«Oralmandar» degen qoǵamdyq qubylys Qazaqstannyń táýelsizdigimen birge paıda bolǵan. Ol týraly Qazaqstan Respýblıkasynyń «Halyqtyń kóshi-qony týraly» zańynyń 1-taraýynyń 1-babynda anyqtama jasalǵan: «Oralman – tarıhı Otanyna turaqty turý maqsatynda Qazaqstan Respýblıkasyna kelgen jáne osy  Zańda belgilengen tártippen tıisti mártebe alǵan, Qazaqstan Respýblıkasy egemendik alǵan kezde odan tys jerde turaqty turǵan etnıkalyq qazaq jáne onyń Qazaqstan Respýblıkasy egemendik alǵannan keıin odan tys jerde týǵan jáne turaqty turǵan ulty qazaq balalary». Al «etnıkalyq qazaq» degen uǵym týraly atalmysh Zańda: «Etnıkalyq qazaq – shetelde turaqty turatyn ulty qazaq sheteldik nemese azamattyǵy joq adam», – dep jazylǵan. Bul óte durys berilgen anyqtamalar dep sanaımyz. Qazaqstan Respýblıkasynyń «Halyqtyń kóshi-qony týraly»  zańynda   oralmandar jáne etnıkalyq qazaqtarǵa ǵylymı anyqtama berip, arnaýly baptardyń engizilýi – ulty qazaq adamdardyń qaıda turýyna qaramastan olardyń bári de qazaq halqynyń bir múshesi ekendigin ańǵartady, sondaı-aq ol Qazaqstanda oralmandar jáne etnıkalyq qazaqtardyń qoǵamdyq qatynastaryn retteıtin, olardyń quqyqtary men boryshtaryn júzege asyratyn zańdyq negiz bolyp tabylady.

Qazaqstan Respýblıkasy etnıkalyq qazaqtarǵa arnaýly saıasat pen zań qoldanýynyń tarıhı negizi men moraldyq quqyǵy bar. Óıtkeni qazaq halqy – tarıhta evreılerden keıin kóp zıankestikke ushyraǵan, qaǵajý kórgen halyq. Bulaı deıtinimiz, alty jylǵa sozylǵan ekinshi dúnıejúzilik soǵysta  alty mıllıon evreı qyrǵynǵa ushyrasa, qazaqtar beıbit jaǵdaıda (1931-1932 j.j.) úsh mıllıondaı halqynan aıyrylǵan bolatyn. Degenmen qazirgi tańda tarıhı jaýapkershilikti óz qolyna alý kez kelgen memlekettiń qolynan kele bermeıdi. Osy turǵydan aıtqanda, Qazaqstan Respýblıkasy álemdegi óz ultynyń tarıhy men taǵdyryna beıjaı qaramaıtyn álemdegi úsh eldiń (Izraıl, Germanıa jáne Qazaqstan) biri bolyp sanalýynyń mańyzy zor.

Qazirgi kezde qazaq ultynyń quramdas bólikteriniń Qazaqstannan tysqary qyryqtan asa memlekette ómiri súrip otyrýy tarıhı saıası ózgeristerdiń saldary desek, Qazaqstan táýelsizdik alǵannan bergi jıyrma jylda bir mıllıonǵa jýyq qandastarymyzdyń tarıhı Otanyna oralýy – Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń  el táýelsizdiginiń alǵashqy jylynan bastap, dáıekti túrde qoldanyp kelgen salıqaly saıasatynyń qomaqty nátıjesi ekendigin atap aıtýǵa tıispiz. Óıtkeni sońǵy kezde táýelsizdiktiń osy bir uly jetistigin kerisinshe túsindiretin, el ishine iritki salatyn nashar materıaldyń, ókinishke qaraı, bedeldi gazetten berilýi jaı emes. Ol Elbasynyń kóregendikpen qoldanyp kele jatqan oralmandar saıasatynyń ıgi nátıjesin joqqa shyǵaratyndardyń kózqarasyn bildiredi.

Eger bir ultty tutastandyryp turǵan basty faktor – sol ulttyń ishki birkelkiligi men ulttyq sanasy jáne patrıottyq rýhy desek, bular qazaq halqynda óte basym deýge negiz bar. Óıtkeni qazaq halqynyń tilinde aımaqtyq sıpattaǵy birin-biri túsinbeıtindeı dıalekti joq, minez-qulqynda da aıtarlyqtaı aıyrmashylyqtar kezdespeıdi, olardyń bárinde de qazaqy jaqsy qasıettermen birge jaǵymsyz daǵdylar da qosa júredi. Bul minezdiń qazaq balasynyń qaısy tilde sóıleıtinine qaramastan, bárine ortaq ekenine kóz jetkizdim. Sondyqtan mynaý qazaqtildi qazaq, anaý orystildi qazaq, mynaý oralman qazaq, anaý jergilikti qazaq dep bólýge nemese júzderge, aımaqtarǵa aıyryp jikteıtin arandatý men áreketterdiń bári de ishki alaýyzdyq týdyrý úshin aıtylatyn sózder dep sanaımyn. Qazirgi kezde «jahandaný, jahandaný» deıtinder kóbeıdi de, ultymyzdyń, elimizdiń ishki birtutastanýyn dáripteıtin oı-pikirler, ókinishke qaraı, az bolyp tur. Biraq bireýler qalasa da, qalamasa da elimizde ulttyq birtutastaný prosesi júrip jatqany aqıqat. Bul ultymyzdy biregeılendiretin durys proses bolyp tabylady.

         Joǵaryda atalǵan Qazaqstan Respýblıkasynyń «Halyqtyń kóshi-qony týraly» zańynda kórsetilgendeı, álemdegi qazaqtardyń bári bir qazaq bolǵandyqtan, Qazaqstan táýelsizdigi jarıalanýymen shetelderdegi etnıkalyq qazaq ókilderi sanaly túrde tórtkúl dúnıeden tarıhı Otany – Qazaqstanǵa orala bastady. Ol kezde zaman aýysyp, qoǵam ózgerip jatqan, tapshylyq eldi taryqtyryp, toryqtyryp turǵan bolatyn. Soǵan qaramastan, bireýler «etnıkalyq qazaqtardy, ásirese, olardyń sanaly ókilderin tarıhı Otanyna tartýshy kúsh ne?» dese, men oǵan «Qazaqstan Respýblıkasynyń Táýelsizdigi!» – dep jaýap berer edim. Sondaı-aq olardaǵy ortaq ulttyq tanym men táýelsizdik sanasy olardy sondaı batyl qadam jasaýǵa bastaǵan-dy. Óıtkeni etnıkalyq qazaqtar ózderin qazaq ultynyń quramdas bóligimiz, Qazaqstan – jalpy qazaq halqynyń qarashańyraǵy, qazaq halqynyń bolashaǵy táýelsiz Qazaqstan memleketinde degen tanymda edi jáne olardyń bul tanymy eshqashan da ózgermek emes. Mine, osyndaı sana-sezim men túsinik sheteldegi qandastardy ózderiniń aqyl-parasatymen, bilimi, mamandyǵymen, jalyndy qaıratymen, tipti adam kapıtalymen bolsa da táýelsiz Qazaqstan qoǵamynyń damýyna úles qosýǵa ıtermelep ákelip jatqan joq pa?! Bul jaǵyn ózimiz tereń túsine bermegenimizben, ózgeler jaqsy sezip, bilip otyr. Olar jaı ǵana bilip otyrǵan jaq, sonymen qatar túrli qıturqy tásildermen ulttyq birtutastanýymyzǵa kedergi keltirip jatqan jaıy bar.

         Tuńǵysh Prezıdentimiz Nursultan Nazarbaevtyń kóregen saıasatynyń arqasynda qazirge deıin alys-jaqyn shetelderden 1 mıllıondaı qandastarymyz Otanǵa oralyp otyr. Bul Qazaqstanǵa qosylǵan adam resýrstary ǵana emes, sonymen qatar elimizge quıylyp jatqan mádenı, ǵylymı-tehnıkalyq jáne ekonomıkalyq baılyq bulaqtary bolyp tabylady. Óıtkeni oralmandar Otanǵa qazaqtyń dástúrli mádenıetimen qosa, ózderi ómir súrgen elderdiń keıbir ozyq mádenıetterin de ala kelýde.

Qazaqstanǵa oralǵan qazaq ókilderiniń týyp-ósken memleketteriniń mádenı ortasyn (saıası-áleýmettik mádenıet negizinde) tórt úlken tıpke bólýge bolady. Olar – mońǵoldyq mádenı orta; qytaılyq mádenı orta;  keńestik mádenı orta jáne ıslamdyq mádenı orta (buǵan Aýǵanstan, Iran jáne Túrkıadan kelgen qazaqtar jatady). Bular osyndaı ártúrli mádenı ortada ómir súrse de, qazaq halqynyń ortaq dástúrli mádenıeti men qundylyqtaryn jaqsy saqtady. Bul – olardaǵy ortaq qasıet. Osyndaı ortaq túsinik pen sana-sezim olardy ulttyq uly birtutastyqqa bastap keledi. Óıtkeni táýelsiz Qazaqstanǵa kóship kelip, mundaǵy qalyń qazaq halqymen bir ortada toǵysyp, biregeı ultqa aınalyp, qazaqy bolmysta ómir súrý – shetelderdegi etnıkalyq qazaqtardyń ortaq armany.

Qazaqstannan tysqary elderde ómir súrip jatqan qazaqtar qashan da ózderiniń ulttyq bolmysyn saqtaýǵa basa nazar aýdarady. Olar ózderiniń ulttyq til, din, dilderin (mentalıtet) jaqsy saqtaýmen qatar, dástúrli turmys-salty men qolóner kásipterin de aıtarlyqtaı jalǵastyryp, damytyp otyrady. Sondaı-aq ózderi turǵan eldiń zamanaýı bilim-ǵylymy men saýda-ındýstrıa salasynyń menedjmenttik ónerin de ıgergen. Ásirese, etnıkalyq qazaqtar shoǵyrly qonystanǵan Mońǵolıa men Qytaı qazaqtarynda ulttyq dástúrli mádenıet aıtarlyqtaı jaqsy saqtalǵan jáne damyǵan. Osyndaı mádenı ortadan Otanǵa oralǵan qandastarymyz Qazaqstan qoǵamyna tyń kúsh, jańa mádenı lep ákeldi.

Oralmandarmen birge elge jetip jatqan mádenı bulaqtar otandyq uly mádenıet aıdynyn tolyqtyryp, tolqyndatyp, deńgeıin ósire túsýde. Atap aıtar bolsaq: qazaqtyń  qaımaǵy buzylmaǵan shyraıly tili men baǵaly ádebı shyǵarmalary, dástúrli dini men turmys-salty, ulttyq rýh pen minez-qulqy, ulttyq qolónerdiń ártúrli úlgileri men  ultymyzdyń umyt bop bara jatqan  án men áýen bıleri osy oralmandar arqyly sońǵy jıyrma jylda otandyq mádenıetke qosyldy. Bul syndy shetten kelgen ulttyq móldir mádenı bulaqtar shólirkegen jurtymyzdyń shóline sýsyn bolǵandaı ystyq yqylaspen qabyldandy. Bulaı bolýy zańdy da. Óıtkeni qazaq mádenıeti qaıda saqtalsyn, qaıda jaratylsyn, bári de ulttyq mádenıetimizdiń quramdas bóligi bolǵandyqtan, olardyń toǵysýy tek qana ulttyq mádenıetimizdi tolyqtyra, damyta túsedi. Kerisinshe, jat eldiń tozyq mádenıetteriniń elimizge sińip kirýi ulttyq mádenıetimizdi álsiretedi, halqymyzdyń berekesin ketiredi. Sondyqtan shetel mádenıetin qabyldaýda asa úlken talǵampazdyq qajet bizge.

Biz bul arada oralmandar arqyly Otanǵa qosylǵan mádenıetterdiń jalpy ulttyq mádenıetimizdi damytýǵa belsendi áser etken mysaldaryn ǵana atap aıtqymyz keledi. Ádebıet arnasyn aıtar bolsaq, sońǵy jyldary shetelderdegi qandas qalamgerlerdiń túrli kórkem shyǵarmalary otandyq basylymdardan kóptep jaryq kórýde. Solardyń ishinde uly aqyn Tańjaryq Joldyulynyń eki tomdyq «Shyǵarmalary» men qaısar jazýshy Qajyǵumar Shabdanulynyń alty tomdyq «Qylmys» romanynyń otandyq baspadan basylyp shyǵýymen otandyq kórkem ádebıette «túrme mádenıeti» degen uǵym qalyptasty.

Al án ónerinde Maıra Muhamedqyzy Qazaqstannyń án ónerin álemdik deńgeıden kórsetýi (P.I.Chaıkovskıı atyndaǵy halyqaralyq konkýrsta İİİ oryndy jeńip alýy; Fransıanyń «Grand opera» ulttyq teatrynda kelisimshart boıynsha án shyrqaýy (2003-2010 j.j.)  – otandyq án óneriniń  jańa beleske kóterilgendiginiń kórinisi boldy.

Bı óneri salasynda Shuǵyla Saparǵalıqyzy bılegen zamanaýı bı óneri jastardyń bıge degen úlken qyzyǵýshylyǵyn týdyryp, qazaqstandyq bı óneriniń damýynda belsendi ról atqardy. Al ulttyq dástúrli bı óneriniń jaýhary bolyp sanalatyn «Qara jorǵa» bıi Jámalı Dıhanuly jáne basqalardyń el aralap úgitteýiniń nátıjesinde ámbebaptyq ulttyq bıge aınaldy. «Qara jorǵadan» tógiletin ulttyq rýh ásem gımnastıkalyq bımen ushtasqandyqtan, úlken-kishiniń bárine birdeı unap otyr dep sanaımyn.

Sport salasynda Mustafa Óztúriktiń arqasynda Shyǵystyń taekvondo  sport óneri elimizde myqty bir mektep bolyp qalyptasty; Jámalı Dıhanuly Shyǵystyń gýnfý ónerin elimizde jalǵastyrýda. Al Baqyt Sársekbaev pen Qanat Islamuly otandyq boks sportynyń deńgeıin bıikten kórsetip keledi.

Bilim jáne ǵylym salasyna qosylǵan joǵary bilikti pedagog ǵalymdar az emes. Bul arada tek gýmanıtarlyq bilim, ǵylym salasyndaǵylardy ǵana atap aıtpaqpyz. Kásipker ǵalym Talǵat Mamyruly qoǵamdyq suranysqa saı, 2007 jyly óz qarajatymen  «Halyqaralyq qazaq-qytaı til akademıasy kolejin ashyp, «Aýdarma isi», «Týrızm», «Tigin óndirisi jáne kıimdi modeldeý», «Eki shet tili» (qytaı jáne aǵylshyn), «İs qaǵazdardy júrgizý jáne muraǵattaný», «Kıim dızaıny» sıaqty mamandyqtar boıynsha  kásibı tehnıkalyq kadrlardy daıyndap keledi. Bul gýmanıtarlyq bilim berý men kásiptik-tehnıkalyq bilim berýdi ushtastyrǵan alǵashqy oqý orny bolyp tabylady.

 Otandyq tarıh ǵylymyna sırek mamandyqtar ıeleri keldi. Olar Shyǵystyń eski qoljazbalaryn túpnusqadan tikeleı oqyp, paıdalana alatyn tarıhshy-lıngvıst mamandar. Bulardy keńestik kezde sırek mamandar dep sanaıtyn. Otandyq ǵylym men bilim salasynda aýyr mindet atqaryp júrgender: Zardyhan Qınaıatuly, Sartqoja Qarjaýbaıuly, Nápil Pazilhanuly (eki mońǵol, manchjýr jáne túrki rýnıkalyq jazýlaryn oqıtyn tarıhshy, fılolog ǵalymdar); Islam Jemeneı (eski parsy jazbalaryn oqıtyn fılolog ǵalym); Baqyt Ejenhanuly, Saǵyntaı Suǵataıuly, Jánimhan Oshan jáne Nurlan Kenjeahmet, Tursynhan Qaıyrken, Dúken Másimhan (maqala avtory da solardyń qatarynda, eski qytaı jazbalaryn oqtyn tarıhshy, fılologtar). Bul ǵalymdardyń Otanǵa oralýymen burynǵy  uly derjavalardyń shyǵystanýshylarynyń Qazaqstandaǵy monopolıasy birjolata aıaqtaldy. Mine, osy ǵalymdardyń belsendi qatysýymen «Mádenı mura» memlekettik baǵdarlamasy aıasynda Shyǵystyń eski til jazbalaryndaǵy qazaq jáne Qazaqstan tarıhyna qatysty qundy derekter ǵylymı negizde qazaq tiline aýdaryldy. Sondaı-aq qazaq tarıhynyń kóptegen aqtańdaqtaryn tolyqtyratyn súbeli ǵylymı eńbekter jazylyp, elimizde jańa tarıhı kózqarastyń qalyptasýyna úlken úles qosty.

Mine, bul faktilerden Otanǵa oralǵan qandastarymyzdyń otandyq mádenıettiń damýyna aıtarlyqtaı úles qosyp otyrǵandyǵyn kórýge bolady. Bunyń ózi Elbasynyń oralmandar saıasatynyń durystyǵyn jáne nátıjeli ekendigin aıǵaqtaıdy. «Elge el qosylsa – qut» degen osy bolar.

         Nábıjan Muqamethanuly, tarıh ǵylymdarynyń doktory, ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti halyqaralyq qatynastar fakúltetiniń profesory