Sóıleseńder tek jaqsy sóz sóıleńder, áıtpese úndemeńder.

(Paıǵambar hadısinen)

Fransýz oıshyly Labrúıer: «Dúnıedegi ǵajaıyp oılardyń bári de baıaǵyda-aq aıtylyp qoıǵan. Sebebi adamdar jeti myń jyldan beri ómir súrip keledi.  Bizdiń bar minimiz dúnıege keshigip kelgendigimizde ǵana. Endigi bizge buıyrǵany sol fılosoftar men danalar tastap ketken dán masaqtaryn  qaıyra jınaý ǵana» deıdi. Aıtýly IT mamandary men fızıkter adam sanasyn álemniń kishkentaı ǵana model ekendigin, al kosmos álemi ár sóziń men nıetińdi taspaǵa jazyp alyp saqtaýshy  aqparattyq  qor esebinde qaraıdy. Bul jerde Labrúıerdi kóldeneń tartýymyzdyń ózindik sebebi de joq emes. Bir-aq mysal. Umytpasam Dzúnıtıro Tanıdzakıdiń (álde ózge bir japon jazýshysynyń birinen oqyǵan) myna bir shaǵyn ǵana áńgime jelisine   nazar aýdartsam deımin. Atalǵan áńgime bir jigittiń uzaq jol júrip, ábden boldyrtyp kóne bir molaǵa  kelip túnegen jerinen tamyzdyq tartady. Sol moladan órimdeı bir jap-jas (ıaǵnı arýaq) jigit qonaǵyn  quraq ushyp qarsy alyp, aldyn asqa toltyryp tastaıdy. Olarǵa ústine qara kıim kıgen bir adam talmaı qyzmet jasap júredi. Ekeýara áńgime barysynda arýaq jigit bul qyzmet jasap júrgen  jannyń ózin óltirgen adam ekendigin aıtady. Mezgil tún bolady. Meıman uıqysyn  qandyryp erteńinde attanar shaqta arýaq onymen qımaı qoshtasyp óziniń bir pyshaǵyn syıǵa tartý etedi. Tek bul pyshaqqa asa abaı bolýdy ásirese ákesi kórip qoısa birden tanyp qoıatynyn eskertedi. Sóıtip  jolaýshy hosh aıtysyp arýaq jigittiń molasynan  attanyp kete barady.

Aıtqandaı-aq  kelesi  kúni úlken bir   top qara jıylǵan as ústinde qonaqtyń qolyndaǵy kezdikti ólgen jigittiń ákesi  tanyp qoıyp birden  lap qoıady. «Halaıyq, ulymdy óltirgen adamdy taptym» dep aınalasyna jar salyp aıǵaılap, álgi jigittiń ábden  ıt silikpesin shyǵarady. Tushshy etine ashshy taıaq tıip, súıegi jasyǵan jigit bar shyndyqty aldaryna jaıyp salady. Qonaqtyń sózine ılanǵan  jurt pen jigit ákesi ony ólgen ulymen júzdestirmekti talap etedi. Sóıtip olar kóp keshikpeı saparǵa shyǵady. Ólgen  ulymen júzdestirgeni úshin   árýaq ákesi  oǵan bek  rıza bolyp mol tartý taralǵy jasaıdy. Minekı,  shaǵyn ǵana áńgime jelisi óstip óristep kete beredi.

Osy oraıda tańdaı qaǵyp tańdanarlyq bir jáıtke jolyǵamyz. Atalǵan osy bir  oqıǵa  Shoqan Ýálıhanov jınaǵan qazaqtyń «Óli men  tiriniń dostyǵy týraly ańyz» atty ertegiden esh aınymaıdy. Oqyp otyryp qaıran qalasyń. Shoqan eńbeginde   bul pyshaqty  jigittiń ákesi emes, qaryndasy tanyp qoıady. Mine, bar bolǵany osy ǵana. Al arǵy jaǵy baıaǵy japon áńimesiniń oqıǵa jelisinen  bir aınymastan  jylystap júrip otyrady. Taǵy bir mysal. Áıgili fransýz jazýshysy Emıl Zolányń «Shabyt» romanyndaǵy Klod esimdi sýretshiniń  óz ónerin bárinen de joǵary qoıǵandyǵy sonshalyqty tipti jalǵyz uly Jakty da  qaraýsyz qaldyrady. Sonyń saldarynan Jak ajal qushady. Roman uly sýretshiniń Áýlıe Qudaı soboryndaǵy ahýaldy baıan etetin tól týyndysynyń (kartınasynyń) aldynda asylyp ólýimen aıaqtalady. Al Rúnoske Akýtagava «Tozaq azaby» novelasynda Esıhıde esimdi sýretshiniń tozaqtaǵy adam aıtqysyz azapty shyn beınelý úshin óziniń jalǵyz qyzyn órtetip jiberetin oqıǵasy jaıynda jazady. Novela sońy atalǵan sýretti tolyq  salyp bitken kúni Esıhıdeniń óz bólmesinde  asylyp ólgendigimen támamdalady.

Dúnıede  birinen-biri aınymaǵan shyǵarmalarmen qatar, aıtpaq oıy men ıdeıalary ózara uqsas týyndylar men kórkem fılmder óte kóp qoı. Muny belgili jazýshy Asqar Súleımenov ta bir sózinde arnaıy  atap ótken bolatyn.  Osydan on bes jyl buryn arab eliniń din  ǵulamasy Ahmet ıbn Mıskınniń qazaq tilinde tárjimalanǵan «Balyq qıssasy»  degen shaǵyn ǵana ǵıbratty áńgimesin  oqyǵanym bar.  Jýyqta ǵana kórgen koreı rejıssory Kım Kı-Dýktyń tól týyndysy  «Kóktem, jaz, kúz, qys jáne taǵy da kóktem» fılmin kórgende esime eń alǵash túskeni de osy  «Balyq qıssasy»  boldy (Atalǵan kınoda kól ortasynda ornalasqan ǵıbadathana shatyrynyń shetinde  ántek ǵana jelmenen  terbelip turatyn balyq sýreti kóp syrdy ishine búgedi). Meshit pen shirkeýdiń  búgingi  ýaǵyzynan myń márte artyq osy bir shaǵyn ǵana hıkaıa men kınonyń túpki toqtamy: adamdy ózi jasaǵan tarydaı ǵana jaqsylyǵy men jamandyǵynyń ony ámánda aınalyp kelip tappaı qoımaıtynyn ısharalaý.  

Sonymen ádebıet pen ónerdegi mundaı  sózbe sóz oqıǵalar men  oı  uqsastyqtary nelikten bolady? Bul uqsastyqtardy urlyq (plagıat) deýge bola ma ózi?  Endeshe osy suraqtar tóńireginde az ǵana  oı sabaqtap kórelik. Máselen, Kalıfornıa shtatynda daıyndalyp bitken sózjumbaqtyń (krassvordtyń) Nú-Iork qalasyna jetkenshe jaýabynyń daıar bolatynyn  sol sózjumbaqty jasyrǵan mamandar birneshe márte aıtqan bolatyn.

Ǵalymdar arasynda mynadaı bir is-tájirıbe jasalǵan eken.  Eń kúrdeli degen bir esepti  ózara áleýeti teń  úsh matematık  ǵalymǵa úlestirip  bergen. Nátıjesinde alǵashqy  ǵalym bul esepti shyǵarý úshin  bes kúnin shyǵyn etse, ekinshisi  eki  kún,  al eń sońǵysy bir-aq kúnde jaýabyn tapqan.  Kórip otyrǵanymyzdaı  ár ǵalym eseptiń  sheshimin tapqan saıyn  kelesi adamnyń nátıjege jetý  merzimi  neǵurlym jaqyndaı túsken.  Munyń bar  qupıasy mynada kórinedi.  Máselen, kez kelegen maman (matematık nemese fılosof)  bir nárseni tereń oılanyp  jaýabyn tapqan sátte  onyń mańynda  anıgılásıa  atty tolqyn paıda bolyp, ol sol mezetinde-aq álemge  taraıdy eken. Alǵashqy bir adamnyń oıynan taraǵan osy bir aqparattyq tolqynnyń kelesi  adamǵa da tıgizetin óz áseri  bar.  Jaqsynyń ár jazǵan ám oılanǵandaǵy izgi oıynyń shapaǵaty adamzat ıntellektisin udaıy alǵa qaraı damytyp otyrady eken ( Myna dúnıe tek jaqsy adamnyń arman tileginiń arqasynda ǵana aman tur degenge saıatyn Máshhúr-Júsiptiń de  bir sózi bar). «Qarańǵy degen  atymen joq, ol jaryqtyń bolmaı qalǵandyǵynan týyndaıtyn qubylys» deıdi Eınshteın. Endeshe atam qazaqtyń: «Jaqsydan sharapat jamannan kesepat», «Jaqsy kópke ortaq» paıym-parasatynyń astarynda qyrýar  qazyna jatqan boldy ǵoı.  Osy bir jáıt joǵaryda ǵana sóz etken ádebıet pen ónerdegi ózara uqsas (durysy kóshpeli) oılardy bir adamǵa ǵana  basybaıly etip menshiktep berýdi sálde bolsa teristeıtin  tárizdi. Biz budan oıdyń aqparat ekendigin, tipti oılaǵan óz jaman oıymyzdy is júzinde júzege asyrmasaq ta ol baz bireýler tarapynan zattanyp ketýiniń ábden múmkin ekendigin, atalǵan jáıt qaıyra qaperimizge salady. Demek, dúnıeniń  tiregi men tutqasy tunyq oı men móldir sóz bolǵany ǵoı.

Sonymen jer shalǵaılyǵy  jer men kókteı   alash pen japonnyń  joǵarydaǵy mysaly  adamnyń qoly jetpegen jerge eń áýeli oıy jetetindigin beıne bir dáleldep turǵandaı (Endeshe jaryq pen dybys jyldamdyǵy ispetti  oıdyń da  pármendi óz jyldamdyǵy bolǵany ǵoı).  

Ne desek te dóńgelek dúnıeniń ashylmaǵan syry áli de  kóp qoı.  Uly shyndyqtyr ýaqyt yrǵaǵymen birge qozǵalyp, kezegi kelgende óz minberine  kóterilip  sóz alatyn bolady.

Bir-aq nárseni ras dep oılaımyz.  Ol mynaý kári dúnıeniń uzaǵynan sozylǵan salqar kóshiniń  basy men aıaǵynyń tek  biz  emes ekendigimiz ǵana.

1. Tómende osy bir shaǵyn ǵana maqalamyzben birge Ahmet ıbn Mıskınniń ǵıbratqa toly áıgili «Balyq qıssasyn» qosa jarıalaýdy da qup sanap otyrmyz.

Balyq qıssasy

(aýdarma)

     Osy hıkaıany baıandaýshy – ataqty ımam, ári Baǵdat qalasynyń faqıhy   (din ǵalymy) Ahmet ıbn Mıskın: Bul oqıǵa men Balh qalasynda ómir súrip júrgende basymnan ótken edi, – dep sózin bastady. Sol ýaqytta Horasan sheıhy, ǵulama ýaǵyzshy, uly zahıd, (dúnıege boı aldyrmaǵan taza adam) ımanynyń   kúshtiligi úshin “Úmmettiń Luqpany” atanǵan Abdýrrahman ıbn Hatım ábý Iýsýf ta Balhta bolatyn. Bul kisiniń jamaǵatqa ýaǵyz aıtatyn arnaıy májilisqanasy da bar edi. Birde soǵan bardym. Sheıh bir jumystaryna baılanysty keshigip keletini týraly shákirtterinnen  habar aıtqyzypty. Kópshilikpen birge kútip otyrdym.

Jınalǵan jurt bolsa:  “sheıh kelgenshe bizge bireý ýaǵyz aıtsyn” – dep usynys jasady.

       Kópshiliktiń tilegin maquldaǵan sheıhtiń shákirtteriniń biri kelip, meniń qolymnan ustap, jetelep ákelip sheıhtiń ýaǵyz aıtatyn minberine shyǵaryp: Ýa, Ahmed ıbn Mıskın, siz Baǵdatta bolyp din ǵulamalarynyń dárisin tyńdaǵan adamsyz. Áhli súnnet ımamy, óz zamanynyń “Sheıhýl Islamy” atanylyp Hanbalı mazhaby (joly, mektebi) medresesiniń  negizin qalaýshy Ahmet ıbn Hanbalmen birge bolǵansyz. Sahabalar dáýirinen keıingi, Allanyń jer betindegi úlgisi atanǵan, taqýalyqtyń kóshbasshysy – Bıshar ál – Hafıden bilim úırengensiz. Bul jerde ýaǵyz aıtý, sizge laıyq” – dedi. Mynadaı mártebeli tanystyrýdan keıin barsha adamnyń nazary maǵan aýdy. Nazarlar nápsimdi (maqtanysh sezimimdi) oıatyp jiberdi. “Ýallahı! Bul da synaq”, - dedim ishimnen. Adamdardyń nazary saǵan aýyp, yntyǵa qaraýy synaq emeı nemene? Bul synaq bolǵanda, ataqqumarlyq pen adamdardan dárejem artyq, dep oılap qalatyn tákapparlaný synaǵy. Pánıdiń eń qatty synaǵy da osy. İshimde rıa (ózińdi ózgegelerge kórsetý) týyp, barsha izgi amaldarymdy joıyp, saýabymdy beker qylar dep kúızeldim. Alla aldynda yqylasty bolýym úshin, yqylas máselesin esterine saldym, nápsimdi tyıyp, ózimniń basymnan ótken myna bir hıkaıany baıandaýǵa kiristim.

Ahmed ıbn Mıskınniń hıkaıasy:

   - Iaǵnı osydan 11 jyl buryn, hıjranyń 219 jyly bolatyn. Men Baǵdatta edim. Áıelim jáne kishkentaı ulym bar edi. Úıde tiske basatyn dán joq, ashtyqtyń azabyna uryndyq. Tarshylyqqa ushyradyq. Úıim órtenip turǵan saharanyń ózi sıaqty. Ashtyqtan áıelim jylaı bastady, oǵan balam qosyldy. Qınalǵanym sonshalyq úıdiń aǵashyn kemirýge shaq qaldym. Sodan oıyma kelgeni: “úıińniń aǵashyn jeı almaısyń, odan da satyp aqshasyn jemeısiń be?” Úıimdi satýǵa nıet qyldym. Ony satý maǵan óz terimdi sypyryp tastaǵanmen birdeı edi. Qatty qınaldym. Qaıǵyrǵannan túnde uıyqtaı almadym. Túnniń sońǵy bóliginde turyp, meshitke kelip, namaz oqydym. Alladan rızyq suradym. Osy halde tań namazyna deıin boldym. Odan soń jamaǵatpen tań namazyn oqydym da artynan eki qolymdy kóterip: “Asa qamqor, meıirimdi Alla! Kembaǵaldyǵym úshin senen pana tileımin. Senen meni  sabyrym  arqyly  jóndeıtin  pana  tileımin jáne  taǵdyryma  rıza  bolýymdy  tileımin. Seniń  taǵatyńa  qýat,  buıryqtaryńa  rızalyq  tileımin. Ia, Rahman, rahım!”- dedim. Taǵy  biraz  ýaqyt  otyrdym. Kún  shyǵyp, sáske  ýaqyty  kirdi. Meshitten  shyqtym da  úıimdi  satyp  alatyn  adam  izdestirdim. Úıim  satylsa  kesheden  beri  nár  tatpaǵan  úı-ishimdi  tamaqtandyramyn. Sol  mezette  burynan  tanıtyn  dosym  Ábý-Nasyr  as-Soıadty  kezdestirip, oǵan:, Eı, Ábý- Nasyr, men  úıimdi  satpaqpyn, turmysym  tarylyp  ketti. Áıel, balam  kesheden  beri  ash. Úı  satyp  alatyn   eshkimdi  bilmeısiń  be? Maǵan  qaryz  taýyp  ber, úı-ishimdi  tamaqtandyraıyn, úı  satylsa  aqshańdy  qaıtaramyn”,-dedim. Ol:

- Jaǵdaıyń  osynsha  qıyndap  ketkeni  me?- dedi.

     -  Iá, dál  osylaı  bolyp  tur.

• Endeshe  mynany  ala  tur, ishinde  sheıhtyń  berekesi  daryǵan  bir  nárse  bar, - dep  maǵan  qolyndaǵy  matany  usyndy. Ashyp  qarasam, ishinde  eki  tilim  nan, azǵana  halýa  bar  eken. «Osyny  al  da, úı- ishińdi  tamaqtandyr, men  úıińdi  satyp  alatyn  nemese  qaryz  aqsha  beretin  bireýdi  qarastyraıyn» - dedi. Dosyma  rızashylyǵymdy  bildirip, odan ”Sheıhtyń  berekesi  ne?”  dep  suradym.

Sheıhtiń berekesi

- Men  keshe  dál  seniń  qalińde  boldym.Taqyr  kedeı  edim. Bir  apta  boıy qurǵan  toryma  balyq  ilinbedi - dep  áńgimesin  bastady  Ábý- Nasyr  as-Soıad. Sodan  qatty  ýaıymǵa  tústim. Keshe  juma  namazynan  soń  meniń  qatty  qaıǵyda  ekenimdi  baıqap  qalǵan  Baǵdattyń  ımamy  sheıh Bıshr ál-Hafı:

-  Sen  nege   osynshama  qaıǵyda  júrsiń?- dep  surady.

- Ýallahı, úıimde  tamaq  qalmady, satatyn  eshteńem  joq, osyǵan                             qaıǵyryp  otyrmyn,- dedim. Ol  kisi: ”Allahý  mýstaan! (járdem  tileıtinimiz  bir  Allah) toryńdy  al da, menimen  júr”,- dedi. Ekeýimiz  balyq  aýlaıtyn handaqqa (jerge) keldik. Sheıh ózi dáret alyp, maǵan da sony istetti. Odan keıin «eki bas (rakaat) namaz oqy», - dep maǵan buıyrdy. Ózi de oqydy. Namazdan keıin qatty jalbarynyp duǵa jasady. Sóıtip : «Toryńdy tasta», -dedi. Torymdy tastadym. Keshikpeı toryma bir nárseniń ilingenin ańǵardym. Tartyp kórsem, aýyr eken. Shyǵarýǵa kúshim jetpedi. Sheıhti kómekke shaqyrdym. Ekeýlep tartyp shyǵardyq. O’Alla! Ómirimde kórmegen, semiz, dáý balyq shyqty. Allaǵa maqtaýlar aıtyp, shúkir ettim. Endi kótereıin desem,taǵy shamam jetpedi. Taǵy da sheıhti kómekke shaqyrdym. Sheıh balyqty ıyǵyma salyp berip: «Bazarǵa aparyp sat, bala shaǵańa tamaq al», -dedi . Men sheıhqa alǵysymdy aıtyp, balyǵymdy kóterip, bazarǵa bettedim. Bazardyń kire berisinde bir saýdager kezdesip «Myna balyqty satpaısyz ba?» - dep ótindi. Aýyzyma túsken asa qymbat baǵany aıta saldym. Ýallahı, saýdager esh saýdalaspastan suraǵan baǵamdy berdi. Aqshama nan, halýa satyp aldym da birden úı-ishimdi tamaqtandyrdym. Olar tamaqtanǵan soń qarasam, áli artylyp qalǵan nan men halýa bar eken. Osyny bireýge berer bolsam, adamdardyń jaqsysy sheıh Bıshr ál-Hafıge berermin, dep sheshtim. Sóıtip, onyń úıine baryp, esigin qaqtym. “Kimsiz?”-dep ózi surady. “Ábý Nasyr as-Soıadpyn”-dedim. “Eger qolyńda birdeńe bolsa, ony esiktiń syrtyna qaldyr, eshteńe alyp kirme”, - dedi. Qolymdaǵy nan men halýany syrtqa qaldyryp úıge kirdim. Sóıtip, kelgen sharýamdy aıttym: “Uly Allahqa maqtaýlar bolsyn! Myna bir artylyp qalǵan nan men halýany duǵa etip kómekteskenińiz úshin sizge syılyq retinde berýdi durys kórdim ”, - dedim. Sheıh kúlip jiberdi de: “Eı, Ábý Nasyr! Eger osyny ózimiz jeıtin bolsaq balyq shyqpas edi”. Iaǵnı,, osyndaı izgi amaldarymyz úshin, syılyq alatyn bolsaq balyq shyqpas edi. Óıtkeni, Alla meniń duǵamdy qabyldaǵany úshin balyq shyqty. Ári meniń kúmándi isterden saqtanǵandyǵym úshin balyq shyǵyp tur. Saýapty amaldary úshin nemese jasaǵan duǵasy úshin adamdar aqy alsa onda balyq ta shyqpaıdy, rızyq ta kelmeıdi, duǵa da qabyl bolmaıdy.

   Aqyry sheıh oramaldy qaıtaryp jiberdi. Men sodan kele jatyrmyn. Bul saǵan qajet. Úı-ishińe aparyp ber. Men seniń úıińdi satyp alatyn, áıtpegende qaryzǵa aqsha beretin adam izdestireıin,- dep dosym ketip qaldy.

   Men qatty qýanyp kettim. Ash otyrǵan áıel, balama beretin az ǵana azyǵym bar. Biraq osy kúıge túskenime, sadaqa alǵanyma qatty kúızeldim. Soǵan qaramastan nan men halýadan sheıhtiń syryn sezgendeı boldym. Estigen oqıǵam tereń maǵynaǵa ıe sıaqty bolyp kórindi. Sheıhtiń: “Osyny ózimiz jeıtin bolsaq – balyq shyqpas edi”, - degen sózi oıymnan ketpedi. Ol kisiniń taqýalyǵyn, dúnıe isine qyzyqpaǵanyn, Allaǵa artqan senimin, rızyqtyń kelýine degen úmitiniń kúshtiligin oılap úıge kele jatyr edim, myna bir oqıǵa kez boldy. Meni jas balasymen birge otyrǵan áıel toqtatty. Bala meniń qolymdaǵy oramaldan kóz almaıdy. Áıel: “Eı, myrza! Myna kishkentaı bala jetim edi. Asyraıtyn eshkimi joq, ashtyqqa shydamaı barady. Qolyńda birdeńe bolsa, tamaqtandyrǵaısyń, saǵan Allanyń meıirimi bolǵyr!”- dedi. Balaǵa nazar aýdarsam Allaǵa ǵıbadat etip, dúnıeden baz keship, jalbarynyp turǵan 1000 ǵıbadatshydan artyq berilip turǵandaı kórinedi. Iá, meıirim tilegen jetim sábıden osy jalynyshty keıpi 1000 ǵıbadatshydan artyq edi. Júregim qaq aıyrylyp, oılana bastadym. Dál qazir myna áıel men balany, nemese óz áıelim men balamdy tamaqtandyramyn. Eki jaǵdaıdy salystyra bastadym. Bir kezde jánnat jer betine túsip, osy jetim sábı men áıeldi tamaqtandyrǵan adamǵa násip bolatyndaı sezildi maǵan. Adamdar bolsa soqyr, eshnárse kórip jatqan joq. Taǵy bir synaq - kesheden beri nár tatpaǵan áıelim men balam esime tústi. Áıelim men balama tamaq bersem - óte jaqsy, saýapty is; biraq ta, ózim sabyr etsem,  áıelim men balam  sabyr etip, osy ekeýin tamaqtandyrsam bir emes, bes saýap alǵaly tur ekenmin: ózimniń sabyrym, áıelimniń sabyry, balamnyń sabyry, osy áıeldiń qýanyshynyń saýaby men balanyń qýanyshy.

Men: ”osy ashtyqqa birneshe kún sabyr etý kerek bolsa, sabyr eteıin. Paıǵambarymyz ashtyqqa sabyr qylmap pa edi? Ábýbákir she (r..) birneshe kún tamaqsyz qalǵan edi. Ibn Omar da (Allah olardyń barlyǵyna razy bolsyn), ash júrmep pe edi? “Iátýı” degen ıslam fıqhynda (túsiniginde ǵylymynda) keń tanymal sóz bar. Birneshe kún qatarynan tamaqsyz uıyqtap qalýdy bildiredi. Kún batarda aýzyn ashatyn oraza tutqan kisideı emes, eki-úsh kúnge deıin esh nárse jemeı júrý. Joqshylyqtan osyndaı jaǵdaıǵa jetken sahabalar men ǵulamalar esime túse bastady. Olar da sabyr qylǵan. Men de sabyr eteıin. Áıelim men balamdy kóndireıin, al, mynalar bolsa shynymen de beıshara halde eken. Álgi áıelge: “Mynany al da balańdy tamaqtandyr”, - dedim. Sol sátte, áıeldiń kózinen bir tamshy jas yrshyp shyqqanyn kórdim. Bala bolsa shattanyp, kúle bastady. Bulardyń qýanǵandaryn kórip, solarmen birge qýanýǵa shamam jetpedi. Olar úshin Allaǵa duǵa qyldym da, kettim. Olar máz, bergenimdi jep qala berdi. Men bolsam odan beter ýaıymǵa tústim, tapqan azǵantaı tamaqty basqalarǵa berdim, endi úıime ne betimmen baramyn. Sóıtip, úıge barmaýdy jón kórdim. Áıelim men balamnyń jylaǵanyn kórýge dátim jetpedi. Besin ýaqyty jaqyndap qaldy. Meshit qabyrǵasynyń kóleńkesine otyra kettim. “Úıimdi kim satyp alar eken?” – dep baıaǵy ýaıymǵa qaıta tústim.

Balyq qaıdan shyqty?

Sóıtip otyrǵanymda: “Eı! Ahmed ıbn Mıskın, qaıdasyń?”- dep meni shaqyryp izdep júrgen Ábý Nasyr as-Soıadtyń daýsyn estidim. Qarasam, óte qýanyshty eken. “Ne boldy?”- dedim. Ol  bolsa: «Eı, Ahmed, úıińe baılyq pen bereke keldi» - dedi. Men: “Sýbhanallah! Eı, Ábý Nasyr, balyq qaıdan shyqty?”- deppin.

    Dosym myna bir oqıǵany aıtyp berdi:

- Ózińe kezdesken soń, bir qaıyr qylýshy mýhsınnen saǵan beretin qaryz taptym da, tamaq alyp úıińe barmaqshy boldym. Sóıtip, tamaq pen aqshany alyp úıińe bara jatyr edim, jolda bir saýdager: ”Mıskın Basrıdy tanıtyn adam bar ma?”- dep aınalasyna jar salyp tur eken. Jınalǵan jurt: ”Tanymaımyz”,- desti. Biz Mıskın Baǵdatıdy bilemiz, ol emes pe? – dep surady. Jar taratýshy adam: «Maǵan Mıskın Basrı kerek»,- dep turyp aldy. Seniń ákeń “Mıskın Baǵdatı” bolǵanyn, munda kelgen soń “Mıskın Basrı” atanyp ketkenin bilýshi edim. Oǵan aıtyp berdim. “Endeshe ol qaıda? – dedi saýdager. Men: “Ol kisi ne úshin qajet?” – dep suradym. Álgi adam bylaı dedi: “Men basralyq saýdagermin. Mıskın ál-Basrı degen adam ( Ahmedtiń ákesi) osydan 30 jyl buryn maǵan biraz dúnıe bergen edi. Men ol aqshany zaıa ketirip aldym da qaıtarýǵa shamam bolmady. Ol kisige: “Ázirshe aqshańyzdy qaıtarýǵa shamam joq. Basqa jerge baryp kásip isteıin. Qashan aqsha tapsam, Allanyń rızashylyǵy úshin qaıtaramyn”,- dedim. Ol kisi kelisimin berdi.                Sóıtip, saýda isimen aınalystym. Qanshama qıyndyqtardan keıin Alla qaıyryn berdi. Mıskın Basrıge aqshasyn qaıtaryp berýge qolym tımedi, árkez saýdada boldym. Odan alǵan aqshany saýdaǵa saldym. Qyrýar aqshaǵa aınaldy. Myna kerýen túgelimen sol Mıskın Basrıdiki. Túıeler de, altyn-kúmis, kıim-keshek barlyǵy Mıskın Basrıdiń dúnıesi. Osynyń barlyǵyn Basraǵa alyp barsam, ol kisi Baǵdatqa kóship ketipti. Sodan Baǵdatqa kelgenim osy edi, - dedi.

    - Sodan seni izdep júrmin. Kerýendi áıelińe ákelip tapsyrdyq.

    - Sýbhanallah, - dedim. “Eger osyny ózimiz jeıtin bolsaq, balyq shyqpas edi”, - degen sheıhtiń sózi esime tústi. Dosym ekeýmiz úıge bardyq. Esik aldynda kerýen tur. Áıelim men balam tamaqqa toıyp, endi paqyr-kembaǵaldarǵa sadaqa tarata bastapty. Sýbhanallah! Osydan sál ǵana buryn paqyr edim, endi mine...

    - Sodan iri saýdagerdiń birine aınaldym. Allaǵa shúkirshilik etip, izgi amaldarǵa umtyldym. Kembaǵaldardyń muqtajyna kómektestim. Bilim úırendim, ilim tarattym.

Qurmetti qaýym! Osydan 11 jyl buryn bolǵan osy hıkaıany aıtyp berýimniń taǵy da basqadaı sebebi bar, - dedi  Ahmed.

 – Osydan buryn tús kórdim. Túsim men bastan keshken oqıǵanyń arasynda qandaı bir baılanys bar sıaqty kórinedi. Jınalǵan jurt: - Eı, Ahmed, ol tústiń bizge aıtqan oqıǵaǵa qandaı qatysy bar, Allanyń saǵan rahmeti bolsyn, ony da aıtyp berińiz, - dep ótindi.

Ahmed ıbn Mıskınniń ekinshi hıkaıasy:

  - Túsimde qıamet kúni bastalypty. Tarazylar ornatylyp, amaldarym tarazyǵa ólsheneıin dep turǵanyn kórdim. Sóıtip, perishteler kelip, meniń jaqsy amaldarymdy tarazyǵa saldy. Saýapty isterim ( bergen sadaqalarym, oqyǵan dáristerim) taýdaı boldy. Tarazynyń ekinshi jaǵyna kúnálarym salyndy. Ol tipti az eken. Osy az ǵana kúnám taýdaı saýaptarymdy basyp ketti. Saýaptarymnyń tipti salmaǵy joq. Aınalamdaǵylardyń bári ań-tań. Asa bir tereń mańyzǵa ıe dáristerim men aıtqan ýaǵyzdarymdy qarasam – ishinde qurt júr eken. Álgi  qurt  taýdaı  saýaptarymnyń  ishin  úgip  jep  qoıypty. Qaýqıǵan  syrty  ǵana  qalǵan. Álgi  qurt  ne  desem - adamdardyń  maqtaýy  eken. ”Pálenshe degen ǵalymnyń  bilimdisi - aı”, degen  maqtaýlarǵa, ózimniń “bilimdimin”  degen  rıam (ózińdi ózgelerge kórsetý)  qosylyp  qurtqa  aınalypty  da, saýaptarymdy  jep  qoıypty. ”Páli, nendeı  keremet  ustaz!”- degen  sózge  aldanyppyn. Bir  kezde  qaıyr-sadaqalarym  úshin  berilgen  saýap  tarazyǵa  tartyldy. Pálen  myń  adamǵa  sadaqa  berippin, qanshama  otbasyn  ashtyqtan, kembaǵaldyqtan  qutqaryppyn. Bir  jerlerge  úlken-úlken  meshitter  salyppyn. Osyndaı  taýdaı  saýaptarymnyń  eshbir  salmaǵy  bolmaı  shyqty. Taǵy  da  ishinen  qurt  shyǵyp, jep  qoıypty. Iaǵnı, adamdardyń  alǵysyna  degen  qushtarlyq, ataqumarlyq, jomart  ataný  maqtany  qurtqa  aınalypty. Sóıtip, tarazynyń  saýaptar  jaǵy  bosap  qaldy. Kerek  deseńiz, ǵıbadattarymnyń  ózi  saýaptan  jurdaı. Oqyǵan  namazdarym, ustaǵan  orazam, qajylyǵym, zeketim - barlyǵynyń  artynda  ǵýrýr ( ýaqytsha, aldamshy)  men  adamdardyń  maqtaýlary  tur. Aǵzý  bılláh! (Alladan  pana  tileımin!). Tarazym  bos. «Endi  esh  nársesi  qalmady  ma, tozaqqa  ketetin  boldy  ǵoı»,- degen  daýystar  estile  bastady. Sol  kezde: «Mynaý  qaldy, mynaý qaldy!”- degen  daýys  estildi. Men  de, adamdar  da  burylyp  qarasaq: bir  oramal  ishinde  eki  tilim  nan, azǵana  halýa  kelip  tarazyǵa  tústi. ”E-e, bul  áıel  men  jetim  balaǵa  bergen  sadaqam  eken  ǵoı”- dep  oıladym  ishimnen. Bir  ýaqytta: ”Tura  turyńdar”,- degen  taǵy  bireýdiń  úni  estildi.”Ne  boldy?”- destik. Sóıtsem, bul  eki  tilim  nannyń  saýaby  bútindeı  meniki  emes  eken, teń  jartysy  Ábý  Nasyrdiki  eken. Men  bolsam: Ózi  de  onsha  úlken  dúnıe  emes  edi,  jartysy  alynyp  qaldy, budan  ne  qaıyr”,- dep  turmyn. Bir  tilim  nan  tarazyǵa  kelip  tústi. Qarasam, álgi  tilim  nan  tastaı  bolyp  qatqan  kúnálarymdy  basaıyn  dedi. Endi  qutylýyma  azǵantaı ǵana  qalǵan  sıaqty. Búkil  ǵumyr  boıy  istegen  jaqsy  amaldarymnyń  bárin  qurt  jepti  de, qurt  jemegen  jalǵyz  amal  qalypty desti. ”Ol qandaı amal eken?”- desti  bireýler. Baıaǵydaǵy  áıelimniń sabyry, balamnyń sabyry, ózimniń  sabyrym (ashtyqqa  degen)  zat  bolyp  aldyma keldi. Tarazyǵa  salynǵanda  saýaptar  jaǵy  aýyrlaı  bastady. Endi  qutylýǵa  az-aq  qaldym. ”Taǵy  bir  nársesi  bar  ma, izdeńder”, - degen  buıryq  tústi.  Eshteńe  shyqpady.  Meni  tozaqqa  súıretip  áketkeli  tur.  Boldy, bittim. Osy  kezde: ”Kishkentaı  ǵana  nárse  bar  eken”,- degen  daýys  estildi. ”Ol  ne ?”.  ”Balany  tamaqtandyrǵan  úshin  qýanǵan  áıeldiń  bir  tamshy  kóz  jasy”.  ”Bir  tamshy  jastan  ne  paıda, onda  qandaı  salmaq  bolsyn”- dep  jatyr  eken.  ”Joq, ony  da tarazyǵa  salyńdar”, - delindi. Kóz  jasy  tarazyǵa  tartaldy. Tarazyǵa  túsken  kóz  jasy  kóbeıe  bastady. Kóbeıe - kóbeıe  kólge  aınaldy. Teńiz  boldy. Bir  kezde  osy  teńizden  bir  balyq  shorshyp  shyǵyp, tarazynyń  saýap  turǵan  basyna  lyp  etip  qulady. Saýaptar  jaǵy  kúnáni  basyp  ketti. ”Qutyldy, qutyldy!”- degen  daýystar  estildi. ”Álhamdýlıllah! Qutyldym!”- dep  men de  aıqaılap  oıanyp  kettim.

Oıanǵan soń esimnen eki sóılem shyqpaı qoıdy. Birinshisi: “Balyq qaıdan shyqty?”, ekinshisi: “Eger de osyny ózimiz jegende balyq shyqpas edi”.

Barlyq  maqtaýlar álemniń  Rabbysy Allaǵa bolsyn!

Yqylas Ojaıuly