Búkil álem elderi tilderindegi kez-kelgen ataýlardyń shyǵý tarıhy sol dúnıeni, sol uǵymdy dúnıege ákelgen adamnyń nemese sol eldiń atymen atalsa, Qazaqtyń uzyndyq, ıaǵnı ara qashyqtyq ólshemderiniń bólshekteri tutastaı el tarıhynan habar beredi. El degen sózdiń qazaqtyń tól sózi ekendigine eshkim daýlasa qoımas dep oılaımyn. Osy eki dybystan turatyn bir aýyz sóz qazaq eliniń bútkil jer betindegi eń alǵashqy el ekendigine tolyqtaı kýálik ete alady.
Barshamyzǵa belgili ana tilimizde negizgi uzyndyq ólshemderi eli, súıem, qarys, kere qarys, taban, kez, qadam, arshyn, shaqyrym, uzyn, qysqa, taıaq tastam, ıek astynda, qozy kósh jer, kóz ushynda, taı shaptyrym, qunan shaptyrym, at shaptyrym, bir kúndik jer, aıshylyq jol degen uzyndyq ólshemderi bar.
— Eli, uzyndyq ólsheminiń eń qysqasy jáne eń birinshisi. Bul bes saýsaǵyńnyń bireýiniń eniniń uzyndyǵy. Ólshem bir eli, eki eli delinip, bes elimen aıaqtalady. Mysaly, «Betiniń kiri - bes eli». Bul ataý eń alǵashqy Adam atadan taraǵan urpaqtyń basynda el dep atalǵanyn, sonymen qatar qazaq eli jer betindegi barlyq elderdiń eń birinshisi, ıaǵnı bastaý alatyn jeri degendi bildiredi. Kúni búginge deıingi qazaqtyń aýzynan tastamaı «bir rýly el boldy» deıtinderi osydan. Bul tujyrym Adaıdyń shejire dereginde bylaısha beriledi. Adaıdan eki bala, úlkeni Qudaıke, kishisi Kelimberdi. Ózderińiz kórip otyrǵandaı, Qudaıke atamyzdyń esiminiń birinshi býyny Qý. Bul sózdiń tolyqtaı maǵynasy Qý Adaı Áke, ıaǵnı Qý Adaı ákeniń balasy degendi bildiredi. Bizdiń sózdik qorymyzdaǵy Qý, Rý, Tý, Sý, Bý, Jý, Ný, Aý, Ý, Aqqý, Arý, Taý sózderiniń shyǵý tórkini osy. Kelimberdi atamyzdyń esiminiń sóz túbiri El. Ózderińiz kórip otyrǵandaı Adam ata urpaqtary ózderiniń el, memleket bolýynyń bastalýyn elden bastasa, uzyndyq ólshemi de óz bastaýyn «eli» degen ataýmen ataıdy. Demek, basynda, osy uzyndyq, ıaǵnı ara qashyqtyqty bildiretin «eli» degen sózdiń ózi osy alǵashqy el degen ataýdyń balamasy retinde dúnıege kelgen. Bizdiń álemdik tarıhı qoldanysta júrgen «alǵashqy qaýymdyq qurylym», ıaǵnı «qaýym» degenimiz osy el sóziniń balamasy. Sonda bul sóz, Qazaq eliniń búkil jer betindegi eń alǵashqy el ekendigine osy qazaq tilindegi «eli» (bir eli, eki eli, úsh eli t.t.) degen sózdiń uzyndyq ólsheminiń eń tómengi satysy ekendigi tolyqtaı dálel bola alady.
— Eliden keıingi ólshemniń ataýy Súıem, ıaǵnı bas barmaq pen suq saýsaqtyń nemese ret sanymen eseptegende birinshi men ekinshi saýsaqtardyń kerilgen araqashyqtyǵy. Súıem — birikken sóz. Ózderińiz kórip otyrǵandaı, quramy: cý, úı, súı, ıe (ıa), em, ıem. Sý sóziniń shyǵý tórkini Aý (ana), Rý, Qý, Tý, Bý, Jý tobyna jatady. Bul top Aýa anamyz ben Qudaıke atamyzdyń atynan bastalady. Bul ataýlardyń bárin dúnıege ákelgen solar. Búkil álem elderi aýyzdarynyń sýyn qurtyp, uly mádenıetimen kúni búginge deıin tańdandyryp, biraq olardyń shyqqan tegin jáne olardyń búgingi urpaqtarynyń kimder ekenin anyqtaı almaı kele jatqan Shýmerlerimizde (Shý mer, Shý jer, Sý jer) osylar. Iemizde, Kıemizde, Qıa (Qaraqıa) men Qıanymyzda osy uǵymnyń ishinde. Sońǵy býyn Em, Adaı Atanyń altynshy nemeresi Jemeneı atamyzdyń aty, ıaǵnı Adam Ata urpaqtarynyń jetinshi býyny. Ret sanymen aıtqanda birinshi býyn men jetinshi býynnyń arasy. Sonymen qatar, bul jaǵdaı osy uzyndyq ólshemderiniń ataýlaryn dúnıege ákelgenderdiń solar ekendigin bildiredi. Demek, bul kezeń alǵashqy qaýymdyq qurylymnan bastap, er adam men áıelderdiń birin-biri súıip, úılenip, úı bolǵan kezeńin, el bolyp birigip, memleket quryp, olardyń elge, jerge tolyqtaı ıe bolǵan kezeńin bildiredi.
Súıemge tarıh kózimen qarar bolsaq: Saq, Úısin, Ie (Qıan), Jemen (Buzaý) degen uly atalarymyzdyń esimderin jáne solardyń zamanyn tolyqtaı qamtıdy.
Bul uǵymnyń negizin qalaýshylar qazaqtyń Aǵa Arysynan (Aǵarys, Uly júz) taraıtyn Saq Úısinder, jalǵastyrýshylar Qıattar (Muńaldar), al avtorlyq quqyq týystyǵy bólinbeıtin, jeti men jebe degen laqap atty ıemdengen Buzaý-Jemeneılerde jatyr.
— Odan keıingi ólshemniń ataýy Qarys, bas barmaq pen shynashaqtyń kerilgen aralyǵy. Sóz túbiri — Ar, Arys, Arystar (Aryn qorǵaı biletin arly uldar), Qazaqtyń úsh arysy, Segiz arys Adaılar, Segiz Arys Túrikpender, arap, parsy t.t. Al, Qarystyń bastapqy býyny Qa, Qazaq pen Qaranyń birinshi býyny. Sonda bul sózdiń negizgi maǵynasy Qazaq Arystary bolyp shyǵady. Sonaý Eýropadaǵy ózderiniń tegin Ket, Het (Kete) taıpalarynyń taratatyn Germandardyń ózderin «Arys (Arıes)» dep ataıtyndarynyń da syry osy.
Bul uǵym Qazaq Arystary men Adaıdyń úshinshi nemeresi Rysqul (Qunanorystar) arasyn qamtıdy.
Túsinikteme: Qazaq pen Arys sınonım. Shyndyǵynda, Arystar Qazaqtyń urpaǵy. Qazaq 13-1-9-1-13 bolsa, Arys 1-21-29-22 sandyq júıeni quraıdy. Bul jerde Arystar Ad pen Man (Nuq) qaýymdaryn túgel qamtyp tur.
— Kez (Ez, Kez) shyntaq pen qol basynyń ara qashyqtyǵy. Bul ólshemniń ataýy Qaz atamyzdyń esiminiń balamasy. Sebebi, qazaqtyń sóz jasaý qaǵıdasynda «Q» men «K», «A» men «E» aýysylyp qoldanyla beredi. Bul kezeń Qazaq arystary mádenıetiniń búkil álemdi moıyndatyp, jer betin kezip ketkeninen habar beredi. Atalarymyzdyń úıinen shyqpaıtyn, aryn qorǵaýǵa shamasy kelmeıtin adamdardy «ez», kóp qydyratyndardy «kezbe» dep ataıtyndary osydan.
— Qadam — bul da birikken sóz. Qa (qara men qazaqtyń aldyńǵy býyny), Ad (Ad qaýymy), Ada (Ata), Adam (Atam), Adam Sapıolla. Júrý úshin qamdanyp bir aıaǵyńdy alǵa sozyp, jerge basqan kezińdegi eki aıaǵyńnyń araqashyqtyǵy. Negizgi maǵynasy Qaz Adam. Qazaqtyń sóz jasaý qaǵıdasynda eki sózdi biriktirip, biz sóz jasaǵanda dybys úndestigine sáıkes birinshi sózdiń sońǵy dybysy, nemese ekinshi sózdiń birinshi dybysy túsip qalyp otyrady. Mysaly: Otan (Ot Man), Qudaıke (Qý Adaı áke), Bıdaı (Bı Adaı), Ákel (Alyp kel), Ústirt (Ústińgi jurt), Kúsh qýat (Qý men úsh (Qosaıdyń sandyq ataýy), Qý men Ad (Adaı)) t.t. Bul uǵymnyń taǵy bir maǵynasy Q-ada-m. Qam ata, ıaǵnı jylqy men jylqyshylardyń piri Qambar ata. Arǵy tegi Nuq paıǵambardyń úsh balasynyń úlkeni Qam (Ham) atamyzdyń aty. Qazaqtyń sóz jasaý júıesinde mundaı mysaldar barshylyq. Mysaly, S-aǵa-q (Saqtardyń aǵasy. Maqal «Sý bastalmaıtyn ba edi saǵadan, sóz bastalmaıtyn ba edi aǵadan»), S-ada-q (Saqtardyń atasy, S-ene-k (Saqtardyń enesi), S-aba-q (Saqtardyń apasy), Q-aǵa-n (barlyq Handardyń aǵasy).
— Qulash — (Qý (Qudaıke, Adaı atanyń tuńǵysh uly), Ul (bala, balasy, urpaǵy), Qul (negizgi maǵynasy Qýdaıkeniń uly, qazirgi qoldanystaǵy aýyspaly maǵynasy basybaıly úı qyzmetshisi), Ash (analyq tekti, (Ashýrı, Ashýda, Ashóıde), sonymen qatar Os, Osh, Qosaı ata degendi bildiredi). Eki qolyńdy eki jaqqa sozǵan kezdegi eki qolyńnyń uzyndyǵy. Sonda Qulash degenimiz, ortasynda Qý Adaı áke, eki jaǵynda eki balasy Tázike men Qosaı degendi bildiredi.
— Arshyn – sóz túbiri «Ar», ár azamattyń qorǵaýyna mindetti ary: ar-ımany, otany, Atameken týǵan jeri, otbasy degen uǵym beredi. Bastaýyn Kelimberdi atamyzdyń esimindegi «Er» uǵymynan alady. Yn (qyn, yndyn) qylyshtyń, semserdiń nemese pyshaqtyń qyny, osyǵan sáıkes adam qatty shóldegende «yndyny kepti» delinedi. Shyn (ras, naǵyz), Shynnyń balamasy Shyń (bıiktik). Bul sózder (túbiri yn men yń, barlyq ishi qýys dúnıeler sıaqty analyq tekke jatady. Sonda Arshyn degenimiz Adaıdyń alty nemeresiniń ákesi Kelimberdi (sóz túbiri el men er) atamyzdyń laqap aty bolyp shyǵady. Balama maǵynasy, aryn qorǵaı alatyn, naǵyz arshyl uldar. Arshyn men Alshyn - sınonım.
Shynnyń negizgi maǵynasy Syn (Syn, synı kózqaras), Syndy, Syntas, Synaı (Sınaı taýy) bul Toratta (Taýratta) aıtylatyn Musa paıǵambarǵa Uly Jaratýshy – Allanyń «aıan» beretin jeri. Syndy (Sınaı) taýy bul qazirgi Ústirttiń (qyrdyń) ejelgi ataýy.
— Shaqyrym — sóz túbiri Aq, Shaq (syrtqy dúnıe men ishki dúnıeniń sáıkes kelýi. Mysaly, kıgen kıimi shaq kelip tur), Yr (Adam balasynyń Yr-ǵa tili kelý kezeńi), Ym (ıshara), Yrym (yrym etý, jaqsylyqtan úmit etý), yrymyn jasaý (isti aıaǵyna deıin jetkizbeý), shaqyrý (daýys jetken jerge deıin aıqaılaý). Búgingi maǵynasy kılometrdiń balamasy, qazaqshasy daýys jeter jerdiń ara qashyqtyǵy. Negizgi maǵynasy Aqıqat pen Adam balasynyń Yr-ǵa tili kelmegen kezeńindegi Ym-ısharamen túsinisken kezeńiniń arasy, ıaǵnı bir men bestiń arasy degendi bildiredi. Sonymen qatar, tek qana yrymyn jasap, bastalǵan istiń aıaǵyna jetpegen kezeńiniń úzilgen ara qashyqtyǵy. Qazaqta Shaq pen Saq sınonım, Sham men Sam degen sıaqty. Bul uǵymnyń avtory Aqpandar, Saqtar, ıaǵnı Qas Saqtar (Qazaqtar) bolyp tabylady.
Qazaqstandy Qazaq eli degen ataýǵa aýystyrý máselesine kelsek, bul ataý bizdiń shejire-tarıhymyzǵa tolyqtaı saı keledi. Qazaq eli degen sózde, eń alǵashqy el degen maǵynasyna saı bolady. Batys elderiniń «ıl» (Edil (Itıl), Elek (Ilek), Ertis (Irtysh), Esil (Ishım), El ata (Gomerdiń Ilıadasy), «mıl» (1,6 km), dep júrgenderi osy bizdiń el degen sózimizdiń sınonımi. Demek, olar Il-diń El-men sınonım sózder ekenin jaqsy biledi. Bilmeıtinderge bildirý qajet. Bul qazaqtyń bir elisi, ıaǵnı «bir rýly elimen» men olardyń araqashyqtyǵy on alty ata (býyn) degen sóz.
Stan ba, álde el me? "Qaısysy buryn dúnıege kelgen?" degen suraqqa jaýap izdesek, bul jerde el dep batyl tujyrym jasaı alamyz. Sebebi, Qazaq Alyp bıiniń sandyq júıesine sáıkes, El 7-14 bolsa, ctannyń sandyq júıesi 22-23-1-16 bolyp elden kóp keıin tur. Biz bul sandyq jáne tańbalyq (dybystyq) júıeden El uǵymynyń Nuq paıǵambarǵa deıin (Ad, Az qaýymdary zamanynda), al stannyń Nuq paıǵambar zamanynda Nuq-pen birge dúnıege kelgenin aıqyn ańǵaramyz.
Sóz qadirin asa joǵary baǵalap, bir aýyz sózge toqtaǵan márt halyq ulan-ǵaıyr ata qonystarynyń qaq ortasynda ornalasqan teńizdi Qas bı (Qaz bı), tasqa salǵan tańbasyn til, bıler sóziniń qaǵazǵa túsken tańbasyn Alyp bı dep atamaı basqasha ataýy múmkin de emes qoı!
Ejelgi Qazaq Alyp bıinde (álippesinde) 30 dybys (tańba) bar. Olar 1.A,Á,E, 2.B,P, 3.G,Ǵ,K,Q, 4.D,T, 6.J,Z, 7.I,I,Y,İ, 8.L, 9.M, 10.N,Ń, 11.O,Ó, 12.R, 13.S,Sh, 14.Ú,U,Ý, 15.H. bolyp, 15 topqa bólingen. Qazaq Alyp bıiniń keremeti, barlyq tańbalar men býyndar osylaı 15/15 bolyp belgili bir matematıkalyq júıege, ıaǵnı Adam Atamyzdyń shejirelik júıesine saı ornalastyrylǵan.
Qazaq Álippesinde tolyp, tolysqandy bildiretin 9 daýysty dybys bar: 1.a, 2.á, 3.e, 4.o, 5.ó, 6.ú, 7.u, 8.y, 9.i. Daýysty dybystar Atalyq tekti bildirse, jińishke daýysty dybystar áıel men balany bildiredi. Adamzat bolmysynyń barlyǵy osylaı tabıǵatpen tutastyqta jaratylǵan.
Ejelgi qazaqtar da, solardyń izin jalǵastyrǵan Alash arystary da Alyp bıdi (Álippeni) osylaı jasaǵan. Alash arysy Ahmet Baıtursynov atamyzdyń basshylyǵymen jasalǵan sońǵy Álippemiz de osy qaǵıdaǵa saı bolǵan.
Qazaqtyń-árip tańbalarynyń ret sany Adamzat balasy men olar qurǵan elderdiń dúnıege kelý, eseıý, jáne onyń Ata saltynyń (Ata zańynyń) jáne álem elderi tarıhynyń qalyptasý kezeńin kórsetedi. Bir, eki, úsh; A, Á, B; Ata, Áke, Bala, t.t. bolyp san men árip qatar óriledi.
Tarıhqa úńilsek, osydan 28 jyl buryn táýelsiz Qazaq memleketin qurdyq dep, qýanyp «bórkimizdi aspanǵa attyq». Alaıda, «Qazaq eli» emes, Qazaqstan atanyp, «stan» degen sózdiń baıybyna bara almadyq. Bul el esimdi belgileýde Bizge Reseıshil orys tildi bıliktiń yqpaly ústemdik jasady.
«Stan» - orys tilinde «ýaqytsha turaq» degen maǵyna beredi. Mysaly, «ohotnıchıı stan (ańdy bir jerden máńgi aýlamaısyń)», senokosnyı stan (shópti bir jerden máńgi shappaısyń), vrajeskıı stan (jaý aldyńda máńgi turmaıdy)», stansıa (poezd 10-20 mın. qana toqtap ótedi)», stanısa (orman shetindegi eki, úsh úı) t.t. bolyp kete beredi.
Bul sóz parsy tilinde ózine tıesili el shetindegi shalǵaı aımaq degendi bildiredi.
Demek, Qazaqqa jalǵanǵan «stan» sózi Qazaqtardyń ýaqytsha turaǵy degen maǵyna berip tur. Bul jerde orys tildi bılik qazaqty qaıda apara jatyr degen suraq ózinen ózi týyndaý da.
Ana tilimizde «stan» sózi jeke dara qoldanylmaıdy. Bul jerde «stan» sóz arasynda qoldanylyp, elimizdiń bas qalasyna ASTANA ataýy berilýi óte sátti qadam boldy. Sebebi, «stannyń» aldy men artyndaǵy árqashanda tek qana bastapqy Ata degendi bildiretin «A» tańbasy Astana qalasy tek qana qazaqtyń emes, búkil álem elderiniń Astanasy degen maǵyna berip tur.
Al, elimizdi respýblıka dep ataý jónindegi usynystarǵa kelsek, bul ataý qazaqtyń tól sózi emes, jattyń sózi.
Sóz sońynda aıtarym, qazaqqa jalǵanǵan «stan» degen sózdi alyp tastap, «QAZAQ ELİ» dep ataǵanymyz shejire-tarıhymyzǵa tolyqtaı saı bolady.
Muhambetkárim Qojyrbaıuly
