Osydan birneshe jyl buryn jabaıy almanyń evolúsıalyq tarıhyn zertteý kezinde shetel ǵalymdary álemdegi alma ataýlynyń arǵy atasy Qazaqstanda, onyń ishinde Almatyda ekenin ǵylymı derektermen dáleldedi. Iaǵnı almanyń otany – Alataý! Genetık ǵalymdardyń «Nature Communications» jýrnalynda jarıalanǵan zertteýi boıynsha, «Malus domestica» atty alma suryby bizdiń elimizden taraǵan. Almanyń osy túrleri ataqty Jibek jolymen Shyǵys pen Batys elderine jetken. Ary qaraı Alataý almasy Amerıkany jaýlaǵan. Keıinnen olar jabaıy almanyń genderin paıdalanyp, osy jemistiń neshe túrli suryptaryn alǵan. Al almanyń ­otany Almatydaǵy jabaıy alma aǵashy 1793 jyly oǵan alǵash sıpattama bergen Reseı botanıgi Iogann Sıverstiń qurmetine «Sıvers almasy» (Malus siversii) degen ataý aldy. Bul alma suryby 950-1250 metr bıiktikke deıingi Alataýdyń bókterinde ósedi. Onyń ǵajaıyp dámi men jemisiniń erekshe iriligi de osyndaı aýmaqta óskendikten bolatyn. Al qazir mıllıondaǵan jyldar boıy osy óńirdi meken etken alma baǵy joıylýǵa shaq tur.

Sońǵy jyldary qoǵam belsen­dileri «Almatynyń sımvoly, qazaqstandyqtardyń maqtanyshy bolǵan áıgili aport joıyldy» dep dabyl qaǵýda. «Olardyń bul alańdaýshylyǵy negizsiz emes» deıdi Ekologıa jáne ornyqty damý ınstıtýtynyń dırektory, Ortalyq Azıa Óńirlik ekologıalyq ortalyǵy basqarý keńesiniń múshesi, belgili ǵalym Quralaı Káribaeva. «Bir kezdegi jasyl jelekke oralǵan arý qalanyń ishindegi saıabaqtar otalyp, ornyna záýlim ǵımarattar salyndy. Ol turmaq, erekshe qorǵalatyn aýmaq sanatyndaǵy Alataý bókterine záýlim saraılar salynyp, alma baǵy aıaýsyz qıratyldy. Sonyń saldarynan alma túrleriniń atasy – Almaty aporty joıylyp ketýdiń az-aq aldynda tur» deıdi ol.

Búgingi kúni álemdegi barlyq alma suryptarynyń túp tórkini sanalatyn Sıvers almasy tek İle Alataýy ulttyq qoryǵynda ósedi. Mundaǵy alqaptyń 1,5 paıyzyn jabaıy alma aǵashy alyp jatyr. Qazirgi ýaqytta osy alqapty saqtap qalý máselesi ǵalymdardy qatty alańdatyp otyr. «Eger almanyń atasy joıylyp ketse, az ýaqyttan keıin olardyń basqa túrleri de jer betinen joıylady» deıdi ǵalym.

Al Qazaq jemis jáne júzim sha­rýa­shylyǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń bas dırektory, aýyl sharýashylyǵy ǵylymynyń kandıdaty Gúlsharıa Qaıyrovanyń aıtýynsha, «Aport joǵalǵan joq, ony qaıta jańǵyrtýǵa bolady. Biraq bul sortty qalpyna keltirýdi jáne onyń baqtarynyń kólemin keńeıtýdi ǵalymdardyń usynystary men jobasyna sáıkes júzege asyrý kerek».

Bul úshin eń aldymen almanyń gene­tıkalyq túp-tamy­ry – jabaıy alma baǵyn saqtap qalý qajet. Óıtkeni «Qazaq­stannyń jabaıy jemisti ormandary erekshe genetı­kalyq resýrstardyń qoımasy bolyp tabylady. Sıvers almasynyń gene­tıkalyq áleýeti negizinen İle jáne Jońǵar Alataýlarynyń klımattyq jaǵdaıyna beıimdelgen» deıdi G.Qaıyrova.

Alaıda Gúlsharıa Nursapaqyzy­nyń aıtýynsha, jabaıy jemisterdiń bıoalýantúrliligin saqtaý jónindegi qajetti sharalardy júrgizbesek, 2030 jyldarǵa qaraı alma aýmaqtarynyń úshten birinen aırylyp qalýymyz múmkin. «Qorshaǵan ortanyń lastanýy, klımattyq ózgerister sebebinen bul tabıǵı gendik qorymyzdaǵy álemge tanymal suryptar óz ımýnıtetin joǵaltyp, degradasıaǵa ushyraýda» deıdi ol. Onymen qosa sońǵy jyldary respýblıkadaǵy jemis kóshetterinde buryn-sońdy bolmaǵan bakte­rıaldyq aýrýlardyń taralý deńgeıi artyp ke­ledi. Son­dyqtan jemis sha­rýashylyǵy ındýs­trıasynyń damýy men azyq-túlik qaýipsizdigin qamta­ma­syz etý úshin qazaqstandyq jabaıy jemis ormandaryn saqtap qalýdyń ózektiligi kún tártibinde tur.

Osy tusta Qazaq jemis jáne júzim sharýashylyǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń birinshi dırektory, ǵalym-seleksıoner Aımaq Janǵalıevtyń esimin aıtpaı ketýge bolmaıdy. Ol dámdik sapasy joǵary iri jemis bere alatyn, genetıka­lyq materıaldary mádenı almalar suryptaryn qurýǵa negiz bolatyn elıtalyq alma aǵashtaryn anyqtaý jóninde iri zertteýler júrgizdi. 1990-2005 jyldar aralyǵynda akademık A.Janǵalıev túrli elderdiń (AQSH, Ulybrıtanıa, Fransıa jáne t.b.) ǵalymdarymen birikken ekspedısıalar uıymdastyrdy. Sonyń nátıjesinde genetıkalyq zertteýler úshin baǵaly málimetter jınaldy. Fransıanyń ǵalym-bıology Katrın Peks ha­lyqaralyq festıválderde júlde alǵan Sıvers almasy týraly «Jer jumaǵy Qazaqstanda» atty derekti fılm túsirdi.

Adamnyń tek-tamyry, genetıka­lyq tarıhy bolatyny sıaqty, ósim­dikterdiń de gendik tegi, qory bo­la­dy. Ekologıa­lyq jaǵdaıdyń barǵan saıyn kúrdelenýine baıla­nys­ty ósim­dikter dúnıesiniń gendik qoryn saqtap qalý máselesi ózektilenip otyr.

– Jemis sharýashylyǵynda jańa suryptardy alý, olardyń tózimdiligin arttyrý úshin gendik qor paıdalanylady. Mundaı gendik qor eń aldymen óziniń tabıǵı ortasynda (in situ), sodan keıin koleksıalarda, suıyq azottaǵy germoplazmanyń krıobankinde (in vitro) saqtalady. Ǵylymı-zertteý mekemelerinde gendik qordy saqtaý úshin turaqty qarjylyq qoldaý qajet. Zertteýlerge jas mamandardy tartý, jańa ınovasıalyq tehnologıalardy ıgerý de qarjylyq qoldaýǵa muqtaj. Bul rette Úkimettiń 2002 jylǵy 29 jeltoqsandaǵy Ulttyq gendik qoıma qurylysyn salý týraly №1429 qaýlysyn júzege asyrý mańyzdy, – deıdi G.Qaıyrova.

Degenmen, bul baǵytta atqarylǵan sharalar áli de mardymsyz ekeni naryqty Qytaı almasy jaýlap al­­ǵanynan-aq baıqalyp otyr. Eks­portqa shyǵarýdy aıtpaǵannyń ózinde, óz elimizdi tabıǵı taza ónimmen nege qamtamasyz ete almaı otyrmyz? ­Elbasy N.Nazarbaevtyń «Qazaqstan – 2050» Strategıalyq baǵdarlamasynda azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etý jóninde bergen tapsyrmalarynyń ishinde aport almasyn qaıta jańǵyrtý da atalǵan bolatyn. Máselen, Qazaqstan halqynyń jemis-jıdek, júzim daqyldaryna naqty suranysyn qanaǵattandyrý úshin jylyna 800 myń tonna jemis ónimi, al fızıologıalyq tutyný normasyna sáıkes 1,2 mln tonna jemis ónimi qajet eken. Al Statısıka komıtetiniń málimeti boıynsha, 2016 jyly jemis-jıdek óndirý 334,7 myń tonnany quraǵan, adam basyna shaqqanda 18,8 kılogramnan keledi (suranystyń jartysyna da jetpeıdi). Bul statısıka respýblıkadaǵy jemis-jıdek óndirisiniń jetispeýshiligin kórsetedi. Osydan baryp jetispeıtin ónim syrttan ákelinbegende qaıtsin?

– Sondyqtan jemis jáne júzim sha­rýashylyǵyn damytý strategıasy­nyń negizi jemis ósiretin aýdan kólemin ulǵaıtý bolýy kerek, – deıdi G.Qaıyrova. – Respýblıkada 60 myń gektar alma baǵy jáne 25-30 myń gektar júzimdik, olardyń ortasha ónimdiligi gektarynan 150 sentner bolsa, Qazaqstan jyl saıyn 900,0-1150,0 myń tonna jemis jáne júzim ósire alady. Óz óndirisimiz arqyly halyqtyń suranysyn tolyq qanaǵattandyra alamyz.

Sońǵy jyldary otandyq ­taýar óndirýshilerdiń beti beri qarap, alma suryptarynyń óndirisi jandana bastaǵany baıqalady. Qazaq jemis jáne júzim sharýashylyǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýty ǵalymdarynyń kóp jyldyq jumystarynyń nátıjesinde aporttyń 115 túrden turatyn koleksıasy qurylǵan eken. «Aport sortyn ósirý jáne saqtaý tehnologıasy» atty basylym jaryq kórgen. Bul usynystarda, onyń eń jaqsy túrlerin iriktep alýdyń qajettiligi, kóbeıtý tehnologıasy, aport baqtaryn qolaıly aımaqtarda durys ornalastyrý, agrotehnıkalyq kútim, ­zıankester men aýrýlardan qorǵaý, topyraqtyń qunarlylyǵyn arttyrý, sýarý tártibi jáne uzaq saqtaýdyń sharalary berilgen. «Qazirgi kezde bul usynystardy jetildirý boıynsha ártúrli telitýshilerdi, tyńaıtqyshtardy qoldanyp, ın­no­vasıalyq negizde zertteýler júr­gizilýde» deıdi ınstıtýt basshysy.

Atap aıtqanda, alma surybynyń eń jaqsy klondaryn mıkroklondaý arqyly aporttyń probırkadaǵy «jańa ósimdigi» alyndy. Ol qaýipti mıkroorganızmderden tazartylǵan jáne túpnusqa aǵashtyń sharýashylyq jáne bıologıalyq qasıetterin saqtaǵan. 2015 jyly aport surybyn kóbeıtip, taratýǵa arnalǵan arnaıy baq otyrǵyzylǵan. Sondaı-aq ­ınstıtýt ǵalymdary seleksıalyq jumystar júrgizýde. Jabaıy aport surybyn basqa túrlermen býdandastyrý nátıjesinde Talǵarlyq, Agat, Aınur, Aıgúl, Ardager, Gorısvet, Kúlásh, Nurgúl jáne t.b. jańa suryptar alynypty. Atalmysh ­ınstıtýt basshysynyń aıtýynsha, aport ósirýmen aınalysatyn fermerler men sharýalarǵa memlekettik járdem kórsetý arqyly osy biregeı surypty qaıta jańǵyrtýǵa bolady. Ol úshin arnaıy sýbsıdıa bólý jáne t.b. qoldaý sharalary qajet. Sebebi jemis ósirý birden paıda ákelmeıdi, shyǵyny kóp, uzaq baptaýdy talap etetin jumys.

Gendik resýrstardy durys paıdalaný seleksıalyq jumystar nátıjesinde jańa ónimder beredi, mádenı daqyldardyń tózimdiligi men ónimdiligin kóteredi, azyq-túliktiń eksporttyq áleýetin qamtamasyz etedi. Sondyqtan ósimdikter dúnıesin joıylyp ketýden, zaqymdanýdan, aýanyń lastanýynan jáne ózge de ­zıandy áserlerden únemi qorǵaý kerek. Aýyl sharýashylyq daqyldarynyń jabaıy týystaryn paıdalanýdyń tıimdiligine mysal keltire keteıik: AQSH-ta mádenı daqyldardyń jabaıy túrlerin paıdalanýdan jylyna 340 mıllıon dollar tabys túsedi, pomıdordyń dámdik sapasyn jaqsartatyn 1 gendi engizý jylyna 5-8 mln dollar kiris ákeledi. AQSH-tyń dári-dármek naryǵynyń 50 paıy­zy ósimdikterdiń genetıkalyq resýrs­taryn paıdalanady. N.I.Vavılov atyndaǵy Búkilreseılik ósimdiktaný ınstıtýtynyń genetıkalyq bankinde quny 8,0 trln AQSH dollaryna teń ósimdikter koleksıasy jınaqtalǵan (bul bizdiń elimizdiń memlekettik búdjetinen anaǵurlym joǵary).

BUU-nyń bıologıalyq alýantúr­lilik týraly konvensıasynda «Jer baılyǵynyń eń mańyzdysy bar­lyq halyqtar men urpaqtar úshin ósimdikterdiń genetıkalyq resýrs­taryn saqtaý» dep jazylǵan. Sondyqtan álemdegi memleketter damı­myz dep qorshaǵan ortany qorǵaýdy shetke ysyryp qoıǵan joq. Ázirge Qazaqstannyń ósimdik qory qorǵaýǵa muqtaj qal­pynda. Qalanyń taý betkeıinen otap tastalǵan alma baqtary endi qalpyna kelmeıdi. Máselen, 1970 jylǵy jemis aǵashta­rynyń sanaǵy boıynsha, Almaty oblysynda 3 mln 51 myń aport aǵashy ósken (búkil respýblıkadaǵy almanyń 80 paıyzy). Qazir olar 100 myńǵa jete me, jetpeı me – belgisiz.

Bul bir jaǵynan tıisti zańna­malyq qor­ǵaý­dyń joqtyǵynan da oryn alýda. Jer kodeksindegi shıkiliktiń saldarynan qoryq­tarymyz talaı jerinen aırylyp qaldy. Máselen, qazirgi kúni İle Alataýynyń quramyndaǵy ulttyq parktiń 11 myń gektar jerin Kók­jaılaý tań shańǵysy kýrorty qu­rylysyna berý qarastyrylǵan. Bul jaǵdaıda 27 gektar taýly orman joıylady, ony ornyna keltirý úshin keminde 150 jyl kerek. Eger kezinde «Ósimdikter dúnıesin qorǵaý týraly» jeke zań bolǵanda Almatydaǵy alma baǵynyń beldeýi birshama saqtalyp qalar ma edi. Sondaı-aq búgingi kúni qorshaǵan ortany qorǵaý máselesi Aýyl sharýashylyǵy, Indýstrıa jáne damý mınıstrlikteriniń quzyretine kiredi. Strategıalyq resýrs sanalatyn bıologıalyq baılyǵymyzdy saqtap qalý úshin derbes mınıstrlik qaıta qurylsa artyq­tyq etpes edi. Gene­tı­kalyq resýrstardy paıdalanýda ashyq­tyqtyń bolýy, tu­raqty monıtorıń jasalýy da kezek kúttir­meıtin mindetterdiń biri. Jasyl ekonomıka jasyl álemnen tys jasalmaıdy emes pe.

Búgingi kúni jabaıy almalardy saqtaý baǵytyndaǵy jumystar negizinen halyqaralyq jáne res­pýblıkalyq ǵylymı jobalar, dúnıejúzilik damý banki granttary aıasynda júrgizilýde. Osy oraıda ekolog-ǵalym Q.Káribaevanyń «Úkimet deńgeıinde Ulttyq parkterge arnalǵan ǵylymı baǵdarlama jasalyp, ony qorǵaý jumysy boıyn­sha josparly jumys júrgizilýge tıis. Osy jabaıy almanyń negizinde Qazaqstannyń barlyq aýmaǵy jáne búkil dúnıejúzi úshin mádenı alma suryptaryn alýǵa bolady. Sondaı-aq aportty qalpyna keltirý úshin jabaıy alma túrlerin saqtaýdyń jańa ádisteri men quraldaryn ázirleý jáne engizý, respýblıkalyq jáne jergilikti deńgeıde tabıǵatty paıdalanýdy retteý sharalaryn jedel júrgizý qajet» degen usynysy eskerilýge tıis.

Álbette, aportty qaıta jań­ǵyrtý ǵalymdardyń ǵana sharýasy emes. Sońǵy jyldary jekelegen kásipkerler de alma ósirýge den qoıa bastady. Bul rette Alma­tydaǵy Qazaq jemis jáne júzim sharýashylyǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýty jáne Óńirlik ekologıalyq ortalyq mamandary jemis baqtaryn ósirý, arnaıy granttarǵa qol jetkizý, baý-baqsha qojalyǵyn qurý, ekotýrızmmen aınalysý, mektepterdi kógaldandyrý, almanyń zıankesterimen kúresý jóninde tıimdi aqyl-keńes bere alady.

Qoryta aıtqanda, jumaqtyń jemisi jer jannaty Jetisýǵa qaıta oralsyn desek, atqaratyn sharýa shash etekten. Ol úshin, eń bastysy, týǵan jerimizde ósken árbir tal aǵashty mápeleý, qorǵaý árqaısymyzdyń mindetimizge aınalýǵa tıis. Baılyǵymyzdan aırylmaı, barymyzdy baǵalaı bileıik.

Dına Imambaeva