2017 jyly Qazaqstannyń saıası sahnasynda qandaı mańyzdy ózgerister boldy? Keler jylda eldiń saıası ómirinde qandaı ózgerister bar? Úkimet shuǵyl túrde sheshýi qajet máseleler bar ma? Osy jáne ózge de suraqtardyń jaýabyn saıasatker Ámirjan Qosanovqa qoıǵan edik.
— 2017 jyl Qazaqstannyń saıası ómiri úshin qandaı jyl boldy?
Ár jyldyń óz kelbeti, anyqtaýysh oqıǵalary, qazirgi slengpen aıtqanda, óz trendteri bolady. 2017- jyl da ol belgilerden kende bolǵan joq.
Negizgi trend – bıliktiń olıgarhtardyń múddesin qorǵap, qyzmet atqarýy bul jyly da jalǵasty. Salyq zańnamasyndaǵy qazbaly baılyqtardy satyp, baıyp jatqan olıgarhtardyń jeńildikteri joıylmady. Jaqynda ǵana Qaraǵandydaǵy «Arselor Mıttal» kompanıasynyń kenshileriniń ereýili kezinde sheneýnikter men sot kimniń jaǵynda ekenin ashyqtan-ashyq kórsetti! Oblys ákimi men profıldy mınıstr Mıttaldyń qolbalasy sekildi shapqylap ketti emes pe?! Nemese osy jyl jeke bankterge memlekettik búdjetten (ıaǵnı qarapaıym halyqtyń qaltasynan!) trıllıondaǵan teńge qaryjylyq kómek kórsetildi. Eger de ol jeke bank bolsa, óz kúnin ózi kórmeı me? Bolmasa, munaı barondarynyń soıylyn soǵyp kele jatqan úkimettiń saıasatynyń arqasynda «qara altynnyń» ústinde otyrǵan Qazaqstan bir kúnniń ishinde «benzın bezgegine» shaldyǵyp qalǵan joq pa?
Bul degenińiz – bılik pen kapıtaldyń bir-birimen bite qaınasýy degen ekonomıkalyq termınniń eń tamasha ılústrasıasy! «Qara halyq bir jaq, qyńyr bılik – bir jaq» ómir jalǵasyp jatyr!
Mundaı birjaqty saıasat qoǵam ómiriniń basqa salalaryna da – áleýmettik, qoǵamdyq-saıası - óz áserin tıgizip jatyr.
—Jaqynda sheneýnikterdiń qyzmeti aýysty. Úkimet basyndaǵy aýys-túıister Qazaqstannyń saıası ómirine qalaı áser etedi?
Mundaı jaǵdaıda «qosylǵyshtardyń ornyn aýystyrǵanmen qosyndy ózgermeıdi» degen jattandy bop ketken sózdi aıtýyma týra kelip tur.
Munyń bári – saıası emes, arıfmetıkalyq qadamdar, ıaǵnı júıeniń ishindegi bir sheneýniktiń basqa bir sheneýnikpen oryn aýystyrýy ǵana. Bundaı kadrlyq sheshimderden asa úlken jańalyq kútýdiń ózi yńǵaısyz, óıtkeni olardyń bári – júıe aıtqandy eki etpeı oryndaıtyn soldattar ǵana. Naǵyz rejıserlar telekamera men BAQ nazarynan tys qalyp jatqan sıaqty!
Sońǵy taǵaıyndaýlar sot, prokýratýra, jemqorlyqpen kúres organdaryna qatysty boldy. Munyń ózi ol saladaǵy shynaıy reforma júrgizý úshin emes, postnazarbaev kezeńi qarsańynda klanaralyq kompromıstiń bir belgisi dep bilemin. Bálkim, osy aýys-túıisterden keıin biz jańa sensasıalyq, buryn-sońdy estip kórmegen qylmystyq isterdiń kýási bop qalarmyz: klandardyń bir-birine jınaǵan kompromattary da seıfterine syımaı jatqan bolar.
—2017 jyly Qazaqstan men Qyrǵyzstan arasyndaǵy jaǵdaı ýshyqqan edi. Keler jyly ári jańa prezıdenttiń kelýimen eki el arasyndaǵy saıası jaǵdaı jaqsarady dep aıta salasyz ba?
Árıne, prezıdent Atambaevtyń Qazaqstandaǵy jaǵdaıǵa qatysty syny biraz dúrbeleń týǵyzdy. Menińshe, kiná aldymen bizdiń bılik jaǵynda. Kórshi eldiń prezıdenttigine talasyp jatqan kandıdattyń birimen emes, bárimen kezdesýi kerek edi! Sonda Atambaevtyń atoı salýyna syltaý bermes edik. Ózimiz kinálimiz.
Árıne, onyń eń alǵashqy sózindegi syny shyndyqqa janasyp jatty (álbette, bir prezıdenttiń ekinshi eldegi jaǵdaıǵa qatysty syn aıtýy dıplomatıalyq protokolǵa jatpaıtyny taǵy bar). Biraq ýaqyt óte, ol bas jaqqa barysyp, tym artyq ketti. Sonysy durys bolmady.
Bizdiń jaq ta aıanyp qalmady, birden shekaradan bastady, beıresmı sanksıalyq tosqaýyldy quryp tastady, onyń arty ekonomıkalyq soǵysqa ulasyp kete jazdady.
Biraq, prezıdentter keledi, ketedi, al eki halyq bir-birimen máńgi týys, kórshi, dos bop qala bermek!
Sondyqtan da eki týysqan memleket óz arasynda týyndaǵan kelispeýshikti eńserip, bári durys bolady dep oılaımyn. Jaqynda qyrǵyzdyń jańa prezıdenti Astanaǵa kelip ketti, jaǵdaı túzelip bara jatqan sıaqty. Biraq ta, onyń aldymen Reseı, Ózbekstanǵa barýy bizdiń bılik basyndaǵylarǵa biraz oı salýy tıis.
—Qytaıdaǵy etnıkalyq qazaqtarǵa qysym kóbeıgeni týraly aqparat jeldeı esip júr. SİM mınıstrligi nege únsiz? Eki el arasyndaǵy saıası jaǵdaı ýshyqpaýy úshin be?
Árıne, Qytaı – ózimen kez kelgen memleketti sanasýǵa májbúrleıtin álemdik derjava. Mundaı alpaýytpen kórshi bolýdyń ózi árbir elge syn. Ondaı geosaıası mártebe ózindik jaýapkershilikter men shekteýler júkteıdi. Dıplomatıalyq protokol degen taǵy bar.
Biraq, bir nárse aıqyn: dúnıe júziniń qaı túkpiri bolmasyn, óz qandastary qysym kórip jatsa, ózin syılaıtyn kez kelgen memleket olardy qorǵap, resmı daýysyn shyǵarýy tıis! Menińshe, Qytaı bıliginiń tıisti nazaryn aýdaryp, zańsyzdyqty boldyrmaý úshin jasalatyn ádis-amaldar jetkilikti. Tek oǵan tıisti saıası erik-jiger, ultshyl minez kerek!
—Sizdiń oıyńyzsha 2017 jyly Qazaqstannyń saıası ómirinde bolǵan úsh mańyzdy oqıǵa?
Saıası ómirdegi bir basty oqıǵa – kezinde prezıdenttiń ózi aıtqan, bılik tarmaqtarynyń ókilettikterdi qaıta úlestirý, prezıdent, parlament jáne úkimet arasyndaǵy órkenıettik tepe-teńdikti qalyptastyrý ıdeıasy boldy. Konstıtýsıaǵa tıisti ózgerister engizildi. Biraq, ókinishke qaraı, olar túbegeıli, túpkilikti bolmady, tıip-qashqan, ishinara ǵana, bolmashy ózgeristerge jol ashty. Naqty saıası ómirde olar tipti baıqalmaı qaldy da!
Ekinshi oqıǵa shynymen de tarıhı bolýy múmkin edi. Men osy jyly atalyp ótken Alash qozǵalysynyń 100 jyldyǵy týraly aıtyp otyrmyn. Ókinishke qaraı bul data laıyqty deńgeıde atalyp ótpedi, jetim qyzdyń toıyndaı ótti. Quddy bıliktegi bireýler Alash atyn bar daýysyn shyǵaryp ataýǵa yńǵaısyzdanyp, ne bata almaı otyrǵan sıaqty.
Al shyn mánine kelsek, dál osy data búkil halyqqa, onyń ishinde ulttyq saıasatqa jańasha serpin beretindeı ulttyq deńgeıde atalyp ótýi tıis edi! Ókinishke qaraı, olaı bolmady.
Úshinshi oqıǵanyń astary zańdarǵa engizilgen eki bapta jatyr. Birinshisine sáıkes, endigi jerde Qazaqstan azamattary prezıdenttik saılaýǵa óz-ózin usyna almaıdy. Ol tek qana partıanyń quqy bop otyr. Ekinshine sáıkes, kez kelgen jemqor sheneýnik týraly jeke aqparat jarıalaý úshin endi BAQ ol adamnan resmı túrde ruqsat alýy tıis!
Mine, osy eki bap búgingi bıliktiń shynaıy bet-álpetin ashyp qana qoımaı, onyń alda kele jatqan tranzıt kezeńinde bolýy múmkin qoǵamdyq klanaralyq qaýip-qaterden qorqatynyn kórsetip otyr!
Biraq, zańdar máńgi emes qoı, qajet kezinde bul baptar bir sátte ózgere salýy múmkin!
—2018 jyly Qazaqstannyń saıası ómirinde qandaı ózgerister bolýy múmkin?
Bılik aldynda shuǵyl túrde sheshýi tıis úsh mańyzdy másele tur.
Alǵashqysy, elde oryn alyp, jyldan jylǵa ýshyǵyp bara jatqan ekonomıkalyq jaǵdaı. Ómir súrý kúnnen kúnge qıyndap barady. Shaǵyn jáne orta bıznes turalap qaldy. Devalvasıa men korrýpsıa onyń túbine jetti. Sondyqtan da kóp keshiktermeı, kelesi jyldarǵa qaldyrmaı, ekonomıkalyq reformalardy qolǵa alý kerek! Áıtpese, ekonomıkalyq kollaps bolýy ábden múmkin!
Ekinshisi áleýmettik saıasatqa tikeleı qatysty jáıt. Qazir bul sala eki aıaǵymen aqsap tur! Bıliktiń bolsa, kúrkireýi kúshti, jaýary az. Baıqasańyz, úkimettiń ózinde áleýmettik salaǵa jaýapty vıse-premer de joq! Qaraǵandy kenshileriniń ereýili – ol el ishinde jyldar boıyna sheshilmeı jatqan problemalardyń bir sheti ǵana. Áńgime laıyqty eńbekaqydan bastaldy. Al bizdiń basqa salalardaǵy mamandyq ıeleri laıyqty jalaqy alyp otyr dep kim aıta alady? Mine, qarap otyrsańyz, kórpeńe qarap kósil demekshi, búdjet qarjysynyń jumsalýynyń basty baǵyttaryn túbegeıli qaıta qaraý kerek! Jáne de onyń áleýmettik baǵyty kúrt ósýi - ýaqyt talaby! Osy betburys dál osy 2018-jyldyń enshisinde bolýy tıis. Áıtpese, kesh bolady.
Úshinshi másele alda kele jatqan postnazarbaev kezeńine tranzıtke qatysty. Qazirgi bılik júıesiniń syrty bútin, ishi – tútin. Bir sózben aıtqanda, qaısy «klannyń ókili murager bolady?» degen eń basty saýal tóńiregindegi bitispes, ymyrasyz tartys! Osy soǵys elge óz salqynyn tıgizbese eken, óıtkeni jeme-jemge kelgene olar nebir quıtyrqylarǵa, saıası arandatýlarǵa barýy ábden múmkin!
Ol úshin osy bastan bılik tarmaqtarynyń shynaıy tepe-teńdigin quryp, erteń eldegi bılikti bir adam nemese bir klan basybaıly ıemdenip, ozbyrlyqpen basyp alýyna tosqaýyl qoıýymyz kerek! Bılik osy týraly myqtap oılanýy tıis!
Suhbattasqan: Ásem Álmuhanbet
