Jeltoqsannyń azynaǵan jelimen qazaqtyń rýhy kóke shapshyp, asapan keńistigi bir túrli tumandanady. Jurt kókke qaraýǵa qorqady, betterin tumshalap tómen qarap óz tirlikterimen álek. Áıtip-búıtip qazaq úshin eń úlken ulyq mereke táýelsizdik kúni de kelip jetti. Bul kúnderi kóshege shyǵýdan qorqatyn jurt úıinde tyǵylyp táýelsizdik merekeni toılady. Úıde jatqan soń ne isteıdi, árıne bala-shaǵa, shal-shaýqan, taıly-tuıaǵymen telejáshik aldyna úımeleıdi. Bul merkede jylaımyz ba, álde, kúlemiz be dep basyndaǵy jaýlyǵyn samaı shashyna qaraı tartqan aq shashty anada artynan kelip dıvanǵa jaıǵasady.
Sol kúni burynǵy ótip ketken konsertterdi berip jatty bir eki arna. Eski Shanshar kúndeligi men Aldaraspan kúndeligin arhıvten bergen boldy taǵy bir arna. Basqa arnalarda merekelik ıis dym baıqalmaıdy. Keshki tamaǵyn endi iship bolǵan osharly jan qaıta kók jáshikke telmirgende, aq túıeniń qarny jarylyp "NurOtan" partıasynyń 15 jyldyǵyna qaraı kongres-holda ótkizilgen «Máńgilik el - muratym» atty “Altyn dombyra” aıtysy bastalyp ketipti. Barlyǵymyz taqymymyzdy qysyp, qulaq túre qaldyq. Teńeýler men aýyspaly maǵynaly sózdi túsinbeıtin qaısybir otbasylar sıaqty emes, ár sózdi qalt jibermeı, qandaı aqyn qandaı kórkemdeý amalyn qosyp, ne aıtty, astarlap otyryp neni meńzeıdi eken dep, úı toly jan kánigi qazylar alqasy sıaqty shuqıyp, resmı qazylardyń ústinen qarap otyrdyq...
Sara men Tarazdyń jańa shyqqan jas aqyny Áset aıtysy. Áset Sarany maqtap baryp, óziniń odan qatty ımenip otyrǵanynda jasyrmady. Aýyldan shanamen jańa kelgen jas balamyn, al sen bolsań 20 temir tulpardyń ıesisiń dep tómenshiktep toqtatty sózin. Maqtaý janyna maıdaı jaqqan Sara asqaqtap, arqyrap bir aılanyp kelip, “Áset bala, jerebe sýyrǵanda meni kórip, ornyńan atyp turyp ketipsiń” dep odan saıyn pańdandy. Ary qaraı sózin jalǵaǵan Áset “Sara sen neden qorqasyń qazylar alqasynda jerlesiń Myrzataı aǵań otyr, odan qalsa Muqametjan aǵań taǵy bar” dep óziniń arǵy oıyn pash etti. Ekinshi aınalymda jas bala kádimgideı kúsh alyp Saraǵa aýyz saldy. «Jalmaýyz kempir shynymen bar ma» dep suraǵan balasyna ákesiniń bergen jaýaby eken dep, úılengende bilesiń jalmaýyz kempirdi depti”, - dep tóbesinen soıylmen osyp ketkendeı boldy Saranyń. Typyrshyǵan Sara tezirek jalmaýyz kempirińe jet dep sahanadan tústi. Al ádilqazy degen qara qyldy qaq jaratyn abyzdar bir-birine qarap birden balyq kóz baǵa berdi ekýinede. Bunysy qalaı? Sonda aıtary bar, dán salarlyq oılardy tógetin myqty aqyndarǵa qalaı baǵa beredi dep tańdandyq. Artynsha Túrkistandyq Erkebulan Qaınazar men ótken jylǵy “Alytyn dombyra” jeńimpazy Jandarbek Bulǵaqov aıtysqa shyqty, Jandarbek «Men, sen aıtqandy byltyr aıtyp tastaǵam» dep pańdanyp aýzyn aıǵa bilep, eshqashan tegin úı joq, ıpotekamen úı alǵanyńa máz bol dep aptyǵyn basty Erkebulannyń. Al Erkebulan bolsa turǵyn úı máselesiniń túgin qoımaı zarlady. Desede aldyńǵylarǵa qaraǵanda aıtary bar eki aqyn birinen biri oza shapty, qazylar birne biri qarasyp bir kisideı taǵy kese toly baǵany dóńgeletti. Munysyn qup dedik úı ishimizben.
İle-shala sahanaǵa Ataqty Balǵynbek pen jas Meıirbek Sultanhan degen aqyn shyqty. Sóz bastaǵan jas jigittiń oıly amandasýy, tapqyr da tamasha sóz saptaýy birden sóz túsiner jandy ózine baýraǵany shyn. Tipti ataǵy alystardy sharlap júrgen Imashovtan túkte ımengen joq. Erkin kósile shapty, “Qyrǵyzǵa baryp júlde apsyń, ótkende taǵy qanjyǵańdy maılapsyń” dep aǵasyn quttyqtady. Kezegi kelgen Balǵynbek birden estrada sahanasynda turǵandaı ánge basty. Artynsha Shorabekkshe aıǵaılaı aıtys jasady. Desede jylandy úsh kessede kesertkiniń qaýqary bar degendeı baladan aıtary asyp turdy. Ekinshi aınalymda Merıirbek “aǵasy-aý bunyń ne”, – dep Balǵynbektiń ánin synady. Máni de sáni de joq essiz ánge salyp, aıtysty qorlaǵanyn aıtty. Án aıtqysh bolsań dástúrli ánmen aıt dedi. Oǵan óreń jetpese Shámshi aǵańnyń áýenine bas dedi. Aǵasyna bazynasyn aıtty. Keremet aıtty dep shapalaq soqtyq úı ishimizben. Kezegin alǵan aǵasy sál qymsynap baryp, “Men endi aıtysta qansha júrer deısiń, aǵańdy taqymdaı bermeı bul joly altyn dombyrany berińder” dep bir qaldy qazylarǵa shyn oıyn eskertip. Sózin qaıta sabaqtaǵan aqyn ózimdiki ózime degendeı taǵy ándetip áketti.
Al Meıirbek bolsa, «Elbasy olmpıada jeńimpazdaryn ózi tikeleı qońyraý shalyp, qutyqtap jatady, bizdiń birden bir tól ónerimiz, qazaqty basqalardan daralap turǵan iri ónerimiz - osy aıtys. Sondyqtan aıtys jeńimpazdaryn da Nuraǵań jeke qońyraýmen qutyqtaıtyn kún týsa», - dep ádemi oıyn jetkizdi. Bizder odan saıyn jas aqynǵa qol soqtyq. Biraq Balǵynbek: «ondaı kúnge ıegińdi qyshytpa, Júrsin aǵań arqańnan qaqsada jetpeı me», - dep olmpıadadan aıtysty tómen qoıǵanyn ózi de sezbeı qaldy. Biz qap dedik, baǵalaýshylar jas balany kelmeske biraq jiberdi. Qos qarmaǵyn biraq ketiltti-aý dedik jas órkenniń. Endi sahana tórine ataqty Batystyń aqyny Nurlan men Shyǵystyń mańǵaz aqyny Maqsat Aqanov kóterildi. Alǵashqy sózdi Aqanov bastap, ádemi sarynmen tamyljyta tyńdarmannyń kókeıine qonatyn, sálıqaly áńgime bastap Saqtardyń sarqyty, Ǵundardyń jurnaǵy bolǵan ar ma qazaq dep qazaq handyǵynyń 550 jyldyq torqaly toıyna jalǵady. Jyr shýmaqtaryn tamasha kórkemdeý amaldarymen bezendirip, ustazy Amanjol sıaqty ádemi aıtys bastady. Al qarsylasy shymshyma sóz tapqysh Nurlan: «sen yńyranyp otyrǵanda Arqaǵa jaz keler», - dep onyń asyqpaıtyn sabazdyǵyn sógip ótti. Ekinshi aınalymda Maqsat qazirge arqaǵa qys kelmeıdi, bul aranyń qysy uzaq dep Nurlandy toqtatyp, boıynyń myrtyqtyǵyna shuqshıdy. İlip alǵan Nurlan aqyn men bul jerge qul bop satylǵaly kelgem joq dep jurtty dý kúldirdi. Osylaı birazǵa kókpardy súıreledi, ádil qazylar bul joly dál baǵasyn berdi. Maqsatyń alystan bastap, astarlap tolǵaıtyn tereń oılary tarazy basyp turǵanyn jurt kórdi. Sol kúnniń sońǵy juby bolyp Túrkistannyń ataqty aqyny Begarys Shoıbekov pen Qyzylordalyq tuńǵysh altyn dombyra ıegeri Muhtar Nıazov sahnaǵa kóterildi. Sóz baptaǵan Begarys: «joǵalǵan altynyńdy izdep keldiń be?»,- dep ádiletsizdeý alǵan aldyńǵy jylǵy altyn dombyra júldesine baılanysty sóz qozǵady. Byltyrǵy jyly Jandarbek óte aıqyn basymdylyqpen jeńsede jylamsyrap zorǵa bergen bul aqynǵa jurttyń kókeıinde júrgen sózdi aıtty. Ótirikten halyq úshin keldim deme dep birden jolyn býdy. Kezegin alǵan Muhtar ashýǵa býlyǵa óleń bastap ne aıtaryn bilmeı tapyraqtap qaldy. Iá, qaıtesiń altynymdy izdep keldim dep shynyna kóshti amalsyz.
Muhtar Shymkenttiń maqtasy t.b, bári-bárin jınap adam jasasaq Begarys bolar týra ózi dep toqtaǵanda, ilip alǵan Begarys aqyn Qyzylordanyń aq meshiti sıaqty seniń syrtyń jyly, ishiń zár, Baıqońyrdyń protony sıaqty artyń Ý, murnyń anaý qatqan Aral, adamǵa aınaldyrsaq dál sen bolar Qyzylorda dep arqyrap baryp toqtady.
Ertesi dál ýaǵynda bar jumysty toqtatyp aıtysty kúttik. Aqtyq aıtys. Keshegi ondyq baǵalardy alǵan Jambyldyń jas balasy Áset pen azýy alty qarys Aınur Tursynbaı aıtysty. «Ataqty aqynsyń-aý, biraq meniń jeńgemsiń» dep Aınurǵa qaljyń aıta bastady jas aqyn. Astanyń aıazyna juqa kepsiń, qaınym-aý dep toqyr basyna bórik, ústine shapan jaýyp qaınysyn sahanadan aýdaryp aldy Aınur. Jas aqynda ánge saldy Balǵynbekshe. Áset «myna kongres-hol nege qazaqshalanbaıdy» dep bir qalǵanda, ilip alǵan Aınur «aıtys saraıy» dep ataıyq dep sóz tapty.
Odan soń Túrkistanyń aqyny Erkebulan Qaınazar men ataqty Balǵynbek baq synasty, bul joly Balǵynbek arydan qozǵap, qytaıǵa tıgen qyzdardyń ishinde qurt-qumyrsqa ósip jatyr deı kele, qazaqtyń qyzdary basqalarǵa tıip óz jaýymyzdy jatyrynda ósirip otyr dep toqtady. Erkebulan qazaqtyń bar baılyǵyna salynyp jatqan Astana jaıyn aıtty. Ary qaraı ekeýi baja bolyp qaljyńmen sóz saıystyrdy. Aqyry men altyn domyra almaǵanda nem qaldy dep toqtady Balǵynbek taǵyda. «Men de kóp dámelimin júldeden, úsh jyl buryn úıden shyǵyp, kólik keptelisimen bıyl áreń jettim Astanaǵa», - dedi Erkebulan.
Ataqty aq shapandy Aıbek Qalımen keshegi Bekarystan aıamaı jeńilgen Qyzylordalyq aqyn Muhtar sóz saıystyrdy. Birden tıisken Aıbek aqyn “ózgeler terlep tepship fınalǵa shyǵady, sen qalaı ońaı jol taýyp alǵasyń, sonsha jeńilseńde «jeńilmes aqyn» ekensiń, bizgede aıtsańshy” dep otty jyryn jalǵap, eldegi jalǵyz jynystylardyń birine-biri jabysýyn sóz etip tizginin zorǵa tartyp toqtady. Al qarsylasy Aıbektiń suraǵyn jaýapsyz qaldyryp, bozadaǵy bos sóz sapyryp, sharshy alańda qashyp ýaqyt ótkizetin jýan judyryqshylarsha kezegin ótkizýge tyrysty. Al Aıbek aqyn sonaý Saqtardan túsip búginge deıingi tarıhty tizbeleı asyp-tógip jyrlady. Ornymyzdan turyp qol shapalaq soqtyq.
Bulardyń sońynan Bekarys pen Jandarbek shyqty, sóz bastaǵan Jandarbek óz túrleriniń uqsaıtynyn aıtyp, tańǵala aǵasynan sebebin surady. Aǵasy sózin qostap «Ulylarda uqsastyq bolady» emes pe dep teńeý amalyn qoldanyp, oıyn jetkize jaqyndyǵyn bildirgeni sol, Jandarbek múlt ketip balalyq jasap aıtyskerlerdiń ishindegi abyroıly jigit aǵasy Begarystyń jaǵasyna jarmasty. Jurt aldynda dóreki qaljyń aıtty. Seni tórt sodyr jigit kútip tur qaryzyńdy tóle, myna aıtystan utar utysyńdy olar sypyryp alamyz deıdi deýimen qoımaı, «ulylarda uqsastyq bolady» degen sózin týra maǵynasynda qabyldap, mynaý ózin ulymyn deıdi dep bilimsizdigin kórsetip qoıdy. Aǵalyq asqaq oıyn jalǵaǵan Begarys Elbasynyń ulytaýda sóılegen sózimen birlestire Ulytaý aýdanyn qurý týraly usynys jasady.
Sońǵy júkti arqalap, Sara men Maqsat Aqnov shyqty. sóz bastaǵan Maqsat “Sara, Sara degende sarakovka” dep bastaǵany sol - Sara kózin bir jumyp, bir ashyp túrin san ózgertip, óziniń ne aıtyp ne qoıǵanyn birde bilip, birde bilmeı sóz saptady. Seniń tusaýyńdy men kesip em ǵoı degende ózin áreń tapty. Aqanov aryqaraı Astana jaıynan jaǵymdy óleń aıtyp eldiń eńsesin tiktedi.
Bas júlde ózi aıtqandaı Balǵynbkke buıyrsa, birinshi oryn Jandarbekte, ekinshi oryn Erkebulan Qaınazarǵa, al úshinshi oryn Begarys pen Aınurǵa tán bolyp, qalǵan aqtyq aıtysqa shyqqan alty aqyn da júldesiz qalmady.
Qazaq ónerindegi eń bıik shyńnyń biri – aıtys. Jershildik, rýshyldyq, dinshildiktiń kesirinen uly ónerdiń ózegine qurt túsirý – keshirilmes kúná. Ásirese, keıbir aıtyskerlerdiń kórkemdeý amaldaryn túsinbeýi, sózdiń ózine qalaı aıtylǵanyn baǵamdamaýy, ot alyp, qopaǵa túsýi, kimniń jeńip, kimniń jeńilgeni aıqyn kórinip turǵanda tóreshilerdiń bir-birine jaltaqtap, bir kótergen balyn ekinshi márte ózgertýi – janyńdy aýyrtady.
Áıteý, «Aıtystaǵy jemqorlyq» degen termındi sózdik qorymyzǵa engizip almasaq bolǵany...
Nurhalyq Abdýraqyn
