«Qytaıdaǵy qandastar taǵdyryna Nazarbaev alańdamaı ma?»
Sońǵy kúnderi osy suraqty jaqyndarym maǵan jıi qoıatyn boldy. Aı basynda Elbasy Qytaıǵa bes kúndik sapar jasady. Áleýmettik jeli qoldanýshylary men qazaqtildi basylymdar kún tártibine ekonomıkalyq jáne dıplomatıalyq qatynastardan tys Qytaıdaǵy qandastardyń taǵdyryn da qoıdy. Alaıda, Elbasy saparyna deıin de, sapar ústinde de, elge qaıtyp kelgen soń da prezıdent deńgeıinde arǵy bettegi etnıkalyq qazaqtar taǵdyry týraly sóz bolǵan joq. Biraq, Elbasy qazaqtarǵa «qytaı qysymynan» habarsyz emes. Ótken jyly V Dúnıejúzi qazaqtary quryltaıynda habardar bolǵan. Tipti SİM men DQQ basshylyǵyna birlesip jumys isteýge tapsyrma bergen. Atalǵan mekemelerden tys, ishinara parlament depýtattary, Qazaqstandaǵy túrli qoǵamdyq uıymdar, azamattyq qozǵalystar, tipti Eýroparlament, Eýropadaǵy adam quqyqtaryn qorǵaýshylar «qytaı qysymymen» kúres júrgizip keledi.
Qytaı qysymy bary ras
Qytaıdaǵy etnıkalyq qazaqtardyń jappaı qysymǵa ushyraǵany týraly aqparat 2017 jyldyń sáýirinen bastap shyǵa bastady. Qytaıdaǵy qandastardyń qujat jasatýda asqynǵan búrokratıa men quqyqtyq kedergilerge ushyrap jatqany týraly fakt kóp. QHR-dyń Qazaqstandaǵy elshisi Chjan Hanhýeı osyndaı jaǵdaıdyń baryn rastap, Sınszán-Uıǵyr avtonomdy aýdanynyń turǵyndaryna qatysty qatań sharalar tek qazaq dıasporasyna emes, sondaı-aq, basqa da ulttyń ókilderine qatysty bolyp jatqanyn, alaıda resmı Beıjińniń habarsyz ekenin, bul jóninde jumystar júrgizetinin aıtqan. «Eger másele Qytaıdyń qujaty bar azamattary týraly bolsa, bul Qytaıdyń ishki máselesi» degen ekiushtylaý pikirin de qystyra ketken. Tipti, «Qytaıda gegemonıalyq ústemdik joq» degendi aıtýdy umytpaǵan. Al, Qytaıdyń Almatydaǵy bas konsýly Chjan Veı eldegi aqparattyq agenttikterdiń birine bergen jazbasha jaýabynda Qytaıda etnıkalyq azshylyq ult ókilderi, ásirese musylmandardyń «tergelip, qamaýǵa alynyp, saıası dáriske jiberiletinin» teristegen. Áıtkenmen, «saıası lager» týraly aqparat oqtyn-oqtyn shyǵyp jatyr. Qazaqstanǵa bir kelip qaıta barǵandardy «saıası úırený» dep atalatyn «sotsyz qapasqa» qalaı tyǵatyny týraly tolyǵyraq Saıragúl Saýytbaı isinde belgili boldy. Ol «sası lagerde» tárbıeshi bolǵan. Prezıdentke hat jazǵan Saıragúl «Saıası lagerge barǵandardyń ushty-kúıli joq bolyp jatqanyn» jetkizgen. Sóziniń mysqal shyndyǵy bolmasa «Qytaı suratqan» statýsyna ıe bolmas pa edi. Oǵan qosa, «lager kórgen» túrli keıipkerlerdiń beıneleýi de mazmundas. Degenmen, «Sası úırenýde» qansha qandasymyz jatqany týraly ashyq aqparat joq. «Azat Azıa» sıaqty baspasóz olaı qapasqa túsken Shyńjań musylmandarynyń sany 100 myńnan asatynyn jazdy. Qytaı jabyq el bolǵandyqtan naqty statısıkaǵa qol jetkizý qıyn. Aqparattyq arandatýlardyń baıqalatyny da sodan.
Qytaı dushpandyǵy qaıda aparady?
Myńjyldyq kórshi Qytaı — Qazaqstan úshin basty strategıalyq seriktes. Tatýlyqqa tek Qazaqstan múddeli emes. Qazaqstandyq áriptesin qonaq etken Sı Szınpınnyń «Men Qazaqstan-Qytaı dostyǵynyń alyp kemesin Sizben birge basqarýǵa ázirmin» dep ańqyldaǵany da sodan. Biraq, Qazaqstan «qytaı fobıasyn» týdyrýǵa kúsh salatyndar bar. Oǵan jol bergen eń áýeli anyq aqparat bermeı otyrǵan Qytaıdyń ózi. Áleýmettik jelilerde, mobıldi messendjerlerde antıqytaılyq radıkaldy pikir basym. Kóp jaǵdaıda qara kúshke súıengen, búlik salýǵa shaqyrǵan emosıalyq ekpin baıqalady. «Elshilikke ereýil salý, Qytaı menshigindegi óndiris oryndaryna basyp kirý, Qytaı kásipkerlerine kún kórsetpeý» sıaqty tásilder máseleniń birjola sheshimi emes ekenin ashynǵan jurtqa túsindirý de qıyn. Eki ıyǵynan entigip, et pen terisiniń arasyndaǵy ashýǵa erik beretinder Qytaıda oqyp jatqan 14 myń stýdentimizdi, bir jarym mıllıonnan astam qandasymyzdy oılasa deımiz. Aqylǵa salmaı is qylyp, erteń Qytaı elshimizdi qýyp shyqsa ne isteımiz? Dushpandyq dep, halyqqa jaýlyq shaqyryp otyrǵanymyz joq. El men el qosylsa qut deıdi. Emin-erkin kelip-ketip júrgen arǵy bettegi qandastardyń jaıynan habardar bop, sálemimiz synbaı jetip tursa, kósh te kedergisiz jalǵassa degen izgi tilek bizdiki.
Elbasynyń eleńi
Memleket qurýshy ult retinde el aýmaǵynan tys óńirlerde ómir keship jatqan baıyrǵy ult ókilderin elge ákelý, olardyń mádenı, ekonomıkalyq, qoǵamdyq ómirine jiti kóńil bolý qazaqtyń júgi. Memleket basqarýshy retinde Elbasynyń mindeti. Elbasy mindetin oryndaǵan, atqaryp ta júr. Qazaq kóshin jandandyryp, táýelsizdik ala sala alys-jaqyn elderdegi qandastarǵa jar salǵany sonyń dáleli. Alǵashqy jyldarda Elbasy shetelge saparlarynda sol óńirdegi qazaq dıasporalarymen jıi kezdesý ótkizetin. Qytaı qazaqtary arasynda prezıdenttiń Úrimjige, Quljaǵa saparlarynda jergilikti qandastarmen jolyqqany týraly ańyzǵa bergisiz áńgime kóp. Solardyń biri Szán Szemınge Elbasy «bir juma shekarany asha tur, qazaǵym beri kóship alsyn» dep aıtypty degen sóz edi. Balalyqpen bir senip, bir sene almaıtynbyz. Jaqynda arhıvten Elbasynyń 1997 jyly «Egemen Qazaqstan» gazetiniń sol kezdegi bas redaktory Ýálıhan Qalıjan men «Atamura» korporasıasynyń prezıdenti Muhtar Qul-Muhammedke bergen suhbatyn kórip, tańdaı qaqtym. Onda Elbasy Qytaı basshysynan Qazaqstanǵa kelýge nıettenip, qujat ala almaı otyrǵan qandastarǵa kómektesýdi talap etkenin aıtady. «1 mıllıard 200 myńnyń ishinde 1 mıllıon qazaq ne qylady? Sol qazaqtarǵa jeńildik jasasa, eń bolmasa týysqandaryna, jaqyndaryna kelemiz degenderge ruqsat berilse», degen Nazarbaev Szán Szemınge.
Nazarbaev Qytaıdy 1993 jyldan keıin 10 jyl bılegen Szán Szemınmen de, odan keıingi 10 jyl el basqarǵan Hý Szıntaomen de jaqyn dos boldy. Sonyń arqasynda shekara bekitilip, Qytaımen arada «tutqyn almasý» deıtin ekiniń biri qol jetkize bermeıtin, kúrdeli dıplomatıalyq deklarasıalar jasasty. Bıliktegi ekinshi bes jylyn bıyl bastaǵan Sı Szınpınniń ózimen 18 ret kezdesip úlgerdi. Endeshe Elbasy sońǵy kezdesýinde de «eldiń úmitin» umytpaǵany anyq.
Sózdi Elbasynyń sózimen túıindeıik:
«Qazaqtar turatyn eldermenen biz dostyǵymyzdy, senimimizdi arttyra bersek, sol jerde turatyn bizdiń otandastarymyzǵa jaqsylyq keledi. Osy jolmen ǵana biz olardyń beri qaraı qaıtýyna jol salamyz, qamqorlyǵymyzdy, ózimizdiń qanatymyzdy jaıyp otandastarymyzǵa kómek jasaı alamyz!»
