Sońǵy kúnderi qoǵamda álipbı konverteri týraly pikirtalas pen talqy kóp boldy. Keıbireýler «álipbı konverterin jasaý ońaı, til bilimin qajet etpeıdi» degen pikirde bolsa, ekinshi bir tarap «qazaq tili tańbalarynyń konverter baǵdarlamasyn jasaýdyń kúrdeli ári kóp shyǵyndy talap etetinin» aıtady.

Osyǵan oraı Qamshy.kz tilshisi 13 jyldan beri konverter jasaýmen aınalysyp júrgen Malaızıada turatyn programmıst Joldas Nursultanmen suhbattasty.

Bilýimizshe siz álipbı konverterin jasaýshylardyń eń alǵashqylarynyń birisiz. Konverter jasaýmen qashannan beri aınalysasyz? Oǵan ne túrtki boldy? Zertteý tájirıbeńizde ne túıdińiz?  

Álipbı konverterdi jasaýmen 2004 jyldan beri aınalysamyn. Oǵan deıin konverter jasaýshylarmen tanys bolǵanmyn. Sol kezdegi «Tamshy» jáne «Mereke» torabyn atap ketýge bolady.  Oǵan qosa Batyr, Ertaı degen programmıstter konverterdiń qarapaıym nusqasyn jasaǵan kórinedi. Alaıda, ol kezde qazaq tilindegi saıttar da az edi.

Kirilshe (Kırıllısa tańbasyndaǵy. -red.) saıttardy ashsaq, ondaǵy jazýlardy oqı almaıtynbyz, ony túsiný kerek boldy, sondyqtan osy qajettilik negizinde kemeldi bir árip konverter jasaýǵa týra keldi. Kirilsheden tóte jazýǵa (Ahmet Baıtursynuly yqshamdaǵan arab jazýyna uqsas álipbı. -red) sáıkestendirý alǵashynda áripterdiń ornyn almastyra salý bolyp kóringenimen, is júzinde orta mekteptegi «Qazaq tili» oqýlyǵyn ashyp, qazaq tili gramatıkasyn qaıta qarap, birer aı pysyqtaýǵa týra keldi. Konverter jasaý barysynda qazaq tili gramatıka zańdylyǵyn jete ıgerý qajet, qysqasy qazaq tili gramatıka zańdylyǵyn kompúter tiline aınaldyrý kerek.

Tájirıbe barysynda túıgenim, konverter kirilshe nusqany tótege 99%-dan joǵary dáldikpen ákeledi, tipti tereńdeı zerdelese odan joǵary dárejege jetkizýge bolady. Tóte jazýǵa aınaldyrýda nemese kerisinshe tóte jazýdan kirilshege sáıkestendirýde dáıekshe jáne k, g, e (ك, گ, ە) sıaqty áriptermen qazaq tili zańdylyǵyna baǵynbaıtyn shet tilinen kirgen kirme sózder eń kóp áýreshilik ákeledi, al qazir olar óte kóp. Kirme sózderdi qazaq tili zańdylyǵyna ıkemdese bul máseleden arylýǵa bolady.

Tóteni kirilshege sáıkestendirýdiń eń qıyn tusy - tóte álipbıdegi dáıeksheniń bolýymen jýan daýys jáne til arty jińishke daýys, úndestik syndy t. b qazaq tili gramatıka zańdylyǵynyń bolýy. Ony kompúter tiline aýdarý qıyndaý. Kóp oılanyp, kóp jumys isteýge týra keledi. Eger adamzat kompúter tiline ilespeı, kerisinshe kompúter adam sanasyna ilesý kerek degen qaǵıdany ustansaq, tóte jazý gramatıkasyna kompúter ilese almaıdy! 

Tóte jazýdyń aty kóne delingenimen, onyń gramatıka zańdylyǵy kompúter tili atty ımperıa tolyq baǵyndyra almaǵan asqar shyńdarmen terıtorıalarǵa jatady. Bul máselede kompúter jáne ǵylym-tehnıka qansha damydy degen kúnde de adam sanasyna eshqashan jete almaıtynynyń az da bolsa bir dáleli.

Bul máselelerdi sheshý úshin «qajetti sózder» úshin qor daıyndap, sáıkestirý barysynda sol kúmándi sózderi belgilep, yńǵaılastyrý kerek. Sonymen qatar, bul proses ýaqyt jáne qajyrly eńbekti qajet etedi.  

Kırıllısamen latynsha áripti sóılemderde dáıekshe túsip qalý, qosylý degen zańdylyqtar joq bolǵandyqtan, kompúter tilimen yńǵaılastyrý barysynda esh qıyndyq ákelmeıdi. Al konverterlerdiń jaryqqa shyǵýy kırıllısanyń tóte jazýǵa aınaldyrý nemese kerisinshe sáıkestendirýge asa zor qozǵaýshy kúsh berip, arab-kırıll, latyn syndy uqsamaǵan áripterdiń qoldanylýy sebepti kelip shyǵatyn kedergilerdi alshaqtyqtardy joıdy deýge bolady.

Qazir Malaızıada kórinesiz. Ondaǵy qyzmetińiz ınternet tehnologıasymen baılanysty ma?

Qazir ınternet qaýipsizdigin arttyrýǵa qatysty programmalarmen jumys istep jatyrmyn. Búginde ınternet jáne ǵylym-tehnıka damydy. Internettiń paıdasy bar ekenin joqqa shyǵarmaımyn. Deıturǵanmen onyń adamǵa ákeler túrli zıany men qaýpi de asa mol. Tehnıka damyǵan saıyn onyń zıany da aıshyqtalyp keledi. 

Oqýshy kezimde java，C++, php tilderimen programma jazýmen aınalysqanmyn. Beıjińde Softtek-IT Services and Business Process da java engineer boıynsha programmıst bolyp jumys istedim. Software baǵyty boıynsha jeke jumystar isteýge de qulshyndym. Keıin damyǵan sheteldiń ǵylym tehnıkasyn kórip, bilim alý nıetpen Parıjdegi Paris-sud 11 University-ge oqýǵa tústim. Magıstrlyq bilim aldym. Ýnıversıtettiń ǵylymı baǵdarlamalary, aspaptary óte ozyq, jetistikteri mol. Atalǵan JOO-ny Fransıanyń aldyńǵy qatarly 3 myqty ýnıversıtetine kiredi. Onda kóp tájirıbe jınadym. École Polytechnique-de tájirıbeden óttim. Onda ǵylymı orta óte kemeldi. Kóptegen paıdaly aqparatqa qanyq boldym. Ǵalamshardyń túpkir-túpkirinen, AQSH, Anglıa, Fransıa, Italıa, Qytaı, Latyn Amerıkasy, Túrkıa, Arab elderinen kelgen kýrstastarym da aldyna jan salmas maıtalman boldy. Olarmen qatar júrý úshin kóp eńbek etip, qulshyný qajet boldy. Magıstratýrany bitirgen soń Germanıada bir jarym jyldaı jumys istedim. Keıin Malaızıaǵa keldim. Osynda Software baǵyty boıynsha qyzmet etemin. Negizgi kompúter tilim - C++. 

Qazaq azamaty retinde Qazaqstannyń memlekettik til tańbasyn latyn grafıkasyna aýystyrýyna qalaı qaraısyz?  Neden utamyz?  Latyn grafıkasyna ótýde bizge yńǵaıly tásil qaısysy?  

Mamandyǵym arnaıy qazaq til ǵylymy bolmasa da, konverter jasaý barysynda qazaq tiliniń zańdylyǵyna kompúter tilin jumys istetkende ony zertteýge májbúr boldym. Qazaqstannyń latyn grafıkasyna kóshýi tehnıkalyq jaǵyn aıtpaǵanda bir qaýymnyń ulttyq sanasymen ulyttyq psıhologıalyq kúıine tıgizer yqpaly mol. Latynǵa kóshkennen keıin adamdardyń oılaý júıesi de ózgerýi ábden múmkin.

Tóte jazýda dáıeksheniń bolǵandyqtan ony aıtylýymen jazylýy barysynda qaı jerde dáıeksheni túsirý kerek degendi oılanady. Bul - adamdy dáıeksheniń gramatıkalyq zańdylyǵyn ábden túsinýge májbúrlegendikten, adam mıynyń dınamıkaly jumys isteý fýnksıasyn jetildiredi. Al, kırıllısa jáne latynshada mundaı zańdylyq joq bolǵandyqtan nemese tóte jazýda bar keıbir zańdylyqtardy qaldyrǵandyqtan, ony oılanbaı tótesinen qaǵazǵa ne kompúterde terip jazýǵa bolady.

Qazaqstannyń latynǵa kóshýi zaman talaby. Sonymen birge ol Qazaqstanda qazaq tiliniń tutastanýyna, onyń yqpalyn kúsheıtýge oń áser etedi. Alaıda oǵan bir býyn nemese birneshe urpaq almasatyn ýaqyt kerek te shyǵar. Ony ýaqyt kórsetedi. Álipbı túgeldeı tez kóshe salatyn nárse emes qoı. Oǵan biraz ýaqyt kerek.

Álipbıdiń latynǵa kóshýiniń ultqa, tilge jáne sanaǵa berer áserlerin talqylaý óte kúrdeli. Ony talqylaý úshin tom-tom kitaptar jazý kerek bolar. Alaıda men munda usynylǵan jobalardy kompúter ortasynda bolatyn kúılerin ǵana aıtpaqpyn.  

Latyn grafıkasynda dıakrıtıkany iske qosý sol burynǵy kırıllısanyń ornyna latynsha áripterdi tańbalaý bolǵandyqtan, ol kırıllısaǵa úırenip qalǵan adamdardyń meńgerip ketýine ońaı bolýy múmkin. Dıakrıtıkada ASCII ǵa jatatyn turaqty 26 áripten (ANSI qaripti kodtar) tys, basqa Unicode túrindegi birneshe áripterdi de qoldanady, ASCII túrindegi áripter programma ortasynda eń negizdik áripter bolyp, túpki kompúter tili osy áriptermen jazylady, alaıda dıakrıtıkada Unicode bar bolǵandyqtan, báribir programmalardy Unicode ortaǵa sáıkestendirip jazýǵa týra keledi. Unicode-ty áripterdi birjaqty etý eńbekti qajet etedi.  

Usynylǵan apostrofty latyn grafıkasy kompúter programmalyq ortada túgeldeı ASCII áripti kodtar tobyna jatatyndyqtan, baǵdarlama jasaýshylarǵa qolaılyraq bolmaq. Ondaǵy «'» tańbasy esh qıyndyq ákelmeıdi ári bul apostrof kúndelikti aǵylshyn tilinde de kóp kezdesedi. Mysaly, John's, I'll, child's t. b. Osy  tańba úshin programmada qıyndyq bolǵany esimde joq. Óz basym latynǵa kóshý jobasynda Prezıdentke usynylǵan osy apostrofty latyn grafıkasyn qolaıly dep oılar edim. Oǵan taǵy da qosarym osy apostrofty tóte jazýdaǵy dáıekshe retinde alyp ári sonymen birge ony dál tóte jazý gramatıkasyna baǵyndyryp iske asyrsa deımin. Al óte jazýdaǵy basqa áripterdi latynǵa aýystyryp, dáıekshe zańdylyǵyn qosa engizilse eken.

Qysqasy, qazaqtyń kóne tóte jazý gramatıkasyn ózgerissiz kóshirip latyndandyrý. Bul usynys kompúterlik programmalarǵa qıyndyq ákelgenimen, adamdardyń oılaý júıesin arttyrýǵa, qazaq tili gramatıkasyn ár adam tolyq úırenip, túsinýge ıtermeleıdi. Al gramatıka biletin adam sózsiz tildi jaqsy biledi, jadynda saqtaıdy. Kompúterge ilespeı, qaıta kompúterdi tilge beıimdeý kerek, sebebi bul qajetti nárse. Kompúterge ilesý nemese beıimdelý sananyń túsýi, jadynyń álsireýi, adamdardy óz qolymen robottastyryp, názik te sulý ári tereń oı-sezim ıirimderin joǵaltý dep bilemin.  

Memleket latynǵa ótýge aıtarlyqtaı qomaqty qarajat bóletinin málimdedi. Shetelde oqyǵan maman kózimen qaraǵanda shynymen de latynǵa ótý kóp qarjyny talap ete me?  

Latynǵa kóshý úlken is bolǵandyqtan, oǵan qyrýar qarjy jumsalýy zańdylyq. Bul memlekettik, ulttyq óredegi óte úlken tarıhı joba. Máselen, banktegi bank júıesine sáıkes programma nemese qyzmet óteýin jasap bergen IT kompanıa ekinshi ret sol programma nemese qyzmet óteýin jańalap nemese ózgertip, shaǵyn ǵana programmalyq mazmundama qosý nemese alý úshin olar bankpen úlken kelisimshart jasap, mıllıon dollar qyzmet aqysyn alady. Al bir bıologıalyq zattyń mıkroskoppen kóretin molekýlalyq qurylys modelin kompúterlik sandyq esepteý jolymen anyqtap, jasap shyǵý úshin úıdeı-úıdeı, tipti záýlim ǵımarattaı asa joǵary jılikti mega kompúterler daıyndaý úshin mıllıondaǵan, tipti 100 mıllıondaǵan dollar qajet. Al sol alyp sandyq málimetti jıyp alǵan soń, ony qoldanýǵa adamdardyń aqshasy túgili sanasy jetpeı jatyr. Al, latyn grafıkasy bank dárejesindegi nemese kózben kórýge bolmaıtyn belgisiz álemdegi molekýlalyq dárejedegi nárseler emes. Názik ári memlekettik, ulttyq dárejedegi joba. Kemeldi konverter jasap, oǵan ártúrli janama qyzmetter qosý, olardy túrli ortaǵa ıkemdeý t.b. qatarly ister kóptegen oı jumysyn, tehnıkalyq jumysty, adamdy, ýaqytty jáne mol qarjylyq qoldaýdy qajet etedi. 

Sizdiń zertteýlerińiz arasynda jasandy ıntellekt te bar ekendiginen habardarmyz. Qandaı nátıjelerge jettińiz?  

2005 jyly oqýshy kezimde joǵary dáldiktegi konverter jasadym. Ol birtalaı qoldanysqa ıe bolǵan. Qazir aınalysqan joba ınternet qaýpinen qorǵaný bolǵandyqtan, adamdardy ınternet qaýpinen zalalsyzdandyrýda arnaıy ónim jasaldy. Endi ony kemeldendirip sapalandyrý, tolyqtyrý men damytý satysy júrýde. Bolashaqta ony jurt arasyna keń qoldanysqa engizý josparymda bar. 

Raqmet! Zertteýlerińiz joǵary nátıjege jete bersin!

Suhbattasqan Nurǵalı Nurtaı.