«Jaý ketken soń qylyshyńdy boqqa shap!», «Aqsaq qoı tústen keıin mańyraıdy» degen sózder qyjyrtpa úshin jaqsy, árıne. Biraq, ol myna maqalany búgin bir-aq jarıalaýǵa júrmeıdi. Sebebi, bul «Rýh» baıqaýynyń qorytyndysy shyqqan kúni jazylǵan bolatyn. Oǵan sol kúni aldyn ala oqytyp alǵan ádebıet synshylary Anar Qabdýllına men Baýyrjan Segizbaev kýá.

Sonymen, maqalany qabyldaǵan gazet redaksıasynan buny ne úshin jarıalaı almaǵanyn qazbalap suramadyq. Áıteýir, «ishte pikir ólgenshe...» dep ýaqytyly qolǵa qalam alǵanda, oqyrmanmen myna bir jaıtty bólispek edik...

Jantyqtan asqan jaý joq. Ondaı opasyzdar basqa basshylardan góri, prezıdenttiń aınalasyna toptassa, asa qaýipti. Alty adamdyq asqana ashsa da ony «Elbasynyń tapsyrmasy boıynsha...» júzege asyratyn saıası ustanymǵa endi «Rýhanı jańǵyrý aıasynda...» degen parazıt kirispe qosyldy. Saýatsyzdyń saýsaǵy da, betsizdiń baqaıy da «rýhanı jańǵyrý aıasynda» qımyldaıtyn bolyp alǵan. Óte aıar tirlik! Máselen, quıryǵyn eki butynyń arasyna qysqan qaı qorqaý arystanǵa abyroı áperip edi? Tek kózin ala berip, onyń tapqanynan qapqany bolmasa...

Sonymen, 2017 jyldyń 12 sáýirinde Aqordanyń saıtynda prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty maqalasy jarıalandy. Ony memlekettik BAQ birinen soń biri kóshirip basty. Sonda da shen-shekpendilerdiń eshqaısysy kóshbasshylarynyń ne jazǵanyn uqpaǵanǵa uqsaıdy. Oblys ákimderi ózderine qarasty aýdandarǵa qazaq jáne orys drama teatrlarynyń ártisterin jiberip, bir-eki kórinis qoıdyrta saldy. Boldy. Olar ózderin sonymen «rýhanı jańǵyryp otyrmyz» dep oılaıdy. Bárine anaý maqalany útir-núktesine deıin jattatyp, mazmunyn surap alyp baryp jumys istetpese, myna sıyqtarymen Nursultan Ábishulynyń abyroıyna nuqsan keltire berýden ári asa almaıtyndary anyq. Eń soraqysy, bir pysyqaılar «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasynyń aıasynda» degen jeleýmen «Jahandaǵy zamanaýı qazaqstandyq mádenıet» atty joba ashyp alypty. Ataýynan at úrketin osy joba boıynsha qurylǵan «jumys tobynyń» jantalasymen edel-jedel «Rýh» dep atalatyn ádebı baıqaý uıymdastyryla qoıdy. Sonyń basy-qasynda júrip, ádetinshe ásirebelsendilik tanytyp úlgergen «Ádebıet» portalynyń burynǵy basshysy Baýyrjan Qaraǵyzuly: «17 qarasha men 5 jeltoqsan aralyǵynda myńnan astam týyndy kelip tústi. Onyń 899-yn portalǵa jarıaladyq», – dedi. Aıtýynsha, 19 qazy bolypty. Olar 19 kúnde qabyldanǵan myńǵa jýyq shyǵarmany 3-4 kún aralyǵynda qarap shyǵypty-mys. Arasynda birneshe dramatýrgıa, roman, poves, poema syndy kólemdi dúnıeler bar desek, aınaldyrǵan 19 adam bir juma ishinde aty-jónderge qarap «bal asha salmasa», ne oqyp úlgeripti sonda? Baýyrjan Qaraǵyzulynyń taratqan málimetinshe, tipti, «kóptegen shetelden qazaq, orys, aǵylshyn tilderinde jazylǵan, alýan túrli janrdaǵy týyndy kelip túsken». Qazylyq quramdy qarasaq, olar – Tólen Ábdik, Meıirhan Aqdáýlet, Ulyqbek Esdáýlet, Tynyshtyqbek Ábdikákimuly, Aqberen Elgezek, Baýyrjan Qaraǵyzuly, t.b. qazaqtildi qaýym. Al osynyń ishinen orysshany bylaı qoıa turyp, aǵylshyn tilindegi shyǵarmalardy oqı alǵan kim bar? Degenmen, «ótiriktiń quıryǵy – bir-aq tutam». Arnaıy ótkizilgen baspasóz máslıhatynda qazylar alqasynyń tóraǵasy Tólen Ábdiktiń aıtqany – shyǵarmalardyń basym kópshiligi orys tilinde (qazaq bóliminde – 403, al orys bóliminde – 493) bolǵan. Odan keıin portalǵa ózimiz kirip qaraǵanda, shynymen Oleg Mıhaılovskıı, Malika, Mahabbat Sadyqova degen til meńgergen 3 avtordan basqa «sheteldikti» kórmedik.

Taǵy bir ǵajaby, bul baıqaýdyń jeńimpazdarǵa berilgen júlde qory – 24 mıllıon teńge! Sondaǵy 8 atalymnyń Gran-prı ıegerine 2 mıllıon, birinshi oryn alǵan adamǵa 1 mıllıon teńgeden aqshalaı syılyq tigilgen. Ekinshi, úshinshi degen «usaq-túıek» oryndar qarastyrylmaǵan. Al Mádenıet jáne sport mınıstrligine qarasty Mádenıet jáne óner isteri departamenti dırektorynyń orynbasary Ábil Jolamanov: «Jalpy uıymdastyrý jumystary men júlde qoryn qosqanda, 61 mıllıon teńge kóleminde qarjy bólinip otyr», – dedi arnaıy baspasóz máslıhatynda. «Ádebıet portalyna» aýdarýyn aýdaryp bergen olarda kiná joq. Endi esepteı berińiz... Tek «uıymdastyrý jumystaryna» qalaısha anaý-mynaý emes, 37 mıllıon teńge (!) jumsalady?! Sony bireý jiktep-jiliktep bere ala ma, «banner ilýge osynsha, fýrshetke osynsha ketken» dep?

Al aqyn-jazýshylardyń jasyna eshqandaı shekteý joq. Kez kelgen mektep oqýshysy Memlekettik syılyqtyń 70-80 jastaǵy ıegerlerimen qatar turyp saıysa alady. «Demokratıa»! Osy talapqa súıengen Nesipbek Dáýtaıuly, Serik Aqsuńqaruly, Israıl Saparbaı, Turysbek Sáýketaev, Tynymbaı Nurmaǵambetov, Iran-Ǵaıyp syndy múıizi qaraǵaıdaı aǵalardy qazylar alqasynyń emes, úmitkerlerdiń qatarynan kórdik. Solardyń ýysynan túkke turǵysyz 1-2 mıllıondy julyp áketpek bolǵan jas býyn jazǵyshtarda da es joq. Biraq, osyndaǵy stýdentter men jalańaıaq jas ádebıetshiler bolmasa, úı-kúıi, ataq-dańqy bar aqyn-jazýshylarǵa ne jetpeı jatyr eken?! Demek, osyndaı elge esh paıdasy joq ótirik is-sharalar úshin shyǵyndaǵan mıllıondarǵa ár aýyldan shaǵyn kásiporyn ashyp nemese aqsap jatqan sharýa qojalyqtaryn damytsaq, Nurekeń nusqaǵan naqty rýhanı jańǵyrý degenimiz – sol! Máselen, ótken-ótpegeni belgisiz bolyp qalǵan myna baıqaýdan góri, jalpy qory 61 mıllıon teńgeni bir balalar úıine nemese ońaltý ortalyǵyna jumsaýdyń saýaby da mol bolar edi...

Endi «halyqaralyq baıqaýdyń» júldegerlerin marapattaý rásimine keleıik. Birinshiden, «jeńimpazdardyń» shyǵarmalary «Konkýrs QR Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» maqalasynda kóterilgen máselelerdi júzege asyrýǵa baǵyttalǵan» degen talapqa múlde jaýap bere almaıdy! Taptaýryn taqyryptary basqa jaqta tapyraqtap júr. Tek Nesipbek Aıtulynyń sol baıqaý úshin tezdetip «Jańǵyrý jyry» degen birdeńe jaza qoıǵany bolmasa. Onyń ózi – ıdeıasy, mazmuny joq qur sóz. Soǵan birinshi oryndy ustata salǵannan-aq, qazylardyń ánsheıin «qazy-qarta jeý úshin» kelgenin ańǵarý qıyn emes. Ekinshiden, «mıllıonerler» arasynda jańa esim joq. Satylymda – sol baıaǵy kıiz bolyp qalǵan kóne saqaldar men Baýyrjan Qaraǵyzulynyń jaqsy aralasatyn dos-jarandary. Osy oraıda aıta keter bir jaıt, baıqaýlary bastalǵan kúni Baýyrjan Qaraǵyzuly feısbýk áleýmettik jelisiniń messendjerinen «Rýhanı jan kirý!» degen top ashty. Sol sátte bir-biriniń ortanqol jazbalaryn kópirte maqtap, jaǵympazdyqtan «jandary kirgen» jas jazǵyshtardyń ishinen kimderdiń júlde alatyny belgili bolyp qalǵan-dy. Baýkeń sabaz olarǵa bári óz qolynda turǵanyn: «Bıyl júldege ilikpegenderiń kelesi jyly alasyńdar. Onda ilikpegenderińe arǵy jyly beremiz. Báriń de júldesiz qalmaısyńdar!», – degen emeýrinmen uqtyryp qoıdy. Bul sózimizge sol jazǵanyn oqyǵan júzdegen jas aqyn-jazýshylardyń adamnan emes, Alladan qorqatyndary kýálik ete alar. Sonda nemene, onyń aralas-quralasynan basqa qazaqtan qolyna qalam ustaǵan talant tabylmaı ma?! Álde, «Rýh» pen «Aýylym – altyn tuǵyrym» baıqaýy Baýyrjan Qaraǵyzulynyń jeke menshigi me? Bulaı deıtinimiz, «Aýyl» partıasy men «Ádebıet portaly» birlese uıymdastyrǵan ekinshi baıqaýda da kimniń neshinshi oryn alatynyn sol ǵana sheship júrgenin qatysýshylardyń bári biledi. Jyldaǵy «jeńimpazdarynyń» deni óz mańaıynan bolyp shyǵatyny aıdan anyq.

Sóıtip, bul «Rýh» baıqaýy jeńimpazdarynyń kitaptaryn 2018 jylǵy búdjet qarajaty esebinen kem degende 2 myń danadan shyǵaryp berip, qalamaqysyn tóleý josparlanǵan. Al rýhanı jańǵyrýǵa osy turǵydan bir qarap kórsek, ol – tańdamalysy jaryq kórgen saqa jazǵyshqa emes, tyrnaqaldysyn shyǵara almaı júrgen jas talantqa qoldaý kórsetý bolýy tıis-tin. Osy oraıda, taǵy bir shıkilik bar. Máselen, baıqaý jeńimpazy reseılik orys pen brıtanıalyq aǵylshyn bolsa (qansha degenmen «halyqaralyq baıqaý» ǵoı), olardyń da kitabyn Qazaqstannyń memlekettik búdjeti esebinen shyǵaryp bermek pe edi, bul shyraqtar? Jalpy, olar da bizdiń tıyn-tebenge 2-3 myń dana kitap shyǵartyp alýǵa zárý me eken? Olaı bolsa, ózgeni emes, ózimizdi ǵana rýhanı jańǵyrtý baǵytyn kózdegen prezıdent saıasaty qaıda qalady? Jáne soraqysy, bul ár qazynyń «súıgen qulyna» shúlen taratý isi jyl saıyn dástúrli túrde jalǵasady eken...

Qysqasy, biz qazirgi qazaq qoǵamynyń eptep jańǵyra bastamaı, áli máńgirip otyrǵanyna taǵy bir márte kóz jetkizgenimizdi ǵana jazdyq. Ásirese, eldegi ádebıet salasy ókilderiniń qatty máńgirip, máńgúrttenip bitkeni sonsha, olar úshin elbasynyń maqalasy ne, Erkeǵalıdyń maqalasy ne, báribir sıaqty...

Erkeǵalı BOLATULY