Qazirgi Bilim jáne ǵylym mınıstri Erlan Saǵadıev «Álippeniń» túbine jetkenimen toqtamaı, «Úshtildilik» degen máńgúrttik jobasymen qarýlanyp, endigi jerde «Qazaq tili», «Qazaq tarıhy», «Qazaq ádebıeti», «Ejelgi qazaq tarıhy», «Shyǵystaný» (E.Saǵadıevtiń túsiniginshe, shyǵysty tolyq tanyp bitippiz, endi tek batysty tanýymyz ǵana qalypty), «Lıngvısıka» pánderiniń tamyryna balta shappaqshy kórinedi. Bul aqparat shyndyqqa aınalsa, bul kisini qyzmetinen alý bylaı tursyn, táýelsiz memleketimizdiń qaýipsizdigine qol suqqany úshin barlyq qatań tártippen jaýapqa tartý kerek! Óıtkeni, bilim salasynyń qazirgi ózgeristeri Ata Zańymyz – Konstıtýsıamyzdyń negizgi sharttaryna qarsy-qaıshy kele bastady: birinshiden, azamattardyń tańdaý quqyn buzdy; ekinshiden, memlekettik tildiń mártebesine qol suqty, úshinshiden, ulttyq múddelerimizge kesirin tıgizdi. Bálkim, osy sebepten, bul máseleni Konstıtýsıalyq sottyń quzyrynda qaraý kerek shyǵar...
«Álipppe», «Qazaq tili», «Qazaq tarıhy», «Qazaq ádebıeti», «Ejelgi qazaq tarıhy» – qazaq halqy úshin kıeli uǵymdar ári rýhanı qundylyqtarymyzdyń qaınar bulaǵy. Bilim jáne ǵylym mınıstri Erlan Saǵadıevke (Kimge de bolsa!) qazaq halqy «Álipppe»-ni joıýǵa, joǵarǵy oqý oryndarynda tarıh kafedralaryn jabýǵa, ejelgi tarıhymyzdyń oqytýdy azaıtýǵa, «Qazaq tili», «Qazaq tarıhy», «Qazaq ádebıeti», «Ejelgi qazaq tarıhy», «Shyǵystaný», «Lıngvısıka» pánderin jabýǵa quq bergen joq.
Jalpy, «Matematıkter men fızıkterge, ınjenerler men ushqyshtarǵa týǵan eliniń tarıhyn bilý mindetti emes» degen pikirdiń ózi – naǵyz topastyq «tanym». Jer betindeni órkenıetti elderdiń bárinde JOO-da tarıh páni oqytylady.
Táýelsizdiktiń 25 jylynda bizde bilim men ǵylym salasynyń 20 mınıstri aýysypty, solardyń árqaısysy ózderin «uly reformator» sanap, tek júıeni búldirýmen ǵana aınalysqan. Balǵyn balalarymyzdyń obaly kimge, sonda?!. Ana tili, ulttyq mádenıeti men ádebıeti joq halyq – máńgúrt tobyr ǵana ekendigin túsinbeıtin basshynyń quny kók tıynnan da arzan.
Qysqasy, qazaqtyń bilim berý júıesi tereń tyǵyryqqa tireldi.
Eń aldymen, halyqpen keńesý kerek. Búgingi basshylar bul zańdylyqty belinen basyp, múldem umytty. Asa mańyzdy, taǵdyrly máselelerde qoǵamnyń pikirimen sanaspaýdyń kesirinen – eldiń jalpy damýy kidirip tur.
Mysaly, úshtildilikke kóshý – bizdiń balalarymyzdyń bolashaǵynyń máselesi. Muny halyqpen sanaspaı, bir mınıstrdiń «ózimbilemdikke» salyp, sheshe salýy, qazaqty ana tilinde bilim alý quqynan aıyrýy – Konstıtýsıany buzý ǵana emes, ulttyq múddeni – memlekettik múddeni belden basý. Mundaı ózekti másele – úshtildilikke kóshý – jalpyhalyqtyq referendým arqyly sheshimin tabýy kerek.
Ekinshiden, bılik ÓTİRİK AITÝDY DOǴARÝY kerek. Esterińizde bolsa, Bilim jáne ǵylym mınıstri Erlan Saǵadıev kezinde «úshtildilikke kóshý – qazaq tiline, tarıhyna, ádebıetine qarsy baǵyttalmaǵan» dep ant sýyn iship edi, qazirgi kúni mınıstrdiń halyqty aldap, múldem kerisinshe áreket etkenine bizdiń kózimiz jetti.
«Aǵylshyn tili – bolashaǵymyz» degen sóz – jalǵan uran. Ras, aǵylshyn tili – halyqaralyq til. Ony oqyp-úırenýge árkim quqyly. Qazaq Elinde de aǵylshyn tiline shekteý joq. Kimge aǵylshyn tilin (nemese kez kelgen basqa tildi) úırenýge qajettilik týsa, jeke izdenip oqıdy. Máselen, qazirgi shetelde júrgen qazaq jastar eshqandaı reformasyz-aq shet tilin úırenip, shekara asyp ketti. «Túıege jantaq kerek bolsa, moınyn sozady». Sondyqtan, býyny bekimek túgili, árip tanymaıtyn 5-6 jastaǵy sábıge úsh tildi úıretemin deý – zorlyq qana emes, tipti, qylmys desek te artyq emes.
Erlan Saǵadıevtiń «Ǵylymnyń 99 paıyz jańalyǵy aǵylshyn tilinde jarıalanady» degen «súıinshisi» de solqyldap, jalǵandyǵy jalyndaǵan bátýásyzdyq. Bálkim, mysaly, japonnyń jańalyǵynyń mátini aǵylshynǵa aýdarylatyn shyǵar, onda turǵan ne bar?!. Kerek deseńiz, bizde «Bolashaq» baǵdarlamasy boıynsha oqyǵan aǵylshyn tilin biletin keıbir jastarymyzdyń jumys taba almaı, óz elinen bezip, muhıt asyp, daıashy bolyp jumys istep júrgendigin kim ótirikke shyǵara alady?!.
Ulttyq ýnıtarly memlekette – memelekettik til bireý-aq, al, Qazaq Elinde ǵylymnyń tili tek qazaq tili bolýy kerek. Qazaq tiliniń týǵan topyraǵynda ǵylym men tehnıkanyń tili bolýyn tejeýge eshkimniń quqy joq.
Úshinshiden, bılik ókilderi halyqtyń esebinen arzan bedel jınaýdy toqtatsyn! Bilim salasy sheneýnikteriniń baıansyz bastamalary, dáıeksiz tájirıbeleri, turlaýsyz trollıngteri, ýnıversıtet bottarynyń pátýásyz fabrıkalary, arzanqol nasıhat-úgitteri – halyqty ábden qaljyratty.
Qyzyl komýnıserdiń zamanynda Bilim mınıstri laýazymy «atý jazasyna kiretin» tizimde bolǵan eken, ıaǵnı, eldiń bolashaǵy jastardyń kelesheginde qatege urynǵan sheneýniktiń taǵdyry tegeýrindi tálkekpen tynady...
Búgin kúlli qazaq qoǵamy qarsylyǵyn bildirse de, jalǵyz ǵana sheneýnik qyńyrlyqqa salynyp, «meni taǵaıyndaǵan halyq emes» degen emeýrinmen eregise túsip, alǵan betinen qaıtar emes. Artynda sengen nemese májbúrlegen kimniń turǵany belgisiz Bilim jáne ǵylym mınıstri Erlan Saǵadıev bul qylyǵymen qazaqtyń bedeline nuqsan keltirip jatqanyn sezinýden de ada.
Demek, qazaq qoǵamynyń bastamany óz qolyna alyp, batyl sheshimge barýyna týra keldi. Halyq senim kórsetken ókilder, kásibı mamandar, mınıstrlik qyzmetkerleri, qoǵam qaıratkerleri men belsendileri birigip, táýelsiz qoǵamdyq komısıa qurý kelisildi. Komısıa bilim salasynyń sońǵy jyldarǵy taǵdyrly baǵdarlamaryna, sheshimderine, qujattaryna tolyq tekserý (revızıa) júrgizýge nıetti. Ázirge taǵdyrly sheshimderdiń júzege asýyn ýaqytsha toqtata turý usynyldy. Bizdińshe, bul – mámileli bátýa.
Til – ulttyń negizi, basty ereksheligi. Tildi joǵaltý – tutas ultty joǵaltý. Qazaq tili – uzaq ýaqyt zorlap-telingen orys tiliniń ústemdiginen sheksiz japa shekken til. Sondyqtan, uıatymyz ben arymyzdyń aldynda adal bolý úshin Qazaq Elinde basqa tilderdi memlekettik tildiń dárejesine súıreýdi doǵarý kerek. Qazaq jerinde babalarymyz sóılegen bir til – qazaq tili ǵana ústem bolýǵa tıis.
Qajymuqan Ǵabdolla
Pikir qaldyrý