Kúnde tańerteń qala kóshelerine júzdegen, myńdaǵan kólik júrgizýshileri shyǵady. Olardyń ishinde qoǵamdyq kólik, jeńil kólik júrgizýshileri bar. Qala turǵyndary   barlyǵy bir demmen erte turýǵa nıettenedi. Sebebi  - «keptelis». Kúndelikti kúıbeń tirshiliktiń ajyramas bóligine aınalǵan kepteliske ómirimizdiń, ýaqytymyzdyń kóp bóligi sarp etiledi.

Kún saıyn biz  kepteliste turyp kóp ýaqyt joǵaltamyz, jumysqa, sabaqqa keshigemiz, qoǵamdyq kólikte adam kóptiginen qysylyp turamyz. Eń ókinishtisi,  osy jaǵdaıdyń ózgeretinine úmit az. Sebebi, statısıka kólik keptelisteriniń kún artqan saıyn órship bara jatqanyn kórsetedi. Keptelistiń shyǵý sebepteri men onymen kúresýdiń, joıýdyń joldary bar ma degen syndy saýaldarǵa Qamshy.kz  aqparat agenttiginiń tilshisi jaýap izdep kórdi.

Keptelis neden shyǵady?

Kólik keptelisterin týdyratyn birneshe faktorlar:

1. Kólikterdiń shamadan tys kóptigi;
2. Aýa raıynyń qolaısyzdyǵy;
3. Joldardyń sapasyzdyǵy men olardy jóndeý jumystary;

Bir qaraǵanda jaı ǵana kólikpen bir jerden ekinshi jerge jetý kezinde kezigetin problema - shyn máninde bizdiń josparymyzdyń , kún tártibimizdiń ózgerýine sebep bolady.

 Álemdegi iri qalalar keptelispen qalaı kúresedi?

London

Londonda qalanyń ortalyǵyna kirý aqyly. 1997 jyly bılikke Tonı Bler kelip qalanyń erejelerine birqatar ózgertýler engizdi.

Atap aıtqanda, tarıhı ortalyqqa: Sıtı, Vest-End, Vestmınster  Soho aýdandaryna  jumys kúnderi saǵat 7:00-18:30 aralyǵynda kirý aqyly. Bul aýdandardy aqyly etpesten buryn T.Bler avtobýstar sanyn kóbeıtip, qoǵamdyq kólik pen taksıge arnalǵan arnaıy jolaq qoıdy. Kólikti turaqqa qoıý máselesine baılanysty qatal erejeler bar. Aıyppuldy baǵalaý júıesi iske qosylǵan. Osy jáne ózge de kólikterge qoıylǵan talaptar aıasynda London ortalyǵynda kólikter sany 40 %-ǵa azaıǵan.

Sıngapýr

Sıngapýrda kólik keptelisimen kúreske erekshe qatal qaraıdy. Basty maqsat kólik sanyn barynsha azaıtý. Osy oraıda mynadaı áreketter jasalǵan:

• «Kólik miný - sán emes, kólik - tek bir-jerden ekinshi jerge jetý quraly» prınsıpin engizý arqyly, avtokólik satyp alý ekonomıkalyq turǵydan tıimsiz bolyp qaldy;
• Avtokólikke ıe bolý quqyǵyn aýksıon arqyly satyp alý júıesi iske qosylǵan;
• Avtotransport naryǵy tikeleı memleket baqylaýynda. Sıngapýrde avtokólik satyp alǵysy kelgen adam ony Eýropa baǵasynan 2,5 ese qymbat baǵada satyp alady;
• «Aqyldy jol» júıesi, jol aqysyn júrgizýshi toqtamaı-aq kamera arqyly tóleı alý múmkindigi;
• Keptelistiń aldyn alý úshin árbir memlekettik mekemeniń jeke jumys tártibi men jumys ýaqyty bar;

Nú-Iork

Nú-Iork qalasynyń kósheleri áý basta-aq keń, bir-birine paralel bolatyndaı etip salynǵan. Sondyqtan kez kelgen júrgizýshiniń keptelisti basqa kóshege burylyp kete salý arqyly aınalyp ótýine múmkindigi bar. Bul qalanyń ereksheligi - tranzıttik jáne jergilikti joldar bir-birinen alshaq etilip, bólek salynǵan.

Álemdik megopolısterdiń tájirıbesine sáıkes, barlyq jasalǵan áreketter qoǵamdy avtokólikten qoǵamdyq kólikterge kóshirýge baǵyttalǵan.  Mamandardyń pikirinshe, aýqatty adamardyń ózderi de qoǵamdyq kólikterge kóshedi, ol úshin tek eki basty shartty saqtaý kerek: onda urlyq bolmaý kerek jáne tazalyq saqtalýy kerek.

Búginde Almaty qalasynyń kólik  keptelisi qala turǵyndary úshin  basty problemalarynyń birine aınalǵany jasyryn emes.

Qazaqstanda keptelis problemasy iri qalalarda, ásirese Almatyda erekshe baıqalady. Sonymen birge, Astana men Shymkent sıaqty qalalarda da problemaǵa aınalyp ketý qaýpi basym.

Ár mınýt sanaýly

Mamandardyń esebine qaraǵanda kez-kelgen elde keptelisten zardap shegetin- kólik júrgizýshileri. Olar jol keptelisterine kúnine 360 saǵat nemese jylyna 45 jumys kúnderin qurtady. Onymen qosa kepteliste turǵan kezde ketetin janarmaı shyǵyny taǵy bar.

Kólik apattary

Statısıkaǵa sáıkes, jol-kólik apaty tek joǵary jyldamdyqta ǵana emes keptelis kezinde oryn alady. Sebebi kólik tyǵyz ornalasqan jolda júrý shyn máninde ótý qaýipti ári yńǵaısyz.

Densaýlyq syr beredi...

Ǵalymdar kepteliste kóp turý óte zıan ekenin aıtady. Sebebi, kepteliste jıi, ári uzaq turý, ókpe aýrýlarynyń týyndaýyna ákelip soǵady. Eki-úsh jyldyń ishinde tynys joldarynyń alergıasyna ushyraýǵa bolady, al oǵan taǵy bir jyl kepteliste turýdy qosatyn bolsaq sozylmaly bronhıtke aınalýy ǵajap emes. Al astma aýrýymen aýyratyndar úshin kepteliste turý tipti qaýipti.

Kóńil-kúıdiń buzylýy men stress kepteliste uzaq ýaqyt turýdyń saldarynan da bolady.

Álemdegi eń iri keptelister

1. Qytaı, 260 shaqyrym. Beıjiń-Tıbet tas joly, 2010 jyl
2. Brazılıa, 242 shaqyrym, San-Paýlo qalasy, 1996 jyl
3. Ispanıa, 180 shaqyrym, Madrıd 2005 jyl

Qytaıdaǵy keptelis shamamen eki aptaǵa sozylǵan. 14 tamyz kúni bastalǵan kólik keptelisi úlken problemaǵa aınalyp ony tek qyrkúıektiń basyna qaraı sheshý múmkin bolǵan.

Keptelispen kúresýdiń joldary bar ma?

Shyndyǵyna kelgende keptelispen «kúresý» máselesi árbir halqy kóp qala úshin úlken problema. Alaıda onymen «kúresý» durys emes deıdi mamandar. «Keptelisterdi joıý» degen qaǵıda, maqsat bolmaýy kerek. Bar másele - avtokólikterdi paıdalanýshylardyń sanyn azaıtýda.

Qala turǵyndarynyń derlik kópshiligi qoǵamdyq kólikpen nemese velosıpedpen júrýi tipti bolmasa jaıaý júrý kerek. Barlyq problema - joldar men kóshelerdiń azdyǵynda, olardy kóbeıtý kerek degen máselede emes, qaladaǵy kólik sanynyń kóptiginde. Kólik sany kóp bola tura, búginde sany kóp kólikter adamdardy bir jerden ekinshi jerge tasý quraly emes, tek jeke adamdardyń sándik, bedeldilik sımvoly. Búginde Almaty qalasynda  ár otbasyda kem degende bir nemese eki kóliktiń bolý tendensıasyn baıqaýǵa bolady.

Adamdardy kóliksiz júrýge nıettendirý

Qala turǵyndaryn kúndelikti jol júrý kezinde avtokólikterdi paıdalanýdan bas tartýǵa ıtermeleýdiń birneshe tásilderi bar:

- ekonomıkalyq: aqyly jol, aqyly turaq;

- fızıkalyq: jol júrýge múlde tyıym salý;

- ýaqytty tıimdeýge baılanysty kólikpen kepteliste turǵanǵa  qaraǵanda metro, qoǵamdyq kólikterdi tańdaýy;

Osyndaı tyıymdardyń esebinen jáne keptelistiń problemasy sebebinen adamdar kólikpen júrýden bas tartýy múmkin.

Bizdiń jaǵdaıda, Almaty qalasynda kólik turaqtary barlyq jerde birdeı aqyly emes. Avtobýs jolaqtary qala kósheleriniń barlyǵynda bolamasa da, kópshiliginde bar. Alaıda avtobýs sanyn kóbeıtý de, avtobýs jolaqtary qoıý da - bizdegi problemany sheshýdiń joly dep qarastyrýǵa kelmeıdi.

Keptelisti joıýdyń joly - jańa  joldar salý degen, qate túsinik, sebebi mundaı jaǵdaı kólik sanynyń kerisinshe ósýine, sodan baryp qaıta keptelistiń týyndaýyna áser etedi. Jańa joldardyń salynýy problemany ýaqytsha ǵana sheshedi.

Almatydaǵy keptelister problemasy

Elimizdegi   adam eń  kóp shoǵyrlanǵan Almaty qalasynda keptelister jyl saıyn  sozylmaly aýrý túri sıaqty emi joq dertke aınalyp keledi. Qala turǵyndarynyń kepteliske tipti eti úırengen. Kólik júrgizýshileri men taksıster bul jaǵdaıǵa úırengenderin aıtyp, bul problemany sheshýdiń joly joq deıdi.

53 jastaǵy Marlen esimdi kólik júrgizýshisi: «Almatydaǵy keptelistermen kúresý múmkin emes, bul - erikkendik. Biz ózimizdi basqa damyǵan eldermen salystyra da almaımyz. Keptelistiń problemasyn olar sıaqty sheshe alýǵa múmkindik joq. Jeke basym, keptelisterge úırenip ketkem»-deıdi.

Alaıda kópshilik taksıster men kólik júrgizýshileri, qoǵamdyq kólikti paıdalanýshylar-bir aýyzdan qaladaǵy keptelisterdiń úlken problemaǵa aınalǵanyn, ony qala ákimshiliginiń sheshkenin qalaıtyndyqtaryn aıtady.

Sonymen bul máseleni qalaı sheshýge bolady?

Almatyny  Qazaqstannyń basqa qalalarymen salystyrǵanda  «keptelisterdiń otany» dep sanaýdyń  birneshe sebepteri bar.

Áýeli, Almaty - elimizdiń qarjy ortalyǵy, ońtústik astanasy, mol tarıhy bar qala bolǵandyqtan munda uzaq ýaqyttan beri turyp kele jatqan jergilikti turǵyndar sany kóp. Odan bólek, Almatyda kóptegen JOO-lar ornalasqandyqtan respýblıkanyń ózge aýmaqtarynan jyl saıyn kelýshilerdiń sany kóbeımese azaımaıdy. Sonymen birge Almaty bıznes ortalyqtar men  uıymdardyń qara shańyraǵy bolǵandyqtan jumys, qyzmetke ornalasý úshin keletin tolqyn taǵy bar.

Osy oraıda, Almatyda adam sany kúnnen-kúnge, jyldan-jylǵa kóbeıip keledi degen qorytyndy jasaýǵa bolady. Adam sany kóp bolǵan saıyn qoǵamdyq kólik, jeke kólik paıdalanýshylyry da kóbeıedi, demek kólik kóbeıgen soń keptelister de oryn alady.

Iaǵnı, keptelis máselesin sheshý úshin ne kólik paıdalanýshylar sanyn azaıtý kerek (joǵaryda atalǵan tyıymdar men erejeler engizý negizinde) nemese turǵyndar sanyn azaıtý kerek.

Qala turǵyndarynyń sanyn azaıtý úshin:

-Almatyda ornalasqan bedeldi JOO-lardyń fılıaldaryn respýblıkanyń basqa aımaqtarynan asha otyryp, abıtýrıentter men jastardyń óz qalalarynda-aq qalaǵan oqý oryndarynan bilim alýyna jaǵdaı jasaý;

-Ózge qalalardaǵy adamdardyń bedeldi jumysqa ornalasýymen qamtamasyz etý. Iaǵnı, Almatyǵa jumys izdep keletin adamdar óz aýmaqtarynda, turǵylyqty jerlerinde jergilikti jumyspen qamtamasyz etý baǵdarlamalary arqyly nemese t.b  jumyspen qamtamasyz etilýi kerek;

Kólik paıdalanýshylar men kólikterdiń sanyn azaıtý úshin joǵaryda atalǵan aqyly júıeni engizý kerek dep esepteımin. Nemese belgili-bir ýaqytta, máselen, saǵat tańǵy 7-den 15:00-ge deıingi aralyqta qalanyń ortalyq bóligine  avtokólikpen kirýdi aqyly etýge bolady. Kólikpen júrý aqyly bolsa, ony paıdalanýshylar sany azaıady. Al avtokólikter sanynyń azaıýy tek keptelis problemasyn ǵana emes ekologıa, qalanyń lastanýy sıaqty problemanyń sheshilýine jaǵdaı jasaıtyn edi.

Nazerke MUSA