Siz de, biz de mektepte oqyp shákirt bolǵanbyz, tutas ómir tálim-tárbıeden turady. Arnaıy mektepti kóz aldymyzǵa keltirer bolsaq, mektep degen oqytýshy men oqýshydan quralady. Mekteptegi barlyq sharýa, dırektordan eden sypyrýshyǵa deıin, qaqpasynan tórine deıin jańaǵy eki jaqtyń qajetin qamtamasyz etýge arnalady. Memlekettiń erteńgi kelbeti, qoǵamnyń syr-sıpaty osy mektepte egilip, mektepte baptalady. Memleket ken qazýǵa kóńil bóledi, qyrýar aqsha jumsap alyp zaýyttar salyp, myńdaǵan adamdardy jumysqa shegedi. Jer qoınynan munaı-gaz óndirip, mıllıardtaǵan aqshany salyp, el ekonomıkasyna úles qosady. Sol jumystardyń bári oıdaǵydaı múltiksiz oryndalý úshin bala kezinde myqty bilim alǵan densaýlyǵy jaqsy, óneri ústem órenderdiń jetilýi mańyzdy. Otandy qorǵaıtyn qýatty armıa qajet. Bulaı alystan oraǵytyp aıtyp otyrýymnyń sebebi, muǵalim men oqýshy araqatynasyn rettestirip otyrý óte mańyzdy. Muǵalimniń tájirıbesi, ádis-amaly, ıgergen bilimi joǵary bolýy óz aldyna tabıǵı zańdylyq.
Áý basta mekteptegi oqýshylardy uldardy bir bólek, qyzdardy bir bólek etip oqytqan. Keıin batystyq úlgi ol qaǵıdany eskilik sanap oqytý júıesinen syrǵytyp jańa «mádenıet» ul-qyzdy qosyp oqytýdy jolǵa qoıdy. Ol júıe aramyzǵa súzip kirip qoldanysqa engeli de ǵasyrǵa jýyq ýaqyt bolǵandyqtan búgingi urpaqqa ótkendi aıtsań, ertekgi sıaqty sezileri qaq. Ony da qoıa turaıyn, ishkerilep sóz eter bolsam, sabaqtyq muǵalimderdiń kóbiniń áıel zatyna aýyp ketkendigi meni alańdatady. Áıelder názik jandy keledi, jumysta, minezde, báribir erkekterdiń aldynda dármensiz. Búgingi oqýshylar basynda aıtqanymyzdaı ul-qyz bolyp aralas otyrady, tárbıeshi bolsa tek qana -áıelder. Sonda deımin-aý, otbasynda ana tárbıesiniń kóleńkesinde (áke balaǵa qaraýdy qoıǵan) eseıgen jasóspirim mektepke barady da, taǵy da áıeldiń tárbıesine tap bolady. Ul bala 17-18-ge kelgenshe, tutastaı áıeldiń sózin estıdi, áıeldiń tárbıesin alady, áıeldiń minezin kóredi. Bala qalyptasý kezeńinde áıelden basqa ónege alatyn eshkim onyń jolynan kezdespeıdi, qaıda barsa «ustazy» áıel bolýdyń nátıjesi nege soqtyratynyn bilesiz be? Onyń psıhologıasynda sózsiz ózgeris bolatyny anyq. Baıqalmaı júrip balanyń sózi, tutyný buıymdary, minezi buzylyp burmalanady. Iaǵnı, áıeldik qasıetter ul balanyń ónboıyna qylaýlap qona bastaıdy da, ol birte-birte qanǵa ótip ómirlik kózqarastaryn, erik-jigerin, jigittik márttigin tómendetip, bara-bara «qyztekege» aınaldyrýy da ǵajap emes. Qazaq «Synyqtan basqanyń bári juǵady» dep baıaǵyda aıtyp qoıǵan. Jigitterimiz jer tabandap, sózderi shińkildep, yńyrshaqtyń astynda irgede ósken shóp sekildi sarǵaıyp jasyp turady. Olar erteń otanyn qorǵaıtyn batyr bolar ma? Ot pen sýdy keshetin, qıyndyqty sheshetin ójet bolar ma?
Men osy oıymdy jıyrma jyldan bergi kezdesýlerimde, jazǵan maqalalarymda úzdiksiz qaıtalaýdan jalyqqan emespin. Kúdigim kúshti, qaýpim basym, «nege?» deseńiz, osy elge kelgeli 25 jyldan beri balalarymyzdy oqytyp júrip kóretinimiz áıelder, sóılesetinimiz hanymdar. Mekteptegi ustazdardyń deni - áıelder qaýymy. Sebebi, muǵalimderdiń jalaqysy tómen, erkekter baılanyp otyrǵysy kelmeıdi. Muǵalim bolý qoǵamda tómen sortty jumystardyń biri bolǵandyqtan eshkim segiz saǵat kógenkózderdiń aldynda qalqıyp turýdy qalamaıdy. Erler bul jumysqa qyzyqpasa, ustaz bolýdy ar sanasa, ne shara? Oqý-aǵartý salasy erlerge suranys tastamasa, áıel muǵalim bolmaı, kim muǵalim bolady? Oqytýshylar qosynynyń salystyrmasyna qarap rettegisi kelgen eshkim joq. Bolashaǵymyzdy tárbıeleýge erler qulyqsyz. Sondyqtan da erkektik minezge jat «talpa» bolyp tóbelesetin beısharalyq beleń berýde. Tutas júıe basynan buzylǵany anyq. Pedagogıkalyq joǵary oqý oryndary bitirgen túlekteriniń qaıda baratynyna múlde qaramaıdy, memlekettik oqý júıesi de qyrýar aqsha tógip tárbıelegen mamandarynyń ornyn tabýyna bas qatyrmaıdy. Sodan soń qalypsyzdyq pen teńsizdik boı kórsetedi. Erkekti erkekshe, áıeldi áıelshe tárbıelegisi kelip otyrǵan eshkim joq. Sonyń saldarynan jigitterimiz armıadan qashady, barǵandary birinshi soqqyǵa shydaı almaı shurqan shyǵady, tyǵyryqqa tirelip, álde bir sumdyqtarǵa urynady. Qoǵamda anaý bir «ánshilerdiń» tobyndaı qyztekeler qyzyl ala bolyp boıanyp sahnadan boı kórsetedi. Siz ben biz kýá bolyp júrgen shyndyq osylaı jalǵasa beredi. Muǵalimniń sapasyna mán bermeýshilik, erkek bolýyn qadaǵalamaıtyn nemkettilik ulttyń bolashaǵyna balta shabýmen birdeı dep sanaımyn.
Osy álsizdikti dál basqan KTL (qazirgi BIL) oqytý júıesi Qazaqstanda mektep ashyp, ul balalar lıseıi, qyz balalar lıseıi baǵytyn jeke-jeke qolǵa aldy. Olardyń tárbıe baǵyty, bilim berý formasy, qımyl-áreketi múlde basqasha bolyp shyǵystyq pen batystyq tehnologıanyń ozyq úlgileri jymdasa birikti. Qazaqstanda 3000 - nan asa ulttyq mektep bar eken de, sonyń 28-i KTL (BIL). Al, shákirtterdiń memleket ishi-syrtyndaǵy bilim olımpıadasynda alǵan júldeleriniń 50-60 paıyzy úsh myń mekteptiń úlesinde, 40-50 paıyzy 28 lıseıdiń úlesinde eken. Demek, olardyń oqytý júıesi, tálim-tárbıe tásili, rýhanı ózegi basqasha ekenin osy kórsetkishten-aq anyq kóremiz. Olardyń qyzdaryn áıelder, uldaryn erkekter oqytady. Syrlary ózinshe, bilim alý qyrlary da bólek.
Dáýletbek Baıtursynuly
