Túrikmenstandaǵy qazaq belsendisi Bısenǵul Begdesenov Qazaqstanǵa keldi. Buǵan deıin túrikmen bıligi ony birneshe márte elden shyǵarmaı qoıǵan-dy. Byltyrǵy jyly mamyrda túrikmen soty Begdesenovti toǵyz jyl shartty jazaǵa kesken bolatyn. Prezıdent jarlyǵymen qazaq belsendisi raqymshylyqqa ilingen. Halyqaralyq uıymdar men sheteldik BAQ aralasqannan keıin B.Begdesenov aqyry Almatyǵa kelipti. “Jas Alashtyń” redaksıasyna soǵyp, gazettiń ózine ara túskenine rızashylyǵyn bildirip, arnaıy suhbat berdi.

– Bısenǵul aǵa, sonymen buǵan deıin shetelge shyǵýǵa nege ruqsat berilmedi?

– Byltyrǵy jyldyń mamyrynda sot toǵyz jyl shartty jazaǵa kesip, dúnıe-múlikti tárkileý jóninde sheshim shyǵardy. Toǵyz jyldyń bes jyly – synaq merzimi. Sóıtip, sony syltaý etip Ashhabad qalasynan shyǵýǵa bolmaıdy degen. Biraq, munysy zańsyz. Demek, men basqa qalada turatyn shesheme barý úshin de ruqsat alýym kerek. Alaıda zańda mundaı talap kórsetilmegen. Onyń ústine prezıdent jarlyǵymen raqymshylyqqa ilingenmin. Bul – qylmys keshirildi degen sóz.

Sonymen, bılet, vızamdy alyp, áýejaıdyń kedendik baqylaýynan óte bergende “elden shyǵýǵa bolmaıdy” dep keri qaıtardy. Bul jaıly sheteldik aqparat quraldary jazdy. Sonyń paıdasy tıdi. Túrikmenstanda zańda jazylmaǵan qara tizim bar. Resmı organdar ondaı tizimniń bar ekenin moıyndamaıdy. Áıteýir sol qara tizimge ilingenderge elden shyǵýǵa tyıym salynǵan. Bul tizimde neshe myń adam baryn bilmeısiń. Tek óz basyńa kún túskende munyń ras ekenine kóz jetkizesiń. Óz basym ár mekemege hat jazyp jatyp “shetelge shyǵýǵa bolady” degen jaýap alǵan soń osynda keldim.

– Qylmys tolyq keshirilip, prezıdent raqymshylyq jasaǵanymen, “memleketke 40 myń dollar shyǵyn keltirdi” dep moınyńyz­ǵa ilip qoıǵan aıyby kúshin joımaǵan sıaqty.

– Iá, raqymshylyqqa túskenimmen, úıin jekeshe­lendirgen qazaqtardyń úı shyǵynyn tóleýim kerek eken.

Bar gáp qazaqtarǵa úıin jekeshelendirýge kómek­teskenimnen bastaldy. Túrikmenstan qazaqtary sonda 30-40 jyl ómir súrip, eńbek etse de, baspanasy memleket menshiginde. Qa­zaqstanǵa qonys aýdaraıyn dese, túrikmen bıligi “úıińdi memleketke tasta da, kóshe ber” deıdi. Al olar ómir boıy jıǵan-tergenin tastap ketip, atajurtqa qalaı qur qol kóshsin? Qazaqstanǵa kelgen soń baspanaly bolý kerek qoı. Sóıtip, zańdardy qarastyrdyq. Túrikmenstan zańynda “úıdi jekeshelen­dirmesin” degen bap joq. Qaıta kerisinshe, Turǵyn úı kodeksinde “eger azamat on bes jyl boıy Túrik­men­standa turyp, qyzmet etse, onda onyń úıin jekeshe­lendirip berý kerek” dep taıǵa tańba basqandaı jazylǵan. Biraq bul zańnyń biri de jumys istemeıdi. Baspanany jekeshelendirýdiń jal­ǵyz joly – Reseımen aradaǵy kelisim. Kezinde Elsın qol jetkizgen kelisimde “Reseıge kóship baratyn adamnyń úıi tegin jekeshe­len­diriledi, salyq salynbaıdy, aqshasyn alyp ketýge ruqsat beriledi” dep jazylǵan. Túrikmenstannyń basqa memlekettermen mundaı kelisimi joq. Biz sol keli­simdi paıdalandyq. Ol úshin Reseıdiń mıgrasıalyq qyz­meti qonys aýdarýshy már­tebesin berýge tıis. Al ony alý úshin Reseıden shaqyrtý qaǵazyn aldyrtý kerek. Men osy shaqyrtý qaǵazyn alyp berýmen aınalystym.          Túrik­men­­s­tandaǵy qazaqtar “seniń tanys-týmalastaryń bar ǵoı, shaqyrtý qaǵazyn alyp berýge kómektes” degennen keıin osy qyzmetpen aınalystym. Aspırantýrany Reseıde oqydym, onyń ústine quryltaıda reseılik qazaqtarmen aralasyp-quralasyp júr­miz. Sol tanystardy alǵa salyp, notarıýs arqyly shaqyrtý hattaryn alyp jú­retinmin. Ári bul qyzmetim zańdastyrylǵan. Salyq organdary meni kásipker retinde tirkep, patent bergen. Kóshetin adamdarǵa qujat daıyndaýǵa kómektesý, keńes berý men aýdarma isterine ruqsat alǵanmyn. Bes jyldan beri osy qyzmetpen aınalysyp júrmin. Buǵan deıin eshkim bul jumysyma shúılikken emes.

– Olaı bolsa, túrik­men quqyq qorǵaý organdary nege aıyp taqty?

– 1997-98 jyldary Túrikmenstannan qazaq qo­ǵamdyq mádenı ortalyǵyn ashý jumystaryn qolǵa almaq boldyq. Sóıtip, Má­denıet jáne Ádilet mı­nıstrligine birneshe márte ótinish hat jazdyq. Mınıs­tr­lik bizdiń ótinishti qanaǵattandyrmady, uıym ashýǵa ruqsat bermedi.

Jalpy, Túrikmenstanda eshbir ulttyń óz uıymy nemese ortalyǵy joq. Bılik oǵan ruqsat bermeıdi. Biz álgindeı ótinish túsirgen soń túrikmenniń arnaıy qyzmet organdary bizdi shaqyrtyp alyp, suraqtyń astyna aldy. Álgi áreketimiz unamaı qalsa kerek.

Túrikmenstanda bılikke kelmek bolyp kúresken op­pozısıonerlerdi áldeqashan tuqyrtyp tastaǵan. Endi óz quqyǵyńdy qorǵap, pikirińdi bildirseń de munyń bári saıa­sat bolyp esep­teledi.

– Ulttyq qaýipsizdik mınıstrliginiń sizge aıǵaılatyp aıyp taǵyp, artynsha sottyń shartty jazamen bosatyp jibergeni qalaı?

– Dál bir 37-jyldaǵydaı aıyp taqty. Byltyrǵy jyly 11 sáýirde Ulttyq qaýipsizdik mınıstrligi meni tutqyndap, túrmege otyr­ǵyzdy. Adamdarǵa qyzmet kórsetkende zıan tıgizipsiń dedi. Eger olarǵa zıan tıgizip, aldaǵan bolsam, olar aldymen quqyq qorǵaý organdaryna shaǵymdanyp, talap-aryz túsiredi emes pe. Ondaı aryzdyń biri de joq. Artynan Ulttyq qaýipsizdik mınıstrliginiń qyzmetker­leri úıdi tintti. Sol kezde qaǵazdardy aqtaryp, qaı otbasylarǵa kómektes­kenimdi kórdi. Artynsha sol otbasylardy taýyp alyp, meniń ústimnen zorlap aryz jazdyrdy. Keıinnen tergeý suraqqa alǵanda “osylardan aqsha aldyń ba?” deıdi. “Jıyrma bes adamnan ǵana emes, alpys segizinen aqsha aldym” dep jaýap berdim. Meni qashqaqtaıdy dep oılasa kerek, álgindeı jaýapty kútpedi. Sosyn bul qyzmetim zańdy, oǵan ruqsatym bar ekenin túsindirdim. Salyq organdaryna tıisti salyǵymdy tólegenmin.

Ári-beriden soń úıdi jekeshelendirý týraly sheshimdi jergilikti atqarýshy organ shyǵardy. Meniń alyp bergen shaqyrtý qaǵazym bul rette qosymsha kózir tárizdi ǵana. Jergilikti komısıa ol qaǵazǵa qarap emes, Túrikmenstanda on bes jyl boıy turyp, qyzmet etkenine qarap sheshim shyǵar­ǵan.

Artynsha alǵashqy sotqa kelgen, keıin apelásıalyq shaǵymdy qaraǵan kezde qalalyq sotqa kelgen jıyrma qazaq otbasy eshqandaı aıyp taqpaıtynyn, menen zıan kórmegenin aıtty. Bulardyń barlyǵy derlik kompúterde basylǵan bir úlgidegi aryzǵa qol qoısa kerek. Óıtkeni bárinde jazylǵan mátin bir.

Moınymda ilýli turǵan 40 myń dollar shyǵynǵa kelsek, ózime taǵylǵan aıypty moıyn­damaımyn. Sol se­bepti bul shyǵyndy ótemeı­min. Eger ótesem, kinámdi moıyndaǵanym bolyp shyǵady. Bul sheshimniń joıylýy úshin kúresemin. Árıne, Túrik­menstanda qalyptasqan júıede kúresý qıyn. Biraq aqıqat meniń jaǵymda. Qolymnan kelgenshe dálel jınaımyn.

Qazir Qazaqstanǵa vızamen keldim. Osynda qalyp qoısam da bolady. Alaıda qaıtyp barmasam aıypty moıyndap, odan qashqandaı bolamyn ǵoı. Sol sebepti kinásizdigimdi tolyq dáleldegen soń ǵana Qazaqstanǵa kóshkim keledi.

– Túrikmenstanda ómir súrip jatqan qazaq aǵaıyndarynyń hal-ahýaly qandaı? Beri qaraı kóshsek degen nıetteri bar ma?

– Kóshýge jaǵdaıy barlary osynda kóship keldi. Túrikmenstan – burynǵy KSRO elderiniń ishindegi shekarasy jabyq jalǵyz memleket. Túrikmenstandaǵy qazaqtardyń kópshiliginiń aǵaıyn-týǵandary Qazaqstanda, olarmen qatynasa almaıdy. Shetelden eshqandaı gazet-jýrnal alýǵa bolmaıdy. Kitap ákelýge tyıym salynǵan. Internet barlyq jerde qoljetimdi emes, Ashhabad tárizdi iri qalalarda ǵana bar. Onyń ózinde jyldamdyǵy tómen. Qa­zaqstanda lımıtsiz ınternet bar-joǵy 4 myń teńge bolsa, bizde ol 7 myń dollar. Internet-kafeler ju­mys isteıdi, biraq oǵan tólqujatyńmen barý kerek. Onda qaı ústelge, qaı kompúterge otyrdyń, qaı saıt­tardy ashtyń, bári tir­keledi. Opozısıalyq saıttar múlde ashylmaıdy, bir ǵana memlekettik provaıder bolǵandyqtan, poshtań arqyly hat jazsań da bári oqylady. Shetelge telefon shalsań, áńgimeń taspaǵa jazylady. Prezıdent, valúta, vıza, dollar tárizdi basty sózderdi aıtyp qalsań, áńgimeń avtomatty túrde taspaǵa jazyla bastaıdy. Sondyqtan halyq ony aınalyp ótý úshin basqa sózdermen aýystyryp aıtady.

Alysqa barmaı-aq, óz otbasymnan mysal keltirsem jetkilikti. Kenje ulym Almatyda jumys isteıdi. Ara-tura Ashhabadtaǵy synyp­tas­taryna hat jazyp, hal surasady. Sondaı hattyń birinde “Ashhabadta ne jańalyq bar?” dep suraǵan. Synyptasy qaladaǵy eki úlken bazardyń biri órtenip ketkenin jazǵan. Sol-aq eken, kelesi kúni azamattyq kıim kıgen arnaıy qyzmet organdarynyń ókilderi synyptasynyń jumysyna kelip, bastyǵyna ony jumystan shyǵarýǵa buıyrǵan. “Ne­likten?” dese, “shetelge jaǵymsyz aqparat bergeni úshin” depti. Ol eshqandaı jalǵan aqparat emes, bári biletin nárse edi. Ne kerek, ulym sodan beri synyptastarymen hat jazyspaıdy.

Túrikmenstan qazaqtary úshin joǵary bilim alý múmkin emes. Burynǵy prezıdent “bul elde tek túrikmender oqı alady” dep ashyq aıt­qan. Aqyly, syrttaı, keshki oqý atymen joq. Tek mem­lekettik oqý ǵana bar. Onda on bes myń stýdent bilim alady. Munysy bilimdi adam az bolsa basshyǵa jaqsy baǵynady degeni bolsa kerek.

Úlken ulym Álibek Túrikmenstan bilim mınıs­trligi janyndaǵy ekonomıkalyq pánder men shet tilin tereńdetip oqytatyn arnaıy mektepti úzdik bitirdi. Oqýshylar arasyndaǵy matematıkalyq olımpıadadan birinshi oryn alǵan. “Eldiń aıtqanyna senbe, óziń tapsyryp, óz kózińmen kór” dedim. Sóıtip, ol Túrik­menstannyń halyq sharýashylyǵy ınstıtýtyna qujat tapsyrdy. Bizde emtıhan tártibi osy jaqtaǵydaı emes. Jalpyǵa birdeı teń tapsyrma joq. Muǵalimmen betpe-bet áńgimelesý arqyly emtıhan alynady. Onyń ózine kóp qujat tapsyrylady. Áke‑shesheń, ata‑babań týraly anyqtamaǵa deıin jınaısyń. Sodan emtıhanǵa kelgen kimniń kim ekeni kórinip tur. Ulyma muǵalim sheshimi joq esep bergen. Sodan ekilik qoıǵan. Esepti kórip, sheshimi joq ekenin túsindim. Apelásıaǵa ber­dik, rektorǵa da bardyq. Biraq nátıje bolmady. Kelesi jyly kishi ulym orys mektebin úzdik bitirdi. Ol polıtehnıkalyq ınstıtýtqa qujat tapsyrdy. Onda da matematıkadan “eki” aldy. Taǵy da apelásıaǵa bardyq. Biraq bári qur bekerge ketti. Túrikmenstan táýel­sizdik alǵaly beri apel­lásıa­dan áli birde-bir adam jeńip shyqpapty. Artynsha Qazaqstan Bilim mı­nıstr­liginiń komısıasy kelip, qazaq balalarynan emtıhan aldy. Ekeýi de úzdik baǵa alyp, osynda oqýǵa tústi.

– Sizdi qýdalaý bastal­ǵanda Túrikmen­standaǵy qazaq elshisi “Begdesenovti tanymaımyn” dedi emes pe. Rasymen solaı ma?

– Ol meni tanıdy.

– Onda nege arasha túspedi?

– Bizge keletin qazaq elshileri shalqyp-shylqyp ómir súredi, turmys jaǵdaıy­nan jeńildikter bar. Gaz, sý, jaryq tegin. Benzın bar-joǵy otyz teńge. Sondyqtan sheteldik dıplomattar úshin bul – ǵajap turmys. Osy orynda neǵurlym kóbirek otyrǵysy keledi. Túrikmenstan týraly syn aıtsa, bılik birden vızanyń kúshin joıady. Bılikti synaǵan ór­kenıetti mem­leketterdiń, tipti EQYU elshisin qýyp shyqqan.

2003 jyldary orys, ózbek, qazaq mektepterin jabý naýqany bastaldy. Qazaq mektebi jabylǵanda dırektor Izimhan Baıamanova sotqa berdi. Sottasqanymen, báribir jaýyp tastady. Sóıtip, amaly taýsylǵan soń qazaq elshisine basyn tireıdi. Sóıtken elshi “seniń shýlap júrgeniń maǵan kedergi keltiredi, shýlama, áıtpese Qazaqstanǵa kóship ket” degen. Sonan keıin teledıdardan sóılegen elshi Amangeldi Jumabaev “túrik­mender men qazaqtardyń qany, tili, dini bir” dep jaǵyndy. Elshi óz aýzymen osylaısha qostaǵan soń, qazaq mektepterin jaýyp tastady. Keıin oǵan “Túrikmenstanǵa súıispenshiligi úshin” degen medal berdi.

– Al ómir súrý deńgeıi she? Gaz, sý, jaryq tegin jerde kúnkóris qandaı?

– Halyqtyń tapqan-taıanǵany azyq-túlikke ketedi. Tegin dúnıe degen aty ǵana, onyń eshqaısysy jerde jat­qan joq. Mysaly, bizde 400 gram tuz tegin beri­ledi. Biraq sony alaıyn deseń, otbasynda neshe adam bar degendeı anyqtama alyp kelý kerek. Ol anyqtamanyń aqysyn “Halyq bankine” baryp tóleý qajet. Bir ǵana bank bolǵandyqtan, ol jaqta únemi úlken kezek. Anyqtama aqysy – úsh myń manat, bank komısıasy – toǵyz myń manat. Iaǵnı, anyqtama arqyly tuz alsań, on ese kóp aqsha shyǵyndaısyń. Odan da sol tuzdy aqshaǵa satyp alý ońaı.

Adam qaza tapqanda jerleý úshin beriletin tegin tórt-bes metr aq mataǵa da anyqtama jınaý kerek. Ondaı ýaqytta eshkim anyqtama jınamaıdy. Tegin benzınge de dál solaı qujat jınap sandalasyń. Biraq tegin janarmaı kóligi bar adamdarǵa ǵana be­riledi. Al kólikti kúıli adamdar ǵana minedi. Iaǵnı, kimniń máshınesi bar bolsa, soǵan paıda. Esesine, halyq budan shyǵyn shekti, sebebi saýdadaǵy benzın baǵasy on ese ushty. Taksı, azyq-túlik quny qymbattady.

Teńgemen eseptegende ortasha jalaqy shamamen 30 myń teńge shamasynda. Ras, Ózbekstanǵa qaraǵanda Túrikmenstandaǵy qazaqtardyń turmysy jaqsyraq. Biraq, moraldyq ahýal aýyr. Qazaq balalaryn jaqsy jumysqa almaıtyny óz aldyna, joǵary bilim de ala almaıdy.

– Áńgimeńizge rahmet!

Áńgimelesken Elnur BAQYTQYZY

«Jas Alash» gazeti