Qazirgi tańda qoǵamda bul taqyryp óte ózekti máselege aınalyp otyr. Osy turǵyda aıtarymyz, kóp áıel alýǵa múldem bolmaıdy dep úzildi-kesildi qarsy shyǵý da, kóp áıel alýdy dinniń negizgi talaby ispetti jappaı ýaǵyzdaý da astamdyq ekeni. Kóp áıel alý – batysta qatty synǵa ushyraǵan taqyryp. Alaıda kóp áıel alýshylyqty alǵash oılap taýyp, zańdastyrǵan ıslam dini emestigi aqıqat. Islam kelgenge deıingi, álemdegi áıel zatynyń jaǵdaıy barshaǵa málim. Ol kezde áıel zatsha saýdalanatyn, qansha áıelmen úılenem dese de erkekterge shek qoıylmaıtyn. Áıeldi qalaǵan ýaqytynda qalaǵan adamyna satyp nemese aıyrbastaı salatyn. Tipti, kóne Grek jáne Rım mádenıetterinde áıeldi adam dep te eseptemegen. Eflatonnyń pikirinshe, áıel bir qoldan ekinshi bir qolǵa ótip júre beretin ortaq múlikke jatady. Eski qytaı mádenıetinde áıel zaty adam sanalmaǵandyqtan, oǵan aıdar taǵyp, at ta qoıylmaıtyn bolǵan. Tipti, batys fılosoftary «Áıel zaty jalpy adam ba, joq pa? Adam bolsa, onyń jany bar ma, joq pa? Bar bolsa, onyń jany er adamdardyń janyndaı ma, joq álde janýarlardyń jandaryna uqsas pa?» degen tárizdi adam shoshıtyn oı-pikir talastaryn da týdyrǵan.Mine, áıel balasynyń jaǵdaıy osyndaı jan túrshigerlik qorlyqqa toly bir zamatta Islam dini áıelderdiń abzal jaratylys ekenin túsindirip, oǵan erekshe baǵa berdi. Ony zattyqtan adamdyqqa, qorlyqtan ardaqty deńgeıge kóterdi. Tipti, «Jumaq – analardyń tabanynyń astynda» degen syry tereń, syny bıik ustanymǵa bas ıdirdi. Joǵaryda aıtqanymyzdaı, ıslam kelmes buryn áıeldermen úılenýde shekteý joq edi. Er kisi qansha áıel alam dese de óz erkinde edi. Islam osy sheksizdikti tórteýmen shektedi. Óziniń syrshyl kúrdeli talaptaryn qoıdy. Olaı bolsa, bul da ıslamnyń áıel balasyna jasaǵan jaqsylyǵy desek artyq aıtqandyq emes.
Ekinshiden, tórt áıel alýdyń dindegi orny paryz ıakı ýájip emes. Iaǵnı, árbir musylman er kisi kóp áıel alýǵa mindetti emes. Kóp áıel alý, bar bolǵany, keı jaǵdaılarǵa baılanysty adamdarǵa berilgen ruqsat qana. Buǵan qosa kóp áıel alýdyń ózindik kúrdeli sharttary men talaptary bar. Mysaly, eki áıel alǵysy keletin kisiniń eń áýeli olardy baǵyp-qaraıtyndaı jaǵdaıy bolýy tıis. Munymen qosa, áıelderiniń arasynda qara qyldy qaq jarardaı ádildik teń qarym-qatynas qurýy kerek. Iaǵnı, bireýine jyly shyraı tanytyp, ekinshisimen sýyq qarym-qatynas jasaý, bireýiniń janynda kóp bolyp, ekinshisinikinde az ýaqyt qana bolý sekildi kóńilderine kirbiń salar ádiletsiz aralastyqta bolý durys emes. Bireýine jaǵdaı jasasa, ekinshisine de jaǵdaı jasaýy kerek. Al mundaı talaptardy oryndaı alatyndardyń sany óte az ekeni aıtpasa da túsinikti. Ardaqty Elshi (s.ǵ.s.): «Eki áıeli bar kisi áıelderiniń bereýimen artyǵyraq qarym-qatynas jasap, ádiletsizdikke jol beretin bolsa, ondaı adam aqyret kúni bir ıyǵy tómen salbyraǵan kúıde keledi»-dep áıelderiniń arasynda ádiletsiz qarym-qatynas jasaǵan erkektiń aqyrettegi aıanyshty jaǵdaıyn bildirgen. Alla Taǵala «Nısa» súresinde: «Eger áıelder arasynda ádildik jasaı almaımyn dep qoryqsańdar onda bireýi jetkilikti...» degen.
Al endi ıslam dininiń kóp áıel alýǵa ruqsat etýiniń ózindik birqatar sebepterine toqtalaıyq. Er adamdardyń sany áıel adamdarǵa qaraǵanda ájepteýir az. Onyń sebebi, er adamdardyń qazaly oqıǵalarǵa kóptep dýshar bolýynda. Mysaly, soǵystarda, jol apattarynda, taǵysyn taǵy basqa jaǵdaılarda er adamnyń kóptep qaza tabatyny sózsiz. İ-İİ dúnıejúzilik soǵysta mıllıondaǵan er adamnyń qaza tapqanyna tarıh kýá. Qaza tapqan bul er kisilerdiń artynda kózi jáýteńdegen birneshe balasymen ańyraǵan jas áıelderi jesir qaldy. Osy myńdaǵan, mıllıondaǵan jesir qalǵan áıelderdiń de úılenip januıa quratyn er adamnyń, jas búldirshinderine qamqorlyq kórseter ákeniń qajet ekeni sózsiz. Eki áıel alýǵa ruqsat joq jaǵdaıda bul másele qalaı sheshilmek? Qorǵansyz analar men búldirshinder kimge amanat?
Qazirgi tańda kóptegen elderde soǵys bolmasa da áıel sanynyń er adamdardan áldeqaıda basym ekeni belgili. Osynyń saldarynan kóptegen boıjetkender ýaqytynda úılene almaı úıde otyryp qalýda.Árıne, bul qyzdardyń da úılengisi keletini, ana bolýdy ańsary, belgili bireýdiń qamqorlyǵyn, ómirdegi tiregin izderi haq. Al bul máseleler zańdy túrde ári jaýapkershilik sheńberinde sheshilmegen jaǵdaıda qoǵamda túrli keleńsiz jaıttardyń etek alary sózsiz.
Bulardan da jıi kezdesetin bir jaǵdaı – er adamnyń eki áıel alýǵa májbúr bolý jaǵdaıy. Perzent súıgisi keletin er azamat nekelesken áıeli dúnıege bala alyp kele almaıtyn bedeý bolǵan jaǵdaıda ne isteıdi? Birinshi áıelimen ajyrasyp, basqamen úılene me? Iaǵnı, sábı dúnıege ákele almaǵandyǵy úshin onsyz da jarym kóńil júrgen áıeline opasyzdyq jasap, ony talaq etip, basqa bireýmen qol ustasyp kete barmaq pa? Joq álde áıelin de dalaǵa tastamaı, oǵan kúıeý ári súıeý bolyp ekinshi bir áıelmen nekelese me? Árıne, bul tusta aqylǵa da, ar-ojdanǵa da qonymdysy ekinshi tańdaý ekeni sózsiz. Osy jerde birinshi áıelimen de ajyraspasyn, ekinshi áıel de almaı júre bersin degen oı týyndaýy múmkin. Alaıda, buǵan barlyq azamat kóne almaıdy ǵoı. Ár adamnyń ózinshe bir álem ekeni de aqıqat. Ómirde óz belinen perzent súıý sıaqty armany bar adam maqsatyna jetpeı baıyz tappasy jáne belgili. Tipti, eki-úsh bala emes, urpaǵynyń kóp bolǵanyn qatty qalaıtyn erkekter de kezdesedi.
Sondaı-aq, adam balasy ómirde ár túrli jaǵdaıǵa tap bolady. Mysaly, áıeli aıyqpas dertke shaldyǵyp, kúıeýine durys qaraı almaıtyndaı jaǵdaıǵa dýshar bolsa, er azamattyń taǵy da ekinshi nusqany tańdaǵany abzal emes pe?
Joǵaryda aıtylǵan jaǵdaılar bolmaǵan kúnniń ózinde de kóp áıel alýǵa ıslam dini ruqsat etedi. Olaı deıtinimiz, birinshi áıelin jaqsy kórýmen qatar kóńili basqa áıelge de buryp turatyn adamdardyń da kezdeseri sózsiz. Sebebi, barlyq adamnyń tabıǵaty, jaratylysy birdeı emes. Keıbir azamattardyń jynystyq qabileti men qumarlyǵy artyqtaý keledi. Buǵan qosa, birinshi áıeli kóńilinen shyqpaı qalýy da ábden múmkin. Kóp áıel alýǵa tyıym salǵan jaǵdaıda mundaı kúıdegi adamdar áıteýir bir jolyn taýyp alǵashqy jubaıymen ajyrasyp tynýy nemese jasyryn kóńildes taýyp, sharıǵat tyıǵan zına sıaqty haram isterge barýy bek múmkin. Sóıtip, Jaratýshynyń aldynda – kúnáhar, al bala-shaǵasynyń aldynda – ekijúzdi bolady. «Bireý bilip qoıa ma?» degen kúdikti oıdan qutyla almaǵandyqtan, psıhologıalyq turǵydan mazasyz bolady. Ol ol ma, kóńildes áıelderdi tek ótkinshi tósek lázzaty úshin ǵana paıdalanǵandyqtan, olardyń da abyroıy aırandaı tógilip, árkimniń qol jaýlyǵyna aınalary belgili. Eki ortada tiri jetim qorǵansyz sábıler men olardyń qorlanǵan shesheleri qalady. Búginde kóp áıel alýǵa úzildi-kesildi tyıym salǵan evropa bunysymen qanshama áıeldermen jasyryn túrde tósektes bolýǵa, ıaǵnı kóńildestik pen oınastyqtyqqa, jezóksheliktiń etek alýyna, myńdaǵan balalardyń ákesiz dúnıege kelýine, sansyz túsik tastalýyna kóz jumyp qaraýda.
Bul shyndyqty batystyq ǵalym Gýstav Lı Von: «Musylmandardyń kóp áıelmen nekelesýi – zańdy túrde bir áıelmen nekelesip, jasyryn túrde kóp áıelmen kóńildes bolyp júre beretin evropalyqtardan áldeqaıda artyq» dep ashyq moıyndaǵan.
Iá, kóp áıel alýdyń ıslam dinindegi úkimi – paryz ne ýájip emes. Tek keıbir jaǵdaılarǵa baılanysty ruqsat etilgen jol retinde ǵana qarastyrylady. Joǵaryda aıtylǵandaı, kóp áıel alýdyń ózindik kúrdeli sharttary men arnaıy talaptarynyń baryn eskerer bolsaq, kóp áıel alýdyń árkimniń batyly jete bermeıtin jaýapkershiligi zor is ekenin baıqaımyz. Buǵan qosa, er kisiniń eki januıany birdeı basqarýǵa qabileti jetkiliksiz bolsa nemese ekinshi áıel alǵan jaǵdaıda birinshi januıanyń shańyraǵy shaıqalar bolsa, mundaı iske barýdyń ózi qaterli ári jaýapkershiligi de aýyr. Sondyqtan úılenetin adamnyń óz jaǵdaıyn, januıasynyń ári qoǵamynyń ahýalyn, tynys-tirshiligin esepke almastan mundaı qadamǵa barýy múldem durys bolmasa kerek-ti.
Vkontakt jelisinen alynǵan
