Jýyrda bir bıznes forýmǵa qatystym. Forým sońynan «Bızneske barar jol. Bıznestegi otbasy roli» degen leksıa oqyldy. Leksıany Moskvadan kelgen belgili psıholog, jazýshy A. Nekrasov oqydy. Leksıa tamasha boldy.

A. Nekrasov zaldaǵy 200 den astam adamdy birden ózine baýrap aldy desem, artyq aıtqandyq emes. Onyń 90 paıyzy áıelder. Tyńdaýshylarymyz kileń qazaq, ózge ulttan 2 qyrǵyz ǵana boldy. Jurt uıyp tyńdady.

Leksıa orys tilinde óte aýqymdy, qyzyqty, tartymdy ótti. Anatolııdiń aıtqan oı, pikir, dálel dáıekteri, paıǵambarymyz Muhammed (s.ǵ.s) nyń hadısi, quran sózderi, qazaqtyń salt dástúrimen ushtasyp jatqany basqany qaıdam, meni óte qyzyqtyrdy. Anatolıı jasy alpystan assada tikesinen tik turyp 8 saǵat tynbaı saırady. Saıraǵanda ne dedi. Segiz saǵatqa sozylǵan leksıadan túıgen oıymdy, dinimizge, dilimizge, salt dástúrimizge salystyra otyryp, oqyrmanǵa jetkizýdi jón kórdim.

Otbasy jáne otbasyndaǵy er adamnyń dárejesi

Anatolıı bıznesmenderge arnalǵan leksıasyn birden bızneske burdy. Bıznesińdi órkendetem deseń otbasyń bolýy shart. Otbasy tikeleı ózińe baǵynshty bolǵany durys. Ermen áıel otaý qurýy kerek. Januıa birlik, berekeli jaıly bolsyn. Jaısyz úıde bıznes órkendemeıdi. Jalǵyz tapqan tabys quralmaıdy. Qazaq ony: "Bas ekeý bolmaı mal ekeý bolmaıdy" dep, uldyń qulaǵyna quıyp otyrǵan Yntymaqty januıa bolǵanda tapqan tabys shashyramaı, ysyrapsyz jınalatyny jaıly keńinen áńgimeledi.

Aqyldasary, birigip is atqaratyn jan ashyry joq jalqynyń is ónbeıdi. Qazaq: "Jalǵyzdyń aty, jaıaaýdyń shańy shyqpas" dep, beker aıtpaǵan «Jalǵyzdyq qudaıǵa ǵana jarasqan» qansha ataqty bolsańda qudaıǵa jetpeısiń dese, jalǵyz basty adamdy «qý bas, qý tizesin qushaqtaǵan» dep, ersi kórgen. Otbasy qurý, ómir súrý negizderi jaıly ardaqty paıǵambarymyz Muhammed (s.ǵ.s) - nyń hadıs, súnetteri jetkilikti Musylmansha neke qasıetti uǵym. Nekesiz ómir tul. Paıǵambar (s.ǵ.s) neke jaıly: «Neke meniń súnetim! Kim meniń súnetimnen bet bursa,menen betburǵan bolady», «Úılenińder, kóbeıińder qıamette men senderdiń kóptigińizben maqtanamyn» degen, ósıet qaldyrdy. Anatolıı árıne bulaı aıtqan joq. Biraq, sózdiń qysqasy, Anatolıı myrzanyń oqyǵan leksıasynyń negizgi bóligi ıslam qaǵıdasyna súıengen ózimizdiń salt dástúr, ádep ǵurpymyz. Anatolıı qazaqılyqtan maqurym, qara orys bizderge, qazaqı salt sanamamyzdy, ádep ǵurpymyzdy, orys tilinde qatyryp turyp túsindirip berdi. Januıanyń prezıdenti kim bolýy kerek, dep, ortaǵa saýal tastady. Kim paıdany kóp tapsa, bilimdi, aqyldy, alǵyr ójet bolsa, sol prezıdent bolady degen, jaýaptar zaldan jaýyp ketti. Anatolıı týrasyn aıtty. Esh jerde áıel, januıanyń tutqasy, basy bola almaıdy. Otbasynda kim erkek sol –prezıdent dedi.

Buny qazaq: «Altyn basty áıelden, baqyr basty áıel artyq» - dep, tarıhyna tańbalap qoıǵan. Bir eki áıel erkekter jaıly jaısyz sóz aıtyp edi. Tıyp tastady. Kúıeýin jamandaǵan áıel, eshqashan jaqsy áıel bola almaıdy jáne bolmaıdy. Óıtkeni áıeli bılegen úıdiń shańyraǵy shaıqalady, ol úıde bereke, baqyt turmaıdy. Órkókirek áıel, erin basady, ursady, eri eregesedi, eges týady. Egesken úıdi shaıtan jaılaıdy. Qazaq muny: « Úıde eges, keris bolsa, keregi basy saıyn pále turady» demeıme. Quranda, hadıste ermen, áıeldiń orny aıqyn jazylǵan. Ony biz bilmeımiz. Óıtkeni, biz oqymaımyz, den qoımamaımyz. Adasyp qaldyq.

Quran kárimniń «Nısa» súresiniń 34 aıatynda: «Erkekter; áıelderdi bıleýshi. Óıtkeni, Allah, birin-birinen artyq qyldy. Sondaı-aq olar; maldarynan da paıdalandyrady. Al, endi jaqsy áıelder; boı usynýshylar, Allah qorýǵa buıyrǵan kómeski nárselerdi (abroıyn) qorǵaýshylar.» – dep aıqyn jazǵan. Otbasy, úsh burysh.Úsh buryshtyń bir qabyrǵasy sógilse, qulaıdy. Qabyrǵanyń sógilmeýine erkek jaýapty. Al, áıel basqaryp, erkekten ozam dese, úsh burysh qaıtsede sógilip tynady. Sebebi, úsh buryshtyń basyndaǵy erkekpen, áıel teńesse, nemese kúıeýin jamandasa, ásirese balasyna jamandap, qarsy qoısa,ákemen balanyń arasynda úlken syzat túsedi. Kóbine, áıelder, kúıeýinen balasyn artyq kóredi, kóbine bar jaqsylyq, súıspenshiligin balasyna arnaıdy. Kúıeýi eleýsiz qalady. Eleýsiz qalǵan ákeni balada, elemeıdi. Sheshemen sóılesedi. Sóıte, sóıte erkek shettetilip, arazdyq týyp, shańyraq shaıqalady. Qalaı jaǵdaıdada, otbasynda birinshi adam, úıdiń egesi bolyp, erkek turýy kerek. Ulyń bolsa otaý tigedi. Qyzyń bolsa jat jurttyq. Tek, qasyńda qudaı qosqan qosaǵyń qalady. Qandaı jaǵdaıdaı bolmasyn erińe baǵyn, kóńilin taýyp, rıza et dep, shegelep aıtty. Buny dinimiz, saltymyz ne depti. Áıeldiń erkekke boı usynyp, qurmettese onyń barar jeri jánnát ekeni jaıly Ýmm Salam: «Kez kelgen áıel, kúıeýi rıza bolyp ólgen bolsa,ol jánnátqa kiredi»- degen,paıǵabar (s.ǵ.s) hadısin bizge jetkizdi. Qazaq: « Qudaı qosqan qosaǵyń», « Otyz ulym bolǵansha, osyraq shalym bolsyn» - dep, beker aıtpaǵan. Onyda qazaqtyń jáı sózi sanaımyz. Mán, maǵynasyna úńilmeımiz...

A. Nekrasov erkekpen salǵylasqan áıel, áıel emes dep, aıtam dep, áıelderdiń daýyna qaldy. Erkek minezdi, batyr áıelder barma dep, edi. Biraz, áıel, qol kóterdi. Anatolıı sender, onda áıel emessińder dep, edi. Bir hanym, qalaı dep, daýysyda jýan eken, gúr etti. Solaı, sizdiń deneńizde, áıel múshesi bolǵanymen, jan sezimińizde náziktik joq, erkek bolyp ketkensiz dep, saldy. Ana, áıel, shamdana bastap edi. Men sózimdi dálelmen, ǵylmı turǵyda aıtyp turmyn. Sizdiń jan dúnıeńiz ózgerip barady, psıholog qa barǵanyńyz jón dedi. Qalaı bildińiz, nemen anyqtaısyz dep, edi. Óz daýsyńyzdy ózińiz estısizbe, daýsyńyz elden erek eken, dep, sózdiń tigisin jatqyzdy. Áıel túsindime, joqpa, qaıtyp úndemedi. Áıeldiń gújildegen daýysy, qulaqta qaldy. Qazaqtan sóz qalǵanba deımiz, maǵynasyna úńilmeımiz. Biraq, osy támsildiń bári Anatolıı aıtqandaı kóp jyldyq tájirıbe, ónege, tálim arqyly qalyptasqany belgili. Qazaq: «Erkek daýysty áıelde uıat joq, áıel daýysty erkekte qýat joq» dep, baıaǵyda anyqtamasyn berip qoıǵan. Erkekttiń, áıel aldyndaǵy dárejesi tym joǵary jaıynda, Abý Hýraıra jetkizgen paıǵarymyz Muhammed (s.ǵ.s) hadısinde: «Eger men, bireýdiń bireýge sájde jasaýyna ámir berýine májbúr bolǵan bolsam, onda men áıeldiń kúıeýine sájde jasaýyna ámir bergen bolar edim» degeni, dálel.

Al, Anatolıı myrzada erkektiń dárejesi, áıeldiń erine baǵynýy buljymas qaǵıda dep,   naqtylap turyp tarqatty... Aıtqany hadıske saı kelip tur...

Anany sılaý, qurmetteý, aıalaý, ásirese, analyq boryshty óteý óte aýyr, buny ár adam jadynan shyǵarmaýyn ótindi. Qazaq ony biraq aýyz sózben túıindegen. Qazaq: «Anańdy úsh ret, mekege arqalap barsańda, aq sútin aqtaı almaısyń» dese, ardaqty paıǵambarymyz Muhammed (s.ǵ.s) hadısi «Jumaqtyń kilti ananyń tabannyń astynda» -deıdi. Bul ananyń qádiriniń, ony ardaqtaýdyń máni óte zor ekenin uǵamyz. Osyǵan saı amal etý árbir musylmannyń, ár qazaqtyń buljymas mindeti.

Ata-anaǵa jaqsylyq jasaý – uly, abzal amaldardyń biri, tipti Allah haqysynan keıin keletini de, osy ata-ana haqysy. Bul jaıynda Allah Taǵala Quranda: «Rabby,Ózine ǵana ǵıbadat etýlerińdi, áke –sheshege jaqsylyq qylýlaryńdy ámir etti. Al, eger ol ekeýińniń biri nemese ekeýi de jandaryńda kárlikke jetse: «Týh» deme (Keıis bildirme) Sondaı – aq ol ekeýin zekimede, ol ekeýine sypaıy sóz sóıle», - deıdi, (Isra súresi, 23 aıatta)

Al, biz ne qaldemiz. Qazaqta bolmaǵan qarttar úıin ornattyq. Qarıalar kózderi móldirep, tórt qabyrǵaǵa telmirip qaldy. Bul haqty tanyp, jaratýshyǵa boı usynbaǵandyq jáne qazaqı salt sana, ádep ǵuryptan maqurym qalǵandyǵymyzdyń aıǵaǵy.

It qazyna, tursyn biraq dalada...

It týraly. Úıde ıt ustaý týraly 20 mınýt áńgimeledi. Men oıladym, qarakózder muny tyńdamaı, ybyr jybyr bolatyn shyǵar dep, óıtsem joq, uıyp otyr. It asyraý kóbine jalǵyz basty áıelderge tán. Olar basynda jalǵyzdyqtan ermek úshin, sońynan ıtti aıalaıdy, erkeletedi, aımalaıdy. Sodan, bar yqylasy, súıispenshiligi mahabbaty ıtke aýady. Itine kezdeısoq bireý tıisse meniń otbasymnyń múshesine tıistińdep, renish daý týdyrady. Itti otbasynyń múshesine sanaıdy. Otbasynyń múshesine ıt kirse, ol úı ıttiń otbasy bolyp sanalmaıma. Sodan, adamdyq qasıetimiz .haıýandyq qasıetke ketedi. Musylman adamǵa ıt jaqyndasa, dáreti buzylady. Ydys aıaqqty ıt ıiskese, ol ydys aıaq qaramǵa sanalady. Úıge ıt kirse, sol úı qaram, perishte jolamaıdy. Abý hýraıra jetkizgen myna hadıste: «It ne qońyraýly toppen birge perishte júrmeıdi» - dep, jetkizgen. Sondyqtan, ertedegi qazaqtar ıttiń taza tuqymdary, tóbet, tazy ǵana ustaǵan. Olar úıdiń ishi turǵoı úıdiń esiginiń aldyna kelmegen. Iesi shaqyrǵanda keletin bolǵan. Tóbet degen, tóbedeı ıt, túnde, aýyl kúzetip tóbede júrgen. Osy qylǵy úshin, tóbet atanǵan... Tazy ıt, degenimiz taza ıt, osy ıti ǵana qazaq úı irgesine jolatqan. Onyń mánin Al-Býharı, Múslım, Abý Hýraıralar jetkizgen: «Itti qorǵanýdan basqaǵa ustaǵannyń saýaby ár kúni eki karattan kemıdi» -degen hadıs dálel. , Joǵaryda jazǵanymyzdan qazaq bul hadısti jaqsy bilip, myqty ustanǵanyn kóremiz. Al, qázir ne istep júrmiz. Itti moınymyzǵa mingizip, qoınymyzǵa alyp jatatyn boldyq. Balasyzǵa bala, panasyzǵa pana, serik boldy. Itsiz tura almatın qaldegiler qanshama. Haramdy, halaldy aıyrýdan qaldyq... úıińe perishte jolamasa, saýabyń kemise, musylman bolǵanymyz, kimge kerek. Halalǵa boı usyný aqyr zaman bolǵanda tek ózimizge kerek.. Qazaqtyń oılanatyn, oı túıetin kezi ótip barady... Kesh qalmaıyq....

Jetistiktiń shyńy...

Ár adamnyń taǵdyryna jazylǵan jetistiktiń shyńy bolady. Oǵan ár adam ár qıly jetedi. Bireýler eńbek qorlyǵynyń arqasynda. Keıbiri adamdardyń qoldaýymen. Keıbireýler kúndiz túni tynymsyz eńbek etip, mańyndaǵy tirshilikke zer salmaı, tek ózi isimen aınalasý arqyly jetedi. Adamda mashına sıaqty, energıamen qozǵalady. Sol energıanyń túgesilý shegi, sol adamnyń jetistikke jetý shegi bolyp tabylady. Osy shektiń shanaǵynda bireý jetistikke jetedi, bireý energıasy bitip nátıjeden maqurym qalady. Sondyqtan, jetistik izdegen adam, aınalasyna durys qarap, tirshiliktiń nárin, dúnıeniń dámin jan jaqty seze bilgen jón. Bul aıta berse, kóp salaly. Bıznestiń shyńyna jetkender bolady. Ózi baı, ózi qudaı. Elden erek. Eshkimdi mensinbeıdi. Qoǵamnan ajyraıdy. Eldiń bárine kúdikpen qaraıdy. Aınalańa kúdikpen qaraý, dertke ulasady. Dert bassa sizdiń tirligińizdiń qaıyry kók tıyn. Bireý baılyq qýsa, bireý ataq, mansap, endi bireý bilim, ǵylym qýady. Osynyń bárimen júıeli túrde, aınalyspasań dúnıe beker. Baı bol, jańalyq ashqan ǵalym bol, aıaalaıtyn urpaǵyń, aralasatyn aǵaıyn, dos jaranyń bolmasa, aqshanyńda, ataqtyńda quny kóktıyn. Buny «Nápsi» deıdi. Nápsi qýǵan, túptiń túbinde nápáqasyz qalady, degen qazaq.

Nápsini saıtan túrtedi, asyraıdy, jetildiredi. Shyńyna jetkende, seni shaıtan masqaralap tastap ketedi. Sol, kezde saǵan jón aıtar, ara turar eshkim bolmaıdy. Óıtkeni sen, adamdarmen, aınalańmen aralasqan joqsyń, shyńǵa jalǵyz shyqtyń, endi jalǵyz túsýiń kerek. Artyńda baılyǵyńa, ashqan ǵylymyńa ıe bolatyn, tárbıeli urpaǵyń bolmasa, kimge kereksiń.

Túıin

A. Nekrasovtyń leksıasy tyńdaýshylarǵa jaqsy áser qaldyrdy. Aıtylǵan áńgime jaqsy oı, naqyl sózderdi bizdiń qara kózder Anatolııdiń ıdeıalary dep, qabyldady. Ony osy leksıa barysynda tereń túsindim. Tipti bir Qaraǵandylyq kekse áıel:

- Men A. Nekerosovtyń otbasy jaıly jazǵan kitabyn jastanyp jatam dep, soqty. Osydan aq, qazaqı salt sanamyzdan aırylyp, «Allahý Taǵalaǵa» emes, adamǵa tabynyp ketkendeımiz. Leksıanyń negizi, joǵaryda keltirgenimdeı qazaqtyń kúndelikti ómirinde qoldanylyp kelgen, qarapaıym qaǵıdalar ekenin oqyrman qaýym, baıqaǵan bolarsyzdar. Bul, Anatolııdiń oı, ıdeıalary eńbegin joqqa shyǵarǵandyq emes. Anatolıı osy qundylyqtardy baıytty, zerttedi, zerdeledi. Qajymaı eńbektengeni sonshalyq adamı qundylyqtar jaıly 27 kitap jazypty. Bul úlken eńbek, jetistik. Oqyǵan leksıasynyń qunyda zor eken. Eki mln. tenge dep estidik. Bul, tabys, jetistik emespe. Biz nege izdenbeımiz. Nege nasıhat, ýaǵyz nashar. Óz ǵulama, ǵalymdarymyzdy baǵalamaımyz. Ǵalymdarymyz nege, álsiz. Musylmandar, qazaqtar Allahtyń týra jolyna baǵyttaıtyn ıgi iske kelgende álsizdik tanytpaı, kerisineshe alǵa umtylyp, jiger tanytqanymyz jón. Paıǵambarymyz Muhammed (s.ǵ.s)- nyń:

- «Álsiz musylmannan myqty musylman qaıyrly, ıaǵnı jaqsyraq. Biraq, ekeýindede qaıyr bar» - degenin hadısin ár kez este ustaıyq. Allahý Taǵalanyń rızashylyǵy, ultymyzdyń keleshegi úshin, ár qazaq ulttyq qundylyqtarymyzdy bilýge, ǵalym, ǵulamalarymyz ony úıretýge qulshynyp, jiger tanytyp, táýekel eteıik.

Dahan Shókshır