Ózin-ózi óltirý ǵylymda «sýısıd» dep atalady.  QR Bas prokýratýrasynyń  dereginshe, elimizde 2018 jyly 3542 sýısıd tirkelgen, onyń ishinde 148  jasóspirim osy sýısıdten ólgen,  4234-i ózderin óltirýge áreket etken. Astana qalasynda  sýısıdtiń ósýi baıqalǵan, 128 adam óz-ózderine qol salǵan.

2018 jyly  sýısıd jasaýdyń tásili  boıynsha 2818 adam asylyp ólse,  157 adam bıikten sekirip ólgen, 127 adam ýlanyp ólgen.

Sýısıd jasaýdan 100 myń adamǵa shaqqanda  aldyńǵy orynda Soltústik Qazaqstan oblysy (36,7) tur, odan keıingi oryndar Aqmola (36,5) men Qostanaı (32) oblystarynyń enshisinde.  Eń tómengi orynda Atyraý (8,8) men Mańǵystaý (10,9) oblystary tur.

Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń 2016 jyly 100 000 adamǵa shaqqandaǵy sýısıd sanyn kórsetetin tiziminde Qazaqstan  álem boıynsha 7-orynda tur.  Eske salsaq, Qazaqstan 2007 jyly osy tizimde tórtinshi orynda bolǵan-dy.  Iaǵnı elimizdegi 100 myń adamnyń  sol kezde 30-y óz-ózin óltirgen.  

 Elimizde kámelettik jasqa tolmaǵandardyń ózine-ózi qol jumsaý sanynyń azaımaı otyrǵany kóńilińe qorqynysh uıalatady.   Óz-ózine qol jumsaǵysy kelgen balalardyń ortasha jas mólsheri 14 pen 17 jas aralyǵyǵynda. 

Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń deregi boıynsha, jer betinde sońǵy jarty ǵasyrda óz-ózine qol salýshylar sany burynǵymen salystyrǵanda 60 paıyzǵa ósken. Álem boıynsha 121 mıllıon adamnyń júıkesi juqarǵan. Sumdyq emes pe? Júıkesi juqarǵan dep otyrǵanymyz jaı sóz, bul – tutastaı úlken bir memlekettiń halqyndaı osynsha adamnyń  qoıanshyq bolý qaýpi bar, kez kelgen ýaqytta  óz-ózine ne basqa bireýge qol salýǵa qabaǵandaı daıar tur degen sóz.  Osynsha adam – uıqysyzdyqqa urynǵandar, jalǵyzdyqtan jalyqqandar,  joqshylyqtan toryqqandar, boılaryn qorqynysh pen senimsizdik bılegender, sharasyzdyq pen kúızeliske boı urǵandar, úmitsizdik pen úreıden  qajyǵandar, óshpendilik pen kekke jelingender, bolashaq pen búginnen túńilgender, qoǵamnan da, adamnan da jerigender.

Osynaý álemdik derttiń  sebep-saldaryn joqshylyqqa, kedeılikke, ash-jalańashtyqqa  taǵy jaba almaısyń. Bir kúnde «Boıngke» bes ret minip, bes ret túsetin, adamzatqa tán materıaldyq ıgiliktiń, rahattyń, qyzyq-qumardyń bárin kórgen, bári bar,  órkenıettiń órine shyqqan as ta tók amerıkalyqtardyń 25 paıyzy ózderin «júıkesi juqarǵandar» sanaıdy eken.  Jumyrtqaǵa jún ósiretin japondaryń da sonyń ar jaq-ber jaǵy. Aıtpaqshy, japondar sýısıd jasaýdan álem boıynsha alda keledi.  Sonda, bularǵa ne jetpeıdi? Túsiniksiz.

 Asylyp ólýdi emi joq belgisiz aýrý, ekologıalyq dert deıtinder  bar. Kim bilipti? Qaryzdaryn qaıtaryp, banktegi esebin jaýyp, jaýlarynan keshirim surap, turyp jatqan páterin jýyp-tazalap baryp ózin-ózi óltiretinder de az emes eken. Artyna bir japyraq qaǵaz qaldyrmaı, o dúnıege ún-túnsiz, op-ońaı attanyp kete baratyndarda esep joq. Munyń artynda ne tur? Munyń syryn ǵylym áli sheshe alǵan joq.

Áldekimniń jan shoshyrlyq jat qylyǵyn sezse, atam qazaq dereý mal ba­ýyzdap, qan shyǵaryp, ne áldebir jan-janýardy, jándik-pándikti ólgisi kelgen adamnyń kózine kórsetip asyp qoıatyn bolǵan. Álgi bátshaǵardyń jany shoshy­syn, sumdyq báleketten beti qaıtsyn degeni. Balanyń moınyna jip salyp oı­naǵanyn kórse, dereý tyıym salǵan.

Óz-ózine qol salý sharıǵat boıynsha eń aýyr kúná . Barlyq álemdik iri dinderdiń bárinde solaı. Buryn ózin ólim­ge qıǵandardyń janazasyn shyǵar­maı, kópshilik jerlengen qorymǵa jolatpaı, baq­sy­nyń molasyndaı shoshaıtyp jeke kómetin bolǵan.

Sońǵy jyldary adam turmaq, jan-janýarlardyń da ózin-ózi óltirýi jıi kórinis bere bastaǵan. Alyp kıtterdiń óz-ózderin jaǵalaýǵa laqtyryp óletinderi kóbeıgen. Muny keıbir ǵalymdar jalǵan jańǵyryq-dybys berý arqyly adam saıtanynyń jasap otyrǵan qysastyǵynan kóredi. Ǵylym men tehnıkanyń jetistigin teris maqsatqa paıdalanyp, adam balasynyń mıyna da osyndaı ólimge shaqyratyn «úgit» engizip oınap otyrǵandar bar shyǵar, bálkim.

          Jasóspirimderdiń óz-ózine qol jumsaýyna áser etken sebepterdi saraptaǵanda, kóbinese zorlyq-zombylyq, turmystyq kıkiljiń, qylmystyq jaýapkershilik aldyndaǵy zańǵa baılanysty qorqynysh, otbasyndaǵy kıkiljiń, ata-ana aldyndaǵy, mekteptegi jasaǵan isi úshin úreılený olardy osy iske ıtermelegenin kórsetken. Jasóspiorimderdiń psıhıkasy óte názik, asa sezimtal bolatynyn ata-ana da, muǵalimder de, ókinishke qaraı, eskere bermeıdi.  Balalardyń óz-ózderine qol jum­sap, o dúnıelik bolýynyń  kóbeıip ketken sebebin psıhologtardyń kóbisi júgensiz aqparattyq tasqynnan, ınternettegi saıtanı saıttardan, qoǵamdaǵy azǵyndyqtyń artýynan, bilim berýge baılanysty bala júıkesine shekten tys salmaq túsýden kóredi.

 Oıyn balasynyń minezindegi, júıkesindegi aýytqýshylyqqa syrtqy ortanyń da yqpaly orasan. Máselen, ólimdi dáripteıtin «Emo» degen uıym bar. Osy uıym músheleriniń aıtýynsha, «Emo» ólgen adamdy somdaıdy. Qara tústi kıim kıip, kózin, tyrnaǵyn qaraǵa boıaıdy. Joldastaryn ajaldan qoryqpaýǵa úgitteıdi. Ózine qol jumsaýdy qalypty nárse sanaıdy. Kúre tamyrlary tilim-tilim bolyp júredi.  Bul uıymnyń músheleriniń sany  qansha ekenin eshkim bilmeıdi.
           Búgingi jańa qazaqtyń da, jańa qazaq bolýǵa jantalasqan qara qazaqtyń da balasy mektepten úsh tildi: qazaq, orys, aǵylshyn tilin jetik bilip shyǵýy kerek. Munyń syrtynda bıdiń, sporttyń, mýzykanyń túr-túrin meńgerýi tıis. Naǵyz zamanaýı, jan-jaqty jetilgen jan bolý úshin jeti jurttyń tilin bilýi, myń san tehnıkanyń qulaǵynda oınaı bilýi kerek. Stýdent kezinde birneshe mamandyqty qatar meńgerýi shart. Shańǵy, kónkı, kóliktiń túr-túrin tebýi, gólf, bılbord oınaýy, sýda júzýi, parashútpen sekirýi, atpen shabýy, álpınızmmen, erobıkamen shuǵyldanýy artyqtyq etpeıdi. Áıtpese kóshten qalyp qoıady. Damyǵan ortaǵa ene almaıdy. Tez oılap, tez qımyldaıtyn balalar kúni-túni osy jolda janyǵyp, jantalasýmen sharshaıdy. Al endi baıaý oılap, baıaý qımyldaıtyn balalarǵa osynyń bárin meńgerý, úlgerý úshin  adam emes, ne jyn, ne robot bolý kerek. Olardyń da jan kúızelisi osy jerden bastalady. Úlkender de jetisip júrgen joq, bankterden alǵan birneshe kredıtin óteýi tıis, ıpotekamen alǵan úıi taǵy bar, jumystan aıyrylyp qalý ne aýyryp qalý qaýpi de joq emes, stýdent balalary aqyly júıede oqıdy, jurttan qalmaýy úshin tezirek kólik alýy da qajet. Baılardyń ýaıymy budan da kóp. Osynyń bári júrek pen júıkege salmaq salyp, tıtyqtatyp, kúızelisin jeńildetý úshin ýys-ýys dári ishedi, araqqa salynady, esirtkige áýestenedi, jeńil júriske túsedi. Báribir tyǵyryqtan ońaılyqpen shyǵar jol tappaıdy, ómirdiń túrli synaǵyna tótep bere almaı, odan saıyn quldyrap, qurdymǵa birtaban jaqyndaı túsedi.

         Batys ǵalymdary suraý salý nátıjesinde adamdardyń qyryq pen elý jastyń arasynda depressıaǵa eń kóp shaldyǵatynyn anyqtady. Munyń sebebi adam osy jasta ómirdiń ashshy shyndyǵymen betpe-bet keledi eken, jastyq shaqtaǵy úmit kútken aıaýly armandarynyń, ómirlik maqsat-josparlarynyń oryndalmaǵany jáne endi oryndalmaıtyny psıhıkasyna salmaq túsiretin kórinedi. Al elý, alpys jastan asqan soń bárine moıynsunyp, múmkindiginshe baısal tartyp, sabyrly bola túsedi eken.

Ǵulamalardyń aıtýynsha, jas kelgen saıyn adamdy qınaıtyn úsh-aq saýal: qaıdan keldim? Ne úshin jaratyldym? qaıda baram? Buǵan jaýap tappaǵandardyń kóńiline qaıaý túsip,  sózsiz tuıyqqa tireledi. Ómirdi maǵynasyz sanap, eshbir mán taba almaı, ashyq kúnde adasady. Jaýap tapqandar sózsiz qutylady. Jaryq dúnıemen óz erkimen qoshtasqysy kelgender ózin qınaǵan azap-mehnattan ózin óz qolymen máńgi joq etý arqyly birjola qutylam dep oılaıdy. Qatty qatelesedi. Adam eshqashan ózin máńgi joq qyla almaıdy. Bu dúnıeniń qıynshylyǵynan qutylǵanmen, o dúnıedegi tozaq azaby  kútip turady.

«Azyp-tozýdyń, kúızelis pen kúıgelektiktiń bári de ımannyń tolyq bolmaýynan nemese álsizdiginen» deıdi din ǵulamalary. Baqyt – baılyq, aqsha ne basqa emes, jan-dúnıeniń tynyshtyǵy, júrektiń sabyr-baraqat tabýy. Barǵa – shúkir etýde, joqqa – sabyr qylýda. «Qanaǵat – qaryn toıǵyzar» degende  babalarymyz osyny aıtqan.