǵany munyń bári onyń otbasynda alǵan tárbıesimen qabysyp jatty.
Alaıda, bizdiń keıbirimizdiń qate túsinigimizdeı din oqýyn oqyǵannyń bári sopy bolyp ketpeıtindigine Irandaǵy ıslam tóńkerisi kýá. Bul eldiń qazirgi prezıdenti, dintanýshy, fılosof S.Hatamı kitaptarynda sopylyq jol bizge qol emes dep jazady. Tipti ıslam órkenıeti men batystyq órkenıettiń bir-birimen almasatyn qundylyqtarynyń kóp ekenin kórsetedi. Árıne, moraldyq qundylyqtarǵa kelgende batystan aıaǵyn tartady.
Al Islam bolsa, qazaqtyń kóshpeli qoǵamdaǵy moraldyq qundylyqtary saqtalǵan otbasynda týyp ósti. Islamdyq órkenıet pen naryqtyq kapıtalısik qatynasty ustanǵan elde bilim alyp, eńbek etti. Balalyq, jastyq shaǵy Reza Pehlevı shahtyń bıligimen tuspa-tus kelgendikten bul kezde is júzinde eldi AQSH jáne basqa alpaýyttardyń kapıtaly bılegenin, oǵan qarsy ulttyq narazylyq qozǵalystardy, Homeını bastaǵan ıslam tóńkerisin kózimen kórdi. Ol ıran-ırak soǵysyna da kýá bolyp, onyń sebep-saldaryn jaqynyraq bildi.
Munyń bári onyń azamat retinde qalyptasýyna tikeleı áser etti. Ol otan úshin kúreskenderdi kóre júrip, qazaq eli úshin qyzmet etetin kúsh qashan týady dep armandady.
* * *
Islam óz ultyna, atamekenine syrttaı ǵashyq bolyp ótti. Qazaqy qanyna bitken sol mahabbatyn jat jurttaǵy jaqyndarynyń saǵynyshty áńgimeleri odan ári qozdyryp, es bilip, etek jıǵannan-aq atajurtqa ketýge bekindi. Bul ol ýaqytta is júzinde oryndalmaıtyn arman bolsa da úmiti esh sónbedi. Atyraý teńiziniń ırandyq jaǵalaýyna kelip, alys kókjıekten sandaǵan saǵattar boıy kóz almaı, ózine beıtanys, biraq asa ystyq atajurt týraly oılady. Kók teńizdiń aqjal tolqyndaryn at qyp minip, attanyp ta ketkisi keldi. Ol jaqtan qaraıǵan keme kórinse, ózderin atajurtqa alyp ketýge kele jatyr ma eken dep úmittendi. Alaıda, qur qıalmen ómir súre almaısyń. Erjetken ekensiń ózińdi, otbasyńdy asyraýyń kerek. Onyń ústine bir áýlettiń oqyǵan azamatynan suranys kóp. Kózi ashyq azamat retinde olardyń tipti ırandyq qandastarynyń, ásirese jastardyń naryq zańy bılegen eldegi óz ornyn taýyp ketýine qolushyn berý qajet. Bul qajettilik ony qatarlastarymen birge bızneske alyp keldi. Az jylda-aq oqyǵan, saýatty, jigerli, adamdarmen sóılese biletin mádenıetti jigittiń aldynan bir qaraǵanda tamasha múmkindik ashyldy. Osylaı kete berse Islamnyń Irannyń aqshaly alpaýyttarynyń qataryna qosylyp ketýine tolyq múmkindigi boldy. “El maqtaǵan jigitti, qyz jaqtaǵan” degen bar ǵoı. Tipti mundaı múmkindikti parsy zıalysynyń sulý qyzyna úılenip, ony odan ári bekite de alatyn edi. Úı-jaı salyp, turmysty jóndeý, aǵaıyndarǵa qol ushyn berý, bızneste jańa tabystarǵa qol jetkizý josparlary jas jigitti bútindeı baýrap, bul odan onyń búkil kúsh-qaıratyn, erik-qabiletin jumsaýyn qajet etti. Osylaı qarbalasta júrgende ony avtomobıl qaǵyp ketkeni de bar… Esi kirip, kózin ashqanda ol aldymen Alladan amandyǵyn tilegen jaqyndarynyń jáýdiregen kózin kórdi. Sonaý mektepte oqyp júrgen 15-16 jasar kezinde-aq atajurt dep ańyraǵan osynaý jáýdir kóz qandastaryn Qazaqstanǵa qalaıda bastap baramyn, soǵan jol tabamyn dep ózine ózi sóz bergenin esine aldy. Bos dúnıeniń sońynda júrip sol sózin umytyp bara jatyr eken… Asyl armany kómeskilene bastaǵan ba, qalaı?.. “Alla meni táýbasyna kelsin dep osyndaı kúıge ushyratqan eken. Uly qudiret ıesi pendelerine aýrýdy, apatty sol úshin – ótkeni, jaza basqany, astamshylyǵy týraly oılanyp, buzylǵan pıǵylyn túzep, toıymsyzdanǵan nápsisin tyıý úshin jibere me, qalaı?” dep oılady osydan keıin. Aýrýhanada uzaq oılanǵan Islam táni álsiz bolsa da sanasy silkinip turdy. Kóp uzamaı atajurtyn tereńirek seziný úshin bárin tastap, Túrkıaǵa ketti. Munda ol ıisi túrki álemi, onyń ishinde qazaqtar týraly ádebıetterdi bas almaı oqydy. Sóıtip Iranda alǵan bilimin munda eselep ósirdi. Óz ultyna, atajurtyna degen mahabbaty onyń dúnıe men malǵa degen nápsisin osylaı tejedi. Ol tán azyǵynan da jan azyǵyn qatty qajetsindi. Atajurttyq qandastarymen Islam alǵash ret osy Túrkıada qaýyshty. Aqyn Farıza Ońǵarsynova bastap kelgen adamdar ishinde ana tilin bilmeıtin qazaqtar bar ekenin kórgende qatty kúıingeni de bar. Al ózi bul kezde qazaq tilinen bólek parsy, aǵylshyn, ázirbaıjan, túrik, arab tilderin erkin biletin, sol tilderdegi ádebıetterdi de oqıtyndyqtan bir tildilerdiń kóbinen bilimi de artyq edi. 1990 jyly sol Farıza Ońǵarsynova apaıynyń respýblıkalyq aqyndar aıtysyna shaqyrtýymen Islam Jemeneı atajurtqa aıaq basty. Sol jyly Iran, Aýǵanstan, Túrkıa, Eýropa elderiniń qazaqtarymen birge ol Dinmuhammed Ahmetuly Qonaevtyń úıine baryp sálem berdi. Dımekeń ózgeler qoshtasyp shyǵyp bara jatqanda qolynan tartyp, ońashalap alyp qaldy. – Sen sıaqty azamat Qazaqstanǵa kerek, elge oralsańshy, balam, – dedi qart zeınetker. Sodan soń “Saǵan ne syılasam eken?” dedi de sórede turǵan óziniń fotosýretin alyp qoltańba jazyp berip, boıy ózi turǵylas balǵyn jigitti qushaqtap: “Kelip tur”, dep qoshtasty. Árıne, Islamnyń bar armany – qaıtkende de atajurtqa oralý-tyn. Biraq qalaı, qaıtip kelmek? Ol Túrkıaǵa kúpti kóńilmen attandy. Kelse, aldynda QazMÝ-den shaqyrý qaǵazy jatyr. Islam Qazaqstanǵa chemodanyn ashpastan qaıta oraldy deýge bolady. Birinshi reıske bılet alyp, eki ókpesin qolyna alyp jetti Almatyǵa. Ony Máskeýdegi Iran elshiligi arqyly izdetken ýnıversıtettiń shyǵys tilderi fakúltetiniń dekany, fılologıa ǵylymynyń doktory Ábsattar Derbisáli eken. Ol atajurtyn izdep edi, atajurty da Islamdy izdepti! Jat jerde týǵan qazaqqa budan artyq qýanysh bola ma? Ábsattar aǵasy ony oqý ornynyń rektory, ataqty fızık Meıirhan Ábdildınniń aldyna alyp keldi. – Biz shet eldegideı jalaqy tóleı almaımyz, – dedi rektor. – Men áskerı boryshyn ótep júr dep esepteńiz. Men Otanyma tegin qyzmet etýge ázirmin! – dedi jas jigit.* * *
1991 jyly qyrkúıek aıynda Qazaqstannyń tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Nazarbaev Túrkıaǵa bardy. Elbasy Ystambuldaǵy “Qazy antep” qonaq úıiniń úlken zalynda shet elderde júrgen qazaqtardyń ókilderin qabyldap, olardy kóshirip alý máselesin de sóz etti. Islam bul kezdesýge Iran, Aýǵanstan qazaqtarynyń atynan qatysyp, Prezıdentke solardyń jaıyn baıandady. Ol shet elderdegi qazaqtardyń eń hali tómeni Aýǵanstandaǵy qandastar ekenin, aldymen solardy kóshirip alý qajettigin aıtty. Prezıdent Islamnyń atyn surap aldy da, óziniń “Ádilettiń aq joly” atty kitabyna qoltańba qoıyp berip: “İnim, tilegiń oryndalady, oryndaımyz” dedi nyq senimmen. Elbasynyń osy sózinen keıin shet elderdegi qazaqtardyń atajurtqa oralýy bastaldy. Islam Jemeneı QazMÝ-degi shyǵys tilderi fakúltetinde parsy tilinen sabaq bere júrip toqsanynshy jyldardyń qym-qýyt qoǵamdyq-saıası ómirine qyzý aralasyp kete bardy. Bul kezde ol jýrnalıser izdep júrip suhbattasqan, qoǵamdyq uıymdar jarysa shaqyryp júzdesken “modnyı” qazaqtardyń biri boldy. Ol shynynda da jumys talǵamady (Árıne, alǵashqyda Iran azamaty bolǵandyqtan memlekettik qyzmetke shaqyrylmaǵany túsinikti). Kim sizdiń kómegińiz qajet dese, sol jumysty atqara berdi. Áý basta Túrkıanyń “Zaman” qoǵamynyń ókili bolyp, Qaltaı aǵasymen birge “Zaman-Qazaqstan” gazetin, qazaq-túrik lıseılerin ashýǵa, qazaq jastarynyń Túrkıa eliniń joǵary oqý oryndarynda bilim alýlaryna belsendi túrde atsalysty. Tipti bıznestiń qyr-syryn biletin ári shet eldermen baılanysy bar jigitti Qazaqstannyń da, ózge elderdiń de iskerleri jaǵalady. Biraz ýaqyt ájeptáýir iri “Iran-Qazaqstan” birlesken fırmasynyń dırektory bolyp istedi. Onyń aldynan taǵy da eki múmkindik ashyldy. Kókireginde taǵy da eki pıǵyl taıtalasty. Biri – bıznespen aınalysyp, sol kezeńde turalap qalǵan táýelsiz Qazaqstannyń ekonomıkalyq jaǵynan nyǵaıýyna úles qosý. Sóıtip óziniń jáne urpaqtarynyń keleshegin materıaldyq jaǵynan qamtamasyz etý. Ekinshisi – otarlyq, ateısik, shovınısik saıasattan dini men tili shettetilip, dili juqarǵan ultynyń qasıetterin qaıtadan jandandyrýǵa atsalysý. Ol dúnıege degen nápsisin taǵy tyıyp, ekinshisin tańdady. Irandyqtardyń ulttyq múdde jolyndaǵy jankeshti kúresin, ásirese Islam tóńkerisi tusynda kózimen kórgen Jemeneı óziniń janaıqaıyn shyǵarmaı tura almaıtyn edi. Bıznesmen bolyp júz adamdy toıyndyrǵansha, óziniń maqala-suhbattary arqyly myńdaǵan adamdardyń rýhanı qajetin óteý kerek dep sheshti. Onyń mundaı sheshimge kelýine taǵy bir úlken sebep – halqymyzdyń belgili ǵalymy, ári patrıoty Mekemtas Myrzahmetulymen kezdesýi de áser etti. Óziniń aıtýyna qaraǵanda bul adammen alǵash ret Muhtar Áýezovtiń murajaı úıinde tanysypty. Ǵalymnyń jan-dúnıesine qatty áser etkeni sonsha, Islam Mekeńniń sońyna ilesip júre bergen. Solaı ol qazirgi “Atakent” mańyndaǵy ǵalymnyń úıine deıin jaıaý áńgimelesip kelipti. Ol kisi jas jigittiń bilimin, oı-tanymyn baǵdarlap, onyń tek merzimdik baspasózge maqala jazýmen shektelip qalmaı, ultynyń rýhanı álemine úles qosý úshin ǵylymı-aýdarmashylyq jumyspen de aınalysýy kerek ekenin aıtady. Islamǵa keregi osy edi. Shyǵys álemin jetik biletin Mekemtas Myrzahmetuly oǵan jetekshilik etýge de kelisim beredi. Eń bastysy biri Iranda, biri Qazaqstannyń Jýaly-Túlkibasynda týylǵan eki qazaqtyń dúnıetanymynda ortaqtyq kóp bolyp shyqty. Sodan beri ekeýi jubyn jazǵan emes. Bul kezdesýden keıin kóp uzamaı Islam Mekemtas aǵasynyń artynan Túrkistanǵa ketti. Al Mekeń Tarazǵa aýysqanda ol endi biraz ýaqyt istegen Iran elshiligindegi qyzmetin tastap, qaıtadan Tarazǵa keldi. Sóıtip TarMÝ-degi “Dýlattaný” ǵylymı ortalyǵyna jetekshi bas maman bolyp ornalasty. Ol buǵan deıin M.Myrzahmetulynyń jetekshiligimen “Hafız jáne qazaq ádebıeti” degen taqyrypta kandıdattyq dısertasıa qorǵap, osy attas kitap ta shyǵaryp úlgergen edi.* * *
Onyń eńbekterin shartty túrde bes topqa bólýge bolady. Birinshisi, merzimdik baspasózge jazyp júrgen maqalalary men suhbattary. Ártúrli konferensıa, jıyndarda jasaǵan baıandamalary. Bul eńbekteri Reza Pehlevı tusyndaǵy Irannyń ekonomıkasy men mádenıetiniń qalaı qojyraǵanyn, Iran ıslam tóńkerisiniń ne ákelgenin, Aýǵan, Túrkıa jáne basqa elderdi óz kózimen kórgen, zerttegen adamnyń jazǵandary retinde qundy boldy. Qazaqstandaǵy til, dil, din jaǵdaıy týraly jazǵandary da salystyrmalylyǵymen saýatty, ári oqyrmanǵa ótimdi keldi. Ol jýyrda Novosibir qalasynda ótken sany az halyqtar problemalary týraly ǵylymı-teorıalyq konferensıada “Ulttyq psıhologıa haqynda” baıandama jasady. Ulttyq psıhologıany qalyptastyrýdaǵy saıası bıliktiń rólin uzaq jyldar bodandyqta bolǵan qazaq halqynyń tarıhı kezeńderi turǵysynan dáleldep sóıledi. Pikirleriniń qyzyǵýshylyq týdyrǵany sonsha ol artynan bir saǵatqa jýyq suraqtarǵa jaýap berýine týra keldi. Úziliske shyqqannan keıin Sibirdiń sany az halyqtarynyń ókilderi kóp nársege kózi ashylǵandaryn aıtty. Al konferensıanyń uıytqysy bolǵan fılologıa ǵylymynyń doktory, profesor Cheremısına Maııa Ivanovna Islamdy úıine shaqyryp túngi saǵat 12-ge deıin suhbat qurdy. Sol joly Islam profesor Cheremısınaǵa ıslam fılosofıanyń negizi – úsh súıispenshilik – ımanı gúl týraly aıtty. Ata-anańdy, jaryńdy súıýden bastalatyn ımanı gúl kúrdelilenip, jalpy adamzattyq súıispenshilikke ulaspaq kerek. Biraq, ortada úlken ótkel bolyp ultyń tur. Ulttyq problemany basqa ulttyń esebinen sheshem degen pıǵyldyń arty soǵys ekenin tarıh san ret dáleldep keledi. Sondyqtan bul táýelsizdikke umtylǵan sany az ult úshin de, ózge halyqtardyń esebinen kún kórýdi kásip qylǵan ulttar úshin de asa qıyn ótkel. Jalpy adamzattyq jahandanýǵa barý úshin biri áýeli ulttyq problemasyn sheship, óz halqynyń dilin nyǵaıtyp alǵysy keledi. Ekinshisi, búkil álemdik ıntegrasıany alǵa tartyp, ulttardy da “ıntegrasıalap” jiberýge ket ári emes. Kiltıpany kóp osy máselede ortaq tilge ákeletin ádilet qana. Al sanań qansha saqyldap, óz paıdańdy eseptep turǵanymen pıǵylyń taza bolmasa, ádiletti bola almaısyń. Pıǵylyń taza bolý úshin Allany súıýiń kerek. Mine, sonda úsh súıispenshilik túgendeledi, júregińde ımanı gúl kókteıdi. Bul áńgimeden keıin Novosibir ýnıversıtetinde túrkologıa kafedrasynyń negizin qalap, uzaq jyl eńbek etken qart ǵalym óziniń ıslam qundylyqtary týraly túsiniginiń tómen bolǵanyn moıyndap, qazaq jigitiniń qolyn asa rızalyqpen qysyp qoshtasty. Islam eńbekteriniń ekinshi tobyna aýdarmalaryn jatqyzýǵa bolady. Bular táýelsiz Qazaqstannyń ǵylymy, saıasaty, mádenıeti men tarıhy, urpaq tárbıesi úshin de aýadaı qajet eńbekter. Sonymen qatar Islamnyń parsy álemin jetik biletindigimen, ol tildiń názik astaryna deıin sezine alatyndyǵymen qundy. Máselen, ol aýdarǵan Rıza Shabanıdiń “Iran tarıhy” (“Zerde”, A.2002) pyshaq ústinen úlestirilip ketti dese bolady. Islamnyń taǵy bir irgeli eńbegi – Muhammed Haıdar Dýlatıdiń “Tarıhı-ı-Rashıdıin” parsy tilinen tikeleı qazaqshalap shyǵýy. Jýyrda ol jýrnalıs Keńesbek Demeshpen birge parsy, ári shaǵataı tilinde jazylǵan Sheıh Ahmed Hudaıdad Tarazıdiń “Kórkem sóz óneri” (HV ǵ.) atty kitabyn qazaqshalap tastady. Bul eńbek – ádebıet teorıasy basqa eshqaıda emes, alǵash ret túrik áleminde jasalǵanyn dáleldep otyr. Qazaqtardyń qolyna kezdeısoq túsken osy eńbek jaryq kóre qalǵan jaǵdaıda fılologıa ǵylymynda úlken silkinis týdyrary sózsiz. Úshinshi topqa, Tarazdyń 2000 jyldyǵy qarsańynda Islam bas kótermeı jumys istep, Taraz qalasyna, jalpy Qazaq eli men jerine qatysty parsy ádebıetterin birinen keıin birin aýdarǵan eńbekteri kiredi. Olardy Mekemtas Myrzahmetulymen birge oblystyq “Aq jol” gazetine úzbeı jarıalaýmen boldy. Nátıjesinde toı qarsańynda jergilikti baspadan Mekemtas Myrzahmetuly, Asqar Ábdýalıevpen birigip jazǵan “Kóne Taraz” atty kitaby jaryq kórdi. “Tarazdyń 2000 jyldyǵyn toılaımyz” dep onshaqty jyl shýlaǵanda biz qalanyń naqty qasıetteri týraly is júzinde az biledi ekenbiz. Áıteýir osy kitap abyroıymyzdy japty. Shyǵystyń barlyq iri aqyndarynyń Tarazdy tabyna jyrlaýynyń qupıasyn bizge Islam Jemeneı ashyp berdi. Al jeke ózi Iran elshiliginiń demeýimen “Taraz – parsy aqyndarynyń jyrlarynda” atty kitap shyǵardy. Ǵalym eńbekteriniń tórtinshi tobyna qazaq tilin memleketaralyq qatynas tilderine jetkizýdegi úlesim bolsyn degen maqsatta jankeshtilikpen tıyn-tebensiz jasaǵan “Qazaqsha-parsysha, parsysha-qazaqsha” (“Sanat”, 1994), “Parsysha-qazaqsha” (“Zerde”, 2003) sózdikteri jatady. Islam eńbekteriniń besinshi salasy – fılologıa ǵylymyna baılanysty tól zertteýleri. Munyń ishinde eń súbelisi – “Hafız jáne qazaq ádebıeti” atty kitaby. Munda avtor “Búginge deıingi qazaq jáne parsy ádebıetiniń qarym-qatynasy jaıyndaǵy azdy-kópti zertteýler tarıhyna nazar aýdaryp, ózine deıingi jazylǵan eńbekterdi túgel taldaı kele óz maqsatyn da anyqtaı alǵan” deıdi izbasary týraly ǵalym Mekemtas Myrzahmetuly. Bir sózben aıtqanda I.Jemeneıdiń osy bir shaǵyn kitaby sóz astary men oı astary úılesip, shendesip jatatyn Hafız sheberliginen qazaq aqyndarynyń áli de úıreneri kóp ekendigin kórsetti. Qoǵamdyq sanada kúrdeli ózgerister júrip jatqan qazirgi zamanda qazaq jyrlarynda da Hafız ǵazaldarynyń saryny tól topyraǵymyzǵa saı kórinis tabýy ǵajap emes. Muny tarazdyq keıbir jas aqyndardyń óleńderinen baıqap ta qalǵandaımyz. Bul talant ıeleri eń aldymen ózderin Hafız jáne shyǵystyń ózge de aqyndarymen tanystyryp júrgen Islamǵa qaryzdar. Parsylyq-ıslamdyq ortada ósken, ári kóp tildi biletin I.Jemeneı munyń bárin bıikten kórip tur. Biraq sol bıikte bir ózi sopaıyp tura bermeı, myńdaǵan jyldar bir-birine rýhanı yqpal etken parsy-túrki baılanystaryn jetik bilip, osy tildegi túrki álemine qatysty mol murany ıgeretin kadrlar daıarlaǵysy keledi. Óıtkeni, bul jumys naýqanshylyqty kótermeıdi, ári birer ǵalym túbine jete almaıdy. Ol úshin maqsatkerlikpen atqarylatyn jumystar kerek. Sonyń biri – parsy, arab, qytaı tilderin jetik biletin mamandar daıarlaý ekeni ózinen ózi túsinikti. Ári olar qazaq tili men ádebıetiniń de mamany bolýy qajet. Osylaı qos mamandyqty ıgergende ǵana olarǵa suranys bolmaq. Bir jaǵynan qazaq tili men ádebıetiniń mamany retinde eńbek etedi. Ekinshi jaǵynan solardyń ishinen arab, parsy, qytaı álemimen baılanystardy zertteıtin ǵalymdar ózinen ózi iriktelip shyǵady. Bálkim olar elshilikter men túrli halyqaralyq uıymdardyń jumystaryna tartylyp, qazaq tiliniń memleketaralyq bedelin kóterýge septigin tıgizer. Eger “Mádenı mura” baǵdarlamasyna baılanysty shet tili mamandaryn qazaq tili mamandarymen qosarlap daıarlaý oılastyrylatyn bolsa, Taraz ýnıversıtetinde eńbek etip jatqan Islam Jemeneı bul iske qulshyna kirisýdi óziniń Otan aldyndaǵy boryshyn óteý dep biledi. Osy jaıdy elep, eskeretinder tabylsa eken deımiz. Islamnyń dánekerligi arqasynda Iran elshiligi TarMÝ-da parsy tili kabınetin ashqaly biraz ýaqyt boldy. Muny parsy, arab tilindegi ádebıetter kitaphanasy deýge bolady. Ókinishke qaraı Tarazda ony oqyp túsinetin Islamnan ózge adam joq. Ol bul jaǵynan osy qalada óziniń tul ustaz bolyp turǵanyna qınalady. Al Mekemtas Myrzahmetuly bolsa, dál sondaı qazaq ádebıeti kabınetin ashqan. Oǵan úlken júrekti ǵalym búkil ómir boıy jıǵan kitaptaryn syılady. Ol az deseńiz kóptegen sırek kezdesetin ádebıetterdi izdep, taýyp, kóshirmesin bolsa da ákelip, únemi tolyqtyrý ústinde. Onyń ishinde shyǵys-ıslam ádebıeti de mol. Bul kabınetter týraly táptishtep aıtyp jatqanym, jalpy TarMÝ-de shyǵys tilderine, onyń ishinde parsy tilinen maman daıarlaýǵa negiz bar degendi dáleldegim kelgeni. Soǵan eldiń nazaryn aýdarsam degenim. M.Myrzahmetulynyń jetekshiligimen, Á.Derbisáliniń aqyl-keńesimen aýdarylyp jatqan joǵarydaǵy eńbekterdiń barlyǵy Taraz ýnıversıtetinde júzege asyrylýda. Bul jumystar ýnıversıtettiń qarjylyq múmkindigi kótergen kólemde áli de atqaryla beredi. Máselen, Islam qazir “Tarıh-ı-Rashıdıdiń” ózge nusqalary men basqa shyǵarmalaryn aýdarý ústinde. Onyń maqsaty – baba muralaryn búgingi urpaqqa dál ári tolyq jetkizý. Biraq ony kim jaryqqa shyǵarady, bilmeıdi. Alǵashqy nusqany “Muhammed Haıdar Dýlatı” qory kitap etip bastyrdy. Islam, ekinshi nusqany da osylaı qazaq tarıhy úshin teńdesi joq jazba murany satqysy keletin qarjyly bireýge berýge májbúr bolady. Olar kimge, qalaı satady? Eń bastysy kitaphanalardy, oqý oryndaryn qamtamasyz ete ala ma? Bul jaǵy belgisiz bolyp tur. Murany ıgerý tek aýdarmamen shektelmeıtini taǵy túsinikti. Budan ári M.Myrzahmetuly bastaǵan top M.H.Dýlatı eńbekteriniń sózdigin, odan soń ensıklopedıasyn jasamaq, M.Myrzahmetulynyń pikirinshe talaı uǵymdar, ataýlar túsindirilip, termınder, ǵylymı aınalysqa túsip, qazaq tarıhynyń bútin bir aqtańdaq kezeńi ashylady dep kútilýde. İri ǵylymı ortalyqtardan alysta jatqanymen bir ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń jumysyn júzege asyrýǵa bekingen tarazdyq ǵalymdardyń osynaý ıgilikti isi “Mádenı mura” baǵdarlamasy aıasynda tıisti mınıstrlikter tarapynan qarjylandyrylmasa ókinishti-aq.* * *
Joǵaryda men Islamnyń Otanǵa degen mahabbaty týraly kóp aıttym. Alaıda bozbalalyq sezimnen arylyp, eseıip, eldi tanyǵan shaǵynda qarakóz qazaq arýyna jolyqqany óz aldyna hıkaıa. “Ǵashyqtyń tili – tilsiz til” degen sol da. Alla ómir berse, ol da jazylar. Al Islammen syrlasyp júrgen birneshe jylda baıqaǵanym, júregine ımanı gúl uıalaǵan adam áýish bolyp ketpeıdi eken, qaıta Otanyna qyzmet etýge kúsh-jigeri arta túsedi eken. Islam Jemeneıdiń maqalalarymen, aýdarmalarymen, kitaptarymen tutastaı tanysqan adam bunyń bári joǵaryda aıtylǵan danalarymyzdyń ilimderine barar joldyń baspaldaqtary ekenin ańǵarady. Al eńbekterimen birge Islam Jemeneıdiń ózin jaqsy bilgen jan sol jampozdar armandaǵan arly adam ekenine kózin jetkizedi. Ótken jyldyń jeltoqsanynyń sońǵy kúnderiniń birinde Raqbaımen birge alty jasynda Iranǵa ketken Islamnyń ákesi Aqmurat qarıa da ata-jurty Mańǵystaýǵa qaıta oraldy. “Jylap ketip, kúlip keldik”, dedi ol teledıdardan. Arada 70 jyldan astam ýaqyt ótti. Kóp nárse ózgerdi. Biraq ol jaqtaǵy qazaqtardyń da, bul jaqtaǵy qazaqtardyń da júrekterinde bir nárse ólmepti. Ol – ımanı gúl. Imanı gúl, ásirese, Islamnyń júreginde aıryqsha jupar shashyp tur. HHİ ǵasyrda barlyq qazaqtardyń júrekterinde shashylsa deısiń sol jupar. Danyshpan babalarymyzdyń da armany sol edi. Elbasymyzdyń túp oıy da osy. Elen ÁLİMJAN, jazýshy. TARAZ. 10 tamyz, 2004 jyl. "Egemen Qazaqstan" Sýret: rus.azattyq.org
Pikir qaldyrý