Taıaý zamanǵy Shynjań qazaq ádebıetine aıaldaǵanda aqyndar shoǵyry az bolǵan joq. Onyń birneshe basty ókilin mysal retinde kórsetýimizge bolady. Ondaǵy ádebıet oqýlyqtary boıynsha jańa zaman aqyndarynyń alǵashqy býyny retinde – Qurmanáli Ospanuly, Maǵaz Razdanuly, Omarǵazy Aıtanuly, t.b. bastaǵan topty tilge tıek etedi.
Shynjań qazaq ádebıeti kóp jaǵdaıda aýyz ádebıeti úlgilerin, shyǵystyq ádebıetti, jalpy qazaq ádebıetin úlgi-ónege etip qalyptasty desek, sonyń ishinde ótken bir ǵasyrda aqyn-jazýshylardyń Qazaqstandyq qalamgerlerge eliktep, solarǵa qarap boı túzegeni de anyq. Al shetel ádebıeti men qytaı ulty ádebıeti úlgilerine elikteý nemese solarǵa qarap ósý jolyn tańdaý keıingi jyldardyń jemisi.
Kezindegi keńestik Qazaqstan aqyndaryn úlgi etip qalam terbeýshiniń biri Q.Ospanuly. Onyń «Beıbitshilik jeńedi» degen óleńi:
Kógershindi kún qushqan,
Egessiz júrme tek ózi?!
Kógershin bolyp kókte ushqan,
Ár halyqtyń júregi..., – dep bastalady. Árıne, «komýnıstik partıa», «sosıalızım» tonyna oranyp ósken «jańa zaman» aqynynyń óleńi ekeni anyq ańǵarylady. Kezindegi Qasymnyń, Syrbaıdyń keıbir óleńderiniń ónegesi bardaı. Degenmende oryndy elikteýdi qoldana bilgen aqyn shalqyǵan shabyttan, sýretkerlikten kende emes.
Súıgenin kórgen sulýdaı,
Juldyzdar jıi jymyńdap.
Kúle jyljyp kúmis aı,
Bir buǵynyp, bir qarap...
Q.Ospanuly osyndaı sýretter jasaýǵa da sheber. Tili halyqtiki, keskini búgingi kúndiki, úni óziniki – boıaýy qanyq joldar.
Aqynnyń ókildik shyǵarmalaryna jatatyn – «Kúrkesheden kúlli álemge», «Onyń óńi men túsi» atty tolǵaý-dastandary bar. «Kúrkesheden kúlli álemge» Qurmanálini búkil qytaı oqyrmanyna tanytqan shyǵarma deýge bolady. Oqýlyqtardan da oryn alyp, jalpynyń jaqsy ańysyn qozǵaǵan. «Onyń óńi men túsinde» Shynjań zıalylarynyń qıly taýqymetti kúnder keship, jylymyq kúnge jetken taǵdyry arqaý etiledi. Astarly oqıǵa ekinshi dúnıejúzilik soǵysta súıgenin kútken jesirlerdeı, «mádenıet tóńkerisi» qurbandaryn kútken ananyń bastan keshkenderin taqyryp etedi. Qurlymy shymyr, qaqtyǵys-qaıshylyǵy tereń, kórkemdigi joǵary bul shaǵyn shyǵarmanyń kótergen júgi aýyr. Kezinde aýqymdy pikir qozǵap, alqaý alǵan týyndy.
Shynjań qazaq poezıasynda óz orny, úni bar aqynnyń biri Maǵaz Razdanuly. «Mádenıet tóńkerisi» atalatyn urda jyq qozǵalysta taǵdyrdyń jeli qıyrǵa – jaza lagerine aıdaǵan aqyn, uzaq jyldyq azapty kúnderdi ótkerip aýylyna oralady.
Sálem saǵan Altaıym,
Tentegiń sonsha saǵyndy.
Joǵalyp ketken bir taıyń,
Tarlandap baryp tabyldy.
Ómir joly tar soqpaq,
Bastyq talaı saparyn.
Bir ilgerlep, bir toqtap,
Kıdik túrli shapanyn.
Jattyń japqan kúpisi,
Bosaǵaǵa ilindi.
Estilip kóktem kúlkisi,
Jaraly júrek jylyndy.
Jylta ber kóktem shýǵaǵy,
Ájim basqan betimdi.
Jyrlardyń asyl shýmaǵy,
Aldymda jatqan sekildi.
Bar joǵy tórt shýmaq. Óziniń de, ózgeniń de ǵumyryn baıandaǵan poema ispetti. Bárin sıdyryp tur. Halyq aýyz ádebıetimen meılinshe sýsyndaǵan, Abaı mektebiniń ónegesimen ósken, ózine ǵana tán dara joly bar aqyndyq shabyttyń jemisi bul.
Maǵaz qalamynan týǵan shyǵarmalardyń bir ereksheligi «sóz arasyn bóten sózben bulǵamaýǵa» tyrysatyn tilge, sózge, sóz ónerine degen erekshe qurmet pen jaýapkershilik. Basy artyq dúnıege barmaı, ár sózin aýyzdan qaraýyldap shyǵarady. «İshi altyn, syrty kúmis» sóz sarasyn izdeıdi.
Aqyn poezıa bıigin sharlaı kelip, «Sary bel» atty óleń roman jazdy. Munda da halyqtyq dástúr, jańa óleń talaby, aqyndyq izdenis toǵysyp, dittegen maqsatyna sátti qadam tastaıdy. Osy oraıda Shynjańdaǵy óleńmen jazylǵan romandar jaıyna toqtalsaq – N.Myńjanıdiń «Qarlyǵash», A.Tatanaıulynyń «Bir ǵasyr», J.Mamanulynyń «Ákpar-Seıit», D.Sákeıulynyń «Talıǵa-Talǵat», Q.Muqataıulynyń «Naızaǵaı», Á.Kinázbekulynyń «Aqqýlar ushyp barady» romandary bar. M.Razdanulynyń prozada «Altaıdyń aq ıyqtary» atty roman jazǵanyn eske alsaq, óleńmen roman jazýy óziniń kemeldený kezeńiniń máresindeı qoz tizgindi qolyna alǵan sheberlik mektebin kórsetse kerek.
Maǵaz shyǵarmalary Abaısha aıtqanda «tilge jeńil, júrekke jyly tıetindigimen» de oqyrmanyn baýrap otyrady. Óleńdik qurylymy jaǵynan da, ózekti syry jaǵynan da oqýshysyn beı-jaı qaldyrmaı, ilestire biledi. Bul da talant tabıǵatyna tán qasıetter.
Shynjań qazaq ádebıetinde Omarǵazy Aıtan esimi erekshe iltıpatpen atalady. Jeke basyna ǵana emes, shyǵarmasyna degen shynaıy baǵa jurtty solaı tánti etken.
Omarǵazy aqyndyq jolyn aýyz ádebıetimen máıektep, Abaımen ırimdep, ary qaraı ózinshe – ózgeshe boıaýmen shalqytqan aqyn.
Jota-jon, beles-belder jupar atqan,
Baqsha-baý, baıtaq dala nurǵa batqan.
Kólde qus, kógalda mal, sýda balyq,
Kókte án sap bulbul boıdy shymyrlatqan...
Árıne, Abaıdyń tabıǵat lılıkasymen tamyrlasyp jatqan bir áýez estiledi. Ásirese, «Jazǵytury» óleńin eske salady. Demek, aqynnyń aq ýyz bergen ádebıet úlgisi óte baı. Ony meılinshe súıegine sińire qabyldap, marqaıyp, endigi jerde topshysyn shyńap, erkin qanat qaǵady.
Dástúrli óleńnen bet buryp, bitimi bólek, qurylysy basqasha, quny asyl, fılosofıalyq astary tereń poezıalyq ırimge boılaıdy.
1956 jyly «Qys» atty óleń jazdy. Abaı da «Qys»-ty jazǵan. Endigi «Qys» Omarǵazysha sóıleıdi. Abaıdy úlgi-ónege kórýden kóri «ishki talasqa», «talaspen ósýge», óleńnen ózgeshe máner tabýǵa umtylady. Bul aqynnyń jańalyqqa, daralyqqa umtyý, ósý kezeńi.
Kesh shapaǵyna boıalyp,
Seńseń malaqaıyma sebiletin.
Kim qys dese qasiret oılaıtyn,
Kilımat tapqa bóline me,
Qar qalyń, qańtar, óleń boldy dep,
Ólgen pomeshık qaıta tirile me?!
Shopan kıimin biz ózimiz toqımyz.
Qys qoshqar túgin qısaıta almaıdy,
Túıe tura almaı ornynda qalmaqshy emes.
Saýdager ógiz terisinen aldap pul sata almaıdy,
Jer ylǵalymen kógerip jasarar,
Bult emshegi aq sútin ıedi,
Qys ulpasynyń jibek maqtasynan,
Jyl kóktemde óz altyn tonyn kıedi.
Aqyn óleń ólkesindegi izený baspaldaǵyna qadam basady. Tabıǵat lırıkasyn osyǵan deıin qazaqtyń san aqyny jazdy, jyrlady, qyrlady, syrlady. Al O.Aıtanuly osydan bastap ózgelerge uqsaǵysy kelmedi. Jáne de jáı syldyr sóz emes. Sýretkerge tán qanyq óńi, ishki úndestik keskini, oı shúńetteri bar.
Jer ylǵalymen kógerip jasarar,
Bult emshegi aq sútin ıedi,
Qys ulpasynyń jibek maqtasynan,
Jyl kóktemde óz altyn tonyn kıedi.
Zerttýeshiler keıde mundaı jańalyqty Maıakovskıı mektebinen qarastyrǵysy keledi. Múmkin, elikteý, ónege qabyldaý bar shyǵar. Alaıda Omarǵazy jyrynyń ózgeshe óń-shyraıy, en-tańbasy menmundalaıdy. Qanshama basqa boıaýmen túsin kómkerip, qymtasa da joǵarydaǵy joldar tabıǵat beınesin qazaqy turǵydan qapysyz músindep tur.
«Meniń shyǵysym» atty dastanynda:
...
Súıem taý buǵylarynyń jalpaq mańdaıyn,
Teńiz qustaryńnyń suńqylyn,
Jer jotalaryńnyń synyq jańqasyn!
Súıem,
Myń zaman jer jynysynyń ystyq qabatyn,
Batyr babalarymnyń sarǵaıǵan súıek qańqasyn..., – dep tebirene tolqıdy. Munda jer sharynyń tóbesinen qarap turǵan «alyp adam» sýretin kórgendeı bolasyz. Onyń ózi de iri, sózi de iri.
Aqynnyń «Tabıǵat fılosofıasy» dastanynyń da daralyq ereksheligi, tabıǵat úndestigi, til kesteligi syndy bólekshe bógenaıy birden kózge urady.
Tabıǵat kórpesiniń salqyn astary,
Tirshilik tósegin tozdyrmaı búrkegen.
Shegirtke sıraǵy sarǵaıyp búkteledi,
Qansha jyl joǵalmaı topyraq múlkinen.
Aqqý qanatyn teńizden kóterse,
Qıal kitabynyń taǵy bir beti ashylar.
Bir juldyz sónýi, bir shybyn ómiri,
Myń juldyz dúnıege nur bolyp shashylar.
Óleńniń syrtqy sýreti, kóz arbaıtyn tulǵalyq kórinisi kóp aqyndarda árıne, jaman bolmaýǵa tyrysatyn shabytty shaqpen sóz qozǵaıdy. Al, Omarǵazy jyry bolsa, kótergen taqyrybyna qyzmet etý jaǵynan ózine júktelgen mindetti ada etip qoımaı, lyqsyǵan oılar tobyqtaı túıinge baǵynyp, arnasynan asyp-tasqan kúıi óz aıdynyna quıylady. Dastannyń aty aıtyp turǵandaı óleń joldary shynynda da tereńge tamyr tartqan fılosofıalyq oılardy tolqytady. Muqıt túbinen marjan súzedi. Osy asyly jasyrynǵan kók ıirim sizdi taǵy da tunyǵyna, shúńetke jasyrynǵan sulýlyq astaryna tartady.
...
Kárteıgen jotalardyń súıegi syrqyrap,
Oıpattar ústinen bir dúbir keledi.
Qaıda bir trýba tútini kóterilse,
Sol jaqtan bir shirkeý býynyp óledi.
...
Kún bizdiń baqyt kirpigimiz,
Planeta keýdesinde bir shyraq jaǵylar,
Bar materıanyń bir ǵana zańy bar.
Sýret, pishin, oı asyly, sóz tereńi – qatarynan órim tabý Omykeńniń bıigi. Adamnyń shyǵý tegi, jaratylys dúnıesiniń tylsym syrlary, adamzat kózqarasy, t.b. sıaqtylardyń fılosofıalyq negizderi, tolǵaýlary bári kesek ári názik. Kesek dúnıeniń jiligin shaǵyp, maıyn ishýge kelgende aqyn qalamy jaı otyndaı jarqyldaıdy. Óleńdi ǵana emes erke, asaý tabıǵattyń ózin taqymynda oınatady.
...
Babalar jurtynda balshyq ydys bar,
Bálkim bizdiń nesibemiz de soǵan quıylǵan.
Tas pyshaq kótergen bir aıbarly aqsaqal,
Adam Ata sol shyǵar bálkim biz sıynǵan.
Musylman dinine, ıslam álemine qatysty san jyrlar jazylǵan shyǵar. Biraq O.Aıtanuylynyń qalamynan týǵan Adam Ata beınesi múldem ózgeshe, naǵyz sheberdiń somdaýynan shyqqan bólekshe tulǵa. Óleńge aınalǵan ómir kelbeti kóz aldyńa keskinin kerip, shymyldyǵyn jaıady. Jatyrqaýsyz bas shulǵyǵan júıriktiń jalyna qolyńyzdy tıgizip, sıpap kórgińiz keledi.
Aqyn keıde tabıǵat keskindemelerin kertip alyp, ony óleń qajeti úshin ǵana emes, tarıhqa da, saıası astarǵa da, ózindik kóqarasqa da sheberlikpen baǵyndyrady. Dittegen maqsatyn birden jaıyp salmaı, óleń órnegine orap músin jasaıdy da, sheshýin ózińizge qaldyrady. «Túıeler» óleńinde:
Túıler,
Túıeler,
Qaıtqan tyrnalardaı tizilip,
Shyqqan edi buldyrap,
Qanshalyq alys belderge?!
Dap uryp, syrnaı tartyp,
Ketken edi qansha ónerpazdar jat elderge?!
...
Azıa seniń qaısy júgiń bar,
Túıe balasy kótermegen?!
Baladaı elpek,
Kórseń ediń sen osy mańǵaz janýardy,
Ala buıda taǵyp, murnyn tesken...
Bir qaramaqqa óleń túıe túligi týraly. Al odan tereńdep qarasańyz Azıa tósin mekendegen kóshpendilerdiń tarıhy, bolmysy, rýhy syndy toqsan taraýly qatpary bar. Taǵy bir qyrynan qaraǵanda ýaqyt – jyldar kerýeni týraly da abyzdyq syr shertedi. Osynyń bárin azǵana joldarǵa sıdyryp, óz ıirimin jasaý – Omarǵazynyń qalam qudireti.
Osy tásil, osy jol odan ary dańǵyldanyp, O.Aıtanulynyń ókildik shyǵarmasy – «Tyrnalarda» óz kórinisin tabady. Aspanǵa, kógildir kóktiń shyrqaýyna qanat qaǵady. Aqyndyq arpalystyń, izdenistiń endigi shoqtyǵy tyrnalar kerýenine úńiltedi.
Bir shýmaq óleń be álde,
Aınalyp jer betinde ushyp júrgen!
Álde bir kerýen be,
Shólde kezip,
Aspannyń aıasyna túsirilgen...
Munda biz kórip júrgen uzyn moıyn tyrna qusynyń beınesi ǵana turǵan joq. Jerdegi kerýen – «Túıeler» bári birde shekeraǵa, shektemege baǵynady. Al, aspan kerýeni – «Tyrnalar» erkin qanat qaǵady. Múmkin ol aqynnyń asaý qıaly, múmkin ol demokratıany, erkindikti ańsap, shóldegen arlan júrektiń armany, múmkin ol ótpeli ómirdiń kórikti, kóriksiz sýreti. Endi bir qaraǵanda mysaldaǵy aldyńǵy óleńdegideı kóshpendiler ómiri, saharany erkin jaılaǵan halyqtardyń tunshyqqan armany. Demek, aqyn qudireti osynyń bárin jipteı jınap, jelideı baılap, jalǵyz «Tyrnalar» dastanyna júgindiredi, sıdyrady. Aqyn kesteli tilimen astarly, sazdy, nazdy joldar arqyly jibekteı túıin túıedi.
Aspandaǵy tyrnalar kórinisin baqylaǵan jerdegi áljýaz pende – qarttyń kóz aldyndaǵy, aspan noqatyndaǵy dúnıe, aınalasynda bolyp jatqan oqıǵalar – bári jymdasa órile, órimdele kelip, uıasyna qaıtqan qustaı sońǵy túıinmen jınaqtalady. Sulý sýret jasaıdy.
«Tyrnalar» keskin, kelbet jaǵynan kóz aldyńda kórkem beınemen, ármen tizbekteledi.
Ústinde kóshken munar,
Kókshil kıik;
Beıne bir altyn tireý aıaqtary,
Dirildep kók saǵymǵa turǵan tıip...
Nemese:
Tyrnalar kelgen edi, taǵy qaıta,
Jebedeı birinen soń biri atylǵan.
Qaıyqtaı bir syzyqpen,
Betinde kók teńizdiń shubatylǵan...
Taǵy da:
Aspannyń kúı tabaǵyn qolmen terbep...
...
Óziniń shıratylǵan jyr joldary
Aspanǵa laqtyrǵandaı
Jip qyp esip...
Qarasań kóz toımaıtyn, oqysań shól qanbaıtyn, tańdaıǵa tamsanta «dám salatyn» mundaı tarmaqtar az emes.
O.Aıtanulynyń «Tyrnalar» dastany keshegi Shynjań poezıasy úshin ǵana emes, búgingi qazaq ádebıeti týraly aıtqanda da zertteýge turarlyq kesek týyndy. İshki ıirimi, oı úndestigi, til shuraılyǵy, qurylym sheberligi – bári de sheberdiń qolyn tanytady. Ásirese, belgiliden belgisizdik izdep, «jumbaq qylamyn» dep jurnaqsyz jalań eliktep júrgen jastarǵa berer sabaǵy tipten mol.
Shynjań qazaq ádebıetinde jarq etip sóngen jasyndar kóp boldy. Maqatan Sháriphanuly, Qyzyrbek Oralovtar sonyń bir mysaly.
Maqatan Sháriphanuly – arǵy atasy Ábilpeıizden taraıtyn han urpaǵy. Tabıǵat lırıkasymen qalam ushtaǵan aqynnyń:
Barlyqtyń aralatyp qaraǵaıyn,
Áperdiń qyzylbuıra tańqýraıyn.
Keshinde Tasty boıyn bir jaǵalap,
Birjannyń shyrqadyq qoı «býryltaıyn».
Aı týdy kúlimdegen aq erkeńdeı,
Quzdan bult kóterildi aq jelkendeı.
Dál sonda emes pe edi taý samaly,
Shabyttyń jaqsy ińirin ap jetkendeı..., – dep tógiletin joldar óleńniń arda kúreńin aýyzdyqtaǵan aqynnyń aǵyl-tegil shabytyn ańǵartady.
Qyzyrbek Oralov jaıynda sóz qozǵaý da jeńil-jelpi taqyryp emes. Sebebi, onyń ómir joly óte aýyr boldy. Ne bári 32 jasynda 1970 jyly atylyp ketti de jyrlary qurtyldy. Ózin aýyzǵa alýǵa, shyǵarmashylyǵyn dáripteýge tıym salyndy. Álige deıin aqtalmady, jabýly qazan qaqpaǵymen tur.
Qyzyrbek Oralov Saqarıuly 1938 jyly 12 maýsymda Qytaıdyń Altaı aımaǵynyń Býyrshyn aýdanynda dúnıege kelgen. 1954-1955 jyldardan bastap «Altaı gazeti», «İle gazeti», «Shynjań gazeti», «Shynjań ádebıeti», sekildi ár túrli basylymdarda alǵashynda Qyzyrbek Úsenuly, keıinnen Q.Oralov degen atpen júzden astam óleń-tolǵaýlary, áńgime, maqalalary jarıalanǵan. Sherhan Murtazauly sekildi Qazaqstan qalamgerlerimende hat jazysyp «Lelınshil jas» gazetinde, «Juldyz» jýrnalynda óleńderi basylǵan.
Ne bári 19 jasynda densaýlyǵy syr berip, emhanaǵa túskende aqyn:
Men ketermin kelmeske ushyp janym,
Sýyq kórdi qapsyryp qushyp jalyn.
Ólerimdi bilemin ózime aıan,
Sondyqtan da jasqanyp qysylmadym, – dep jyrlaǵan eken. Ótken shaqtyń osy joldary áli de bolsa «áttegen-aı!» degizedi. «Erteden-aq, nege bulaı jazdy eken» degen pendelik oıǵa barasyń.
Aqynnyń asaý shabytpen arpalysqan otty shaǵy, jalyndy jas kúni 1955, 1956, 1957 jyldar desek, bul mezgil Keńestik qazaq aqyndarynyń Shynjań jaǵymen jaqsy qarym-qatynastaǵy kezeńi edi. Aqyn óleńinen onyń Saǵı Jıenbaev, Ǵalı Ormanov syndy qazaqtyń lırık aqyndaryn kóbirek oqyǵany baıqalady. Jalań elikteý emes, qatarlasa shabatyn dodadaǵy júırikteı erekshe ekpin tanytady. Aýyzdyq basqan arynyn kórsetedi. «Shóldegi Kóktem» óleńinde:
Qarynsaý bult shermıip,
Qanatymen jer syzdy.
Qatty emshegi shólge ıip,
Qandyrdy ábden elsizdi, – dese, endi bir óleńinde:
Aq munar ózende qalqıdy,
Sholp etip ıirimniń shortany.
Aıdynda kók boıaý shalqıdy
Jasyl jal jaǵany jortady.
Ózenge ormannyń boz taly,
Malady úkili balaǵyn.
Keledi alaýlap jez tańy,
Men súıgen kádimgi dalanyń, – dep jyrlaıdy. Qaı óleńin alyp qarasańyz da tórt aıaǵyn teń basyp, tabıǵatpen úndesip, jymdasyp sulý sýret jasaıdy. Jasandylyqsyz, qınalýsyz túsken erkin tirkesterdiń ershimi ózgeshe, kózdi arbaıdy, tildi úıiredi.
Oqı bergińiz keledi. «Ertis Jaǵasynda» óleńin:
Shymyrlap sýy kók aıdyn,
Aǵady ertis josylyp,
Jaǵada jasyl toǵaıdyń,
Teńselgen sýy qosylyp.
Shabaqtyń kúmis baýyry,
Jaltyldap sýdyń shetinde.
Qaǵyldy ertis dabyly,
Tolqyndar týlap betinde..., – dep bastaıdy da, ary qaraı sol Ertispen birge syńǵyrap syldyraı jóneledi. «Úlińgir» óleńinde de:
Kókqasqa tolqyndaryn kúndaqtaǵan,
Tup-tunyq kóldiń betin kún qaqtaǵan.
Múlgıdi jıektegi oıshyl qamys,
Úkideı shoqqa taqqan bulǵaqtaǵan.
Terbetip baıaý ǵana aǵyn kúshi,
Qalqıdy torańǵynyń salyndysy.
Balyqtyń sholpylyna ún qosady,
Shýyldap kól betiniń qalyń qusy..., – dep tógiledi aqyn.
Aqynnyń týa bitken qasıetiniń biri – tabıǵatty, aınaladaǵy aspan, jer, jasyl álemdi jan tánimen súıetindigi desek, Q.Oralov ta sol dala besiginiń qundaǵyna kirip alyp, ózi de óleńge aınalyp birge terbeledi. «Qara Ertis», «Ertis», «Aq qaıyń» óleńderi de sózimizdiń dáleli.
Qara ertis boıy bir syrmaq,
Qyltansyz kekse taý adyr.
Tabıǵat soqqan kúdir jaq,
Kósilip jatyr naýa qyr.
Saı sala sonaý qaýadan,
Ózenge ózin jaǵyzdy.
Shólirkep kelip naýadan,
Sý ishken jylqy tárizdi..., – dep Qara Ertiske emirene jyr arnaǵan aqyn, endi bir sátte taǵy da Ertispen birge tolqıdy. Tolyǵynan oqysaq, mynadaı:
Ertis boıy qalyń ný,
Qaýlap ósken tal-qaıyń.
Shańqan túste saǵym bý,
Shalǵan appaq mańdaıyn.
Tańǵy úlpildek sal tuman,
Úkisindeı tymaqtyń.
Shandoz aıdyn shalqyǵan,
Shuǵylasyndaı synaptyń.
Rahym, shaphat uıasy,
Alyp arna ný alap.
Sýdyń kókshil syıasy –
Syrǵıdy ıin qýalap.
Aıdynda aqqý Syńqyldap,
Sulý moınyn sozady.
Shúregeıler sympyldap,
Ańshy kóńili qozady.
Tabıǵattyń sulý dıdaryna mastanǵan aqyn, kóbinde ózin óleńimen egiz sanap birge tebirenip, qýanysh-jubanyshymen, aǵyl-tegil kóńil kúıimen balasha jelpinip júredi. «Aq qaıyń»-men syrlasyp:
Japyraq jaıǵan qaıyńnyń,
Tartaly sulý tulǵasy.
Júrekke jyly baıyrǵy ún,
Bir sátke meni tyńdashy..., – deıdi. «Qar» óleńine kóz salsaq:
Mamyǵyndaı qoıannyń,
Túsip jatyr ulpa qar.
Betin búrkep oıańnyń,
İshik kıdi qyrqalar, – dep bastalǵan óleń qysqy dala kelbetine ásem boıaý bere kelip:
Qaýyz jarǵan tamyzda,
Mamyǵyndaı maqtanyń.
Jaýyp jatyr ańyzǵa,
Keler jylǵy appaq un, – dep aıaqtaıdy.
Qyzyrbektiń qalamynan týǵan asaý aǵysty, taý bulaǵyndaı tartymdy jyrlar oqyrmanyn eshqashan sharshatpaıdy. Aqynnan bóline almaı birge júresiz, ol qyzyqqan taý-tasqa birge shyǵyp, ózen-kólge birge shomylasyz.
Atalǵan maqalamyzda jalpy aqyndar jaıynda sóz qozǵasaq ta, Q.Oralovqa erekshe toqtaýymyzdyń da óz máni bar. Aqyn 1970 jyly atylǵannan keıin onyń jyryn oqýǵa, taratýǵa tıym salynǵan. Arǵy bette qazirge deıin solaı. Osy joldardyń avtory (Jádı Shákenuly) tamtumdap, qoıny-qonyshyna jasyryp atajurtqa ákelgen óleńderin «Shalqar» gazetinde, «Ún» jýrnalynda, saıttarda jarıalady. «Kúngeı bet» atalatyn jyr jınaǵyna kirgizdi. Sol úshin de 1969 jyldan keıin tuńǵysh ret aqyn shyǵarmashylyǵyna nazar salyp otyrǵanymyz sebepti mysaldy kóbirek kórsetýimizdiń artyqtyǵy bolmas dep oılaımyn.
Syrshyldyq, sýretkerlik qanyna týa bitken aqyn qalamdy qapysyz sermeýdiń naǵyz sheberi. «Kúz» óleńin de oqıyqshy:
Japyraq altyn teńgedeı,
Úzilip tústi jalbyrap.
Ázilshil erke jeńgedeı,
Oınaıdy sýmen bal quraq.
Oınaqtap taýdyń arqary,
Qıadan orǵı shubyrǵan.
Jel qyzdy jeńnen tartady,
Bosamaı aýyzy sybyrdan.
Bıdaıdyń qulyn quıryǵy,
Jelpıdi baıaý óńirdi.
Tarynyń sulý súırigi,
Iedi basyn kóńildi.
Tańǵy taý sháıi kóılegin,
Munartyp uzaq bulǵaıdy.
Silkinse shyqtaı móldirep,
Torǵyn bý tolqı týlaıdy.
Saıahat etken kólimdi,
Jaz boıy baýlyp balany.
Kerýeni qazdyń jerimdi,
Qıa almaı shýlap barady.
Jastyq jalynymen, tutas bolmysymen óleńdi, halqyn esh kirsiz súıe bilgen aqynnyń aýzyn ashsa júregi kórinedi. Óleńi men de, ómirimen de óziniń sol aqıqatyn aıǵaqtady. Qytaıdaǵy «Mádenı tóńkeris» atalǵan daýylǵa qarsy qurylǵan «Otandy qutqarý uıymynyń» («Shyǵys Túrkistan tóńkeristik halyqtyq partıasy» ) múshesi delinip, myryshqa túıreldi.
Aqyn «Torǵaı» óleńinde de sondaı saıası mándi aıtqysy kelgen shyǵar. Onda «men» atasynyń ekken egin – tarysyna maza bermegen torǵaılardy aıta kelip:
Uly atam sonda kúıinip,
Torǵaıdyń batyp álegi.
Bıshigin shart-shurt úıirip,
Úrkitedi eken páleni.
Shirkin-aı, osy apatty,
Qurtatyn urpaq týar ma?
Dep atam áteı atapty,
Máńgilik kózin jumarda…
Sol urpaq bizder ekenbiz,
Ósıet máńgi solmaıdy.
Atanyń qaryzyn ótep biz,
Qurtamyz múlde torǵaıdy, – dep túıindeıdi. Aqyn sheri, aqyn armany tasqa qulaǵan tamshydaı óziniń qolǵa túsip, qatal jazamen kóz jumǵan tarıhyna ulasty. Qapyda orǵa túsip typyrshyǵan Qyzyrbek:
Jaratqan dúnıeni qaılasymen,
Ýa, ómir bul álemniń aınasy men.
Jershary dop-domalaq tarydaı-aq,
Men endi qaıda baryp, qaıda sińem, – dep kúńirenipti desedi.
Shynjań qazaq ádebıetinde álige deıin aýyzǵa alynbaıtyn aqyn esimi men onyń jyrlary óziniń ólmes quny arqyly bizge jetip otyr. Ony zertteý, bolashaqqa jalǵaý ádebıetshi qaýym men keıingi býynnyń mindeti.
Shynjań qazaq poezıasynda óz úni bar: Sháken Ońalbaev, Qulmuqan Ahmetov, Qapez Súleımenov, Álimjan Qatpaev, Mádı Ábdrahmanov, Toqtarhan Jekibaev, Tálipbaı Qabaev, Ábdenbaı Bajaev, Serik Qapshyqbaev, Júmádil Maman, Dýtan Sákeı, Jánethan Tutqabek, Sálı Sadýaqas, Shámshabaný Qamzaqyzy, Ulyqan Soltanqyzy, Ázilbek Kinazbek, Qabyl Ybyraı, Qasymhan Ýathan, Sáden Ánýar, t.b talaı tarlan bar.
Solardyń qataryndaǵy Zadahan Myńbaevtyń da esimi elge tanymal. Zadahan jyry da syrshyldyqqa, náziktikke, qysqa-nusqa tobyqtaı túıinge nazar aýdarýymen erekshelenedi. Myna bir óleńin oqıyq:
Eı, otynshy, qyrshyn taldy qımashy,
Jup torǵaıdy úrkitpeshi, qýmashy!
Jasty qısań qýaryp jer qushady,
Jupty qýsań eki aırylyp ushady.
Úrikse torǵaı, qulap tússe bir shybyq,
Selik etemin tula boıym túrshigip.
Nege deseń men de aırylǵan jubymnan,
Jas úmitim qyrshynynan qıylǵan.
Shynjań zıalylarnyń basynan ótken zulmat, jastaıynan jazyqsyz jalamen Tarym jaza lagerine aıdalý syndy qıyn kúnder Zadahandy da soqpaı ótpedi. Qarapaım ǵana óleń sol tustaǵy adamdar basyndaǵy aýyr haldi, «Otynshy» arqyly ǵana óredi. Aqyn qudiretiniń ózi qarapaıym oqıǵadan, kóz aldyndaǵy bolmashy detaldan tutas bir tirliktiń, ómirdiń, zamananyń sýretin, aınasyn jasaý desek, aqyn bul óleńinde sonyń bárin tolyǵynan oryndady. Túımedeı kórinisten túıedeı sýret jasady. Otynshynyń kóz aldyndaǵy dúnıeni az ǵana joldarǵa sıdyryp, bir dastannyń júgin kóterdi.
Shynjań qazaqtaryndaǵy nóserli aqyndar shoǵyrynda Berdibek Qurjyqaevtyń da eńbegi erekshe. Ómirge, óleńge bir kisideı birigip, kirigip ketken aqyn bólinbes sýretterden qalaǵanyn ala beredi. Aýzynan shyqqany óleń bolyp tógiledi.
Qarashy maıǵa bókken tól denesin,
Lyqsytqan aımaǵynyń keneresin.
Ájem júr qozy qysyp qoltyǵyna,
Aıalap kótergendeı nemeresin...
Nemese:
Oı aspanym kúrkirep tún jarymda,
Aq juldyzy óleńniń ym qaǵýda.
Jańa shabyt ýaqyttan shyryn soryp,
Aradaı qon aqynnyń jyr – balyna.
Degen joldardy oqyp otyryp tamyry tabıǵatpen birge búlkildeıtin aqynnyń óziniń de óleńge aınalyp júre beretin aq, adal júregin baıqaımyz. Qazaqy qara óleńniń jiligin shaǵyp, maıyn ishý Berdibek qalamynyń óz qasıeti. Halyqtyq tildiń qaımaǵyn qalqyp, qara óleń qanymen birge aǵady.
Shynjań qazaq aqyndary ishinde syrshyl lırıkasymen tanylǵan Qyryrhan Muqataev, Báıtik Dúısebaı, Qumarbek Saqarın esimderi de óleń órnekterimen oqyrmanyna ábden tanys.
«Kóktem» lırıkasynda Q.Muqataev:
Kepter moıyn,
Bókter boıyn,
Kópke deıin qyzyqtap.
Tabıǵattyń kóktemgi oıyn,
Otyrmyn men syzyp qap... degen tátti jodarymen tánti etse, erterektegi endi bir óleńinde:
Ormanyńdaı oıshańmyn,
Ózenińdeı tentekpin.
Shynaryńdaı boıshańmyn,
Tarıhyńdaı ertepin, – dep tógilgen eken.
Qydyrhan Muqtaevtyń ókildik shyǵarmalarynyń biri – «Mahabbat» dastany bolyp, óz kezinde Shynjańdyq oqyrmandardyń oń baǵasyn alǵan. Sol kezeńniń kózimen úńilgende eki jyrynyń biri tańdaıǵa berer nárimen este qalatyn Qydyrhan qalamynyń da qýaty ústem bolǵanyn baıqatady. Tamasha tabıǵat lırıkasyn terbegen Báıtik Dúısebaev ta óz kezinde:
Tabanynan syz ótken,
Ketti de qys jótelip.
Keldi aýylǵa qyz kóktem,
Qozy laǵyn kóterip.
Qyzǵaldaǵy qaz turyp,
Kórindi ystyq qyr maǵan.
Tyrna belde shaqyryp,
Aqqý kólde jyrlaǵan..., – dep júrek lúpilin názik lırıkaǵa oraǵan eken. Sýretkerlik, qarapaıymdylyq, syrshyldyq Báıtik qalamynyń da óz ereksheligi bolyp, aqyn ózine ǵana tán qoltańbasymen órnekti jyrlar qaldyrǵan.
Qumarbek Saqarın de lırıkaly únimen oqyrman júregin jaýlaǵan aqynynnyń biri.
Bultqa birge súńgımin,
Naızaǵaımen jarqyldap.
Jer betine jyr quıdym,
Jel, nóser bop ańqyldap..., – dep jyrlaǵanyndaı, otty jyrdyń kórigin qyzdyrǵan aqyn ystyq júreginen, tátti jyrynan esh sýynǵan emes. Aqynnyń tabıǵatpen syrlasýy, ony adam ómirimen qabystyrýy keıde ózgeshe órbıdi.
Kóktem, kóktem kórki ǵoı dúnıeniń,
Tirshilikte shyrqaǵan jarasymdy án.
Men kóremin kóktemdi kúnine myń,
Tabıǵatynan adamdar arasynan.
Nemese.
Jyǵylyp túıeden de ógizden de,
Tirshilik ońaı nanyn jegizgen be.
Kóz ashqan tumadaıyn sol bir shaqta-aq,
Oılaýshy ek qosylýǵa teńizderge.
Osyǵan qarap-aq, aqynnyń tabıǵatty jyrlap, onymen úndesip-tildesken adamı qupıa syrlaryna qanyǵa túsesiz. Q.Saqarın qaı taqyrypqa barsa da sonshama erkin jol jorǵadaı tógile jóneledi.
«Ómir saǵan ǵashyqpyn» degen óleńinde de ómirdi ózi ǵashyq bolǵan sulý qyzdaı músindeıdi.
Ómir, ómir – arý qyz,
Bodym saǵan men ǵashyq.
Shaqyramyn damylsyz,
Dalaǵa shyq, jolǵa shyq.
Jara salsań janyma,
Óz soryma baladym.
Tońyp turyp taǵy da,
Terezeńnen qaradym.
Qaıǵyryp ta súısinip,
Qaı otyńa kúıe ettiń.
Jadyrap ta túıilip,
Qabaǵyńa úırettiń.
Ketersiń be joǵalyp,
Bar edi bir tilegim.
Aq moınyńa oralyp,
Júrsin jyrym – bilegim.
Oqyp otyrǵanmyzdaı, kóz aldyńyzdaǵy sulý qyz – kórkem ómir kelbeti, ómir men adam arasyndaǵy ár túrli jaǵdaı, qımas tirliktiń qymbat shaqtary, bár-báriniń beınesi sonsha nanymdy, oıǵa oramdy, júrekti terberlik. Oqyǵan saıyn oqyǵyń kele beretin qudiretti ónerdi óz boıyna jıǵan aqyndar qaýymy arasynda Qumarbek Saqarınniń da juldyzdy jyrlary jarqyrap tur.
Jalpy joǵaryda biz mysalǵa keltirgen aqyndardyń basym paıyzy 1924-1940 jyldary dúnıe esigin ashyp, qanatty jyrlarynyń kóbin 1955-1980 jyldary ómirge keltirgender sanalady. Qazir de olardyń kóbi adamdar arasynda joq, artyna shań qaldyryp shaýyp ótken júırikter. Tutastaı qaraǵanda osy bir býyn aqyndar jyryn bir úlken poemaǵa uqsatýǵa bolady. Taǵdyrly, tamyrly jyrlar jáne tabıǵatpen syrlasý syndy ortaqtyq menmundalaıdy. Qytaı qoǵamyndaǵy tar sheńberde otyryp-aq talaı oıdy aıtqysy kelgenin de ańǵarý qıyn emes. Endeshe, olardyń óleńine baǵa bergende sol dáýirdiń kózimen qaraý qajettiligin umytpaýymyz kerek. Bizdiń maqsatymyz izdenimimpaz ádebıetshi qaýymǵa iz salyp, ótken ǵasyrdyń sońǵy jartysyndaǵy qazaq poezıasynyń Shynjańdaǵy bir butaǵyn butarlaý bolyp tabylady.
Shynjań qazaqtarynyń poezıasymen sýsyndap ósken bir býyn urpaq qoldaryna qalam alyp, búgingi kúnde qazaq ádebıetine ózindik eńbek, úlesin qosýda. Olardyń kóbi aǵa retinde, ustaz retinde joǵarydaǵy aqyndardyń óleńin, lebizin tyńdap óskender. Olaı bolsa, aty atalǵan tulǵalardyń aqyndyq mektebin de joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Tórt tóńirekti túgendep, qubylaǵa quıar jyrdy baǵamdaǵanda, asyl qazynamyzdyń arqaýy berik, ańǵary keń ekenin taǵy bir márte tanı túsemiz. Máıekti halyq mánsiz tirlikke úıir bolmaıdy. Mándi ómir sándi jyrymen árlene túsedi.
Keshegilerdiń ótken tarıh bolyp qalatyny sıaqty búgingi qalamgerlerdiń de óziniń ótkenin jasap jatqanyn bilýimiz kerek. Olaı bolsa ótkendi sókpeı, ózimiz «ótkenge» aınalǵanda sóktirmeıtin sony joldy izdegenimiz jón! Aqyldy aqyn ary men armanyn kóterip júrip halqyna adal qyzmet etedi. Ózi úshin jyr jazǵandaı kóringenimen ult ádebıetiniń keregesin qalap, ýyǵyn shanshıdy. «Jazamyn, jazamyn!» dep jantalasyp júrip, jazǵan dúnıesiniń baǵasyn alyp ta, ala almaı da, azdy-kópti dúnıesimen baqıǵa attanady. Olardyń basyp ótken jolyna, etken eńbek, tókken terine úńilý keıingi býynnyń adamdyq tarazysyna syn bolyp qala beredi.
Talantqa taǵzym – ultqa qurmet, urpaqqa ónege.
Jádı SHÁKENULY
