Qazirgi qazaq tiliniń damýyna aýdarma ádebıet, bylaısha aıtqanda, aýdarma tili eleýli áserin tıgizip otyr. Bul áserdiń kúshi ásirese merzimdi baspasózden aıqyn kórinedi. Osy turǵydan alǵanda ana tilimizdi taza saqtaý, ony baıytý jolynda baspasózimiz zor rol atqara alady. Bul isti baspasózdiń ózinen bastaý kerek desek, qatelese qoımaımyz. Óıtkeni jaqsy maǵynada aıtylatyn aýdarma tilimen qatar baspasózge teris áserin tıgizip, tilimizdi shubarlap júrgen «úlgiler» de az emes. Kúndelikti gazet nómerinen nemese basylyp shyqqan kitap betterinen mynadaı sóz tirkesterin oqyǵanyńda qatty nalısyń: «olar mindettiń bıik dárejesinde tur»; «esińizde bolsyn, biz sizge eleýli túrde úmit artamyz»; «ózimniń qaıran qalǵanymdy bildirmeske shydaı almaı otyrmyn»; «buryńǵy sheshimderdiń oryndalýyna qol jetkizbekshisiz be?»; «Ókili bolyp tabylasyz ǵoı»; «barynsha saq túrde»; «aýyl sharýashylyǵyn odan ári damytý úshin»; «zor órleý ústinde»; «taǵdyrdyń erkine tastaldy»; «Polsha men Chehoslovakıany azat etýge bastama salyndy»; «halyqtyń az bóligin quraıdy» t.t.
Keıbir joldastar qazaqtyń birli-jarym tól sózderin de burmalap qoldanady: aspaz deýdiń ornyna aspazshy, dıqan deýdiń ornyna dıqanshy, shashtaraz deýdiń ornyna shashtarazshy, kýá ornyna – kýáger dep jazady.

Árıne, munyń bári - óner retindegi, tvorchestvo retindegi aýdarmadan túk habary joq, tek kálka jasaýdy ǵana biletin nemese qazaq tilinde materıal ázirlegende oryssha oılap otyryp jazatyn adamdardyń qalamynan shyqqan «úlgiler». Keltirilgen mysaldardyń árqaısysy qazaq tiliniń normalaryna kórneý qaıshy keletinin, tilimizdi bylǵaıtynyn túsiný qıyn emes. Eger kálkadan bezip, shyn tvorchestvolyq aýdarma jasaıtyn bolsaq, «s bolshım podemom» degen tirkesti «qyzý jigermen» nemese «ynta-yqylaspen» degen sózdermen berýge ábden bolady, budan tupnusqa maǵynasynyń dáldigine eshbir nuqsan kelmeıdi. «Dalneıshee razvıtıe selskogo hozáıstva» degen oryssha tirkeste «dalneıshee» degen sóz turǵandyqtan «árqashan da», «odan ári» degen sózderdi qoldanamyz, al bulardyń qıyspaı turatynyn, sondyqtan oryssha tirkestiń maǵynasyn «aýyl sharýashylyǵyn órkendete berý» degen sózdermen dál berýge bolatynyn oılap jatpaımyz. Eger tupnusqanyń syrtqy formasyna tańylyp qalmaı, onyń dál maǵynasyn qazaqsha jattyq tilmen berý maqsatyn kózdeıtin bolsaq, onda «ókili bolyp tabylasyz» degendi «ókilisiz», «eleýli túrde úmit artamyz» degendi «úlken úmit artamyz», «barynsha saq túrde» degendi «asqan saqtyqpen», «osyndaı túrde» degendi «osylaısha» dep alǵanymyz durys emes pe?!

Balalarǵa arnalǵan beıbitshilik jyrynyń (orysshasy) «Pýstvsegda býdet solnse» degen joly qazaq tilinde «Árqashan kún sónbesin» bolyp shyqqan. Sóılem músheleriniń logıkalyq baılanysy turǵysynan alǵanda orysshasyn bulaı aýdarý durys emes, óıtkeni «Kún sónbesin» degen anyqtaýysh tujyrymǵa «eshqashan» degen sóz laıyq, al «árqashan» degen sózdi qoldanar bolsaq onda «Árqashan kún bola bersin» nemese «Árqashan kún nuryn shashsyn» degen maǵynada alǵanymyz jón.
Televızıa men radıo habarlarynda da shalaǵaılyq kezdesip otyrady. Máselen, tańerteńgi habarlardyń sońynda aýa raıyna baılanysty «Kún bulttanyp, jaýyn-shashyn bolmaıdy» degen tirkesti estip, buǵan da nalımyz. Óıtkeni bul tirkestiń baıybyna barar bolsaq, munda til normasy ǵana emes, logıkalyq oılaý zańy da saqtalmaǵanyn ańǵaramyz. Túrli qubylystardyń, onyń ishinde aýa raıy qubylystarynyń da sebebi men saldary bar. Kún bulttansa (sebep), jaýyn-shashynnyń (saldar) bolýyn kútý ábden oryndy. Kún ashyq nemese ala bultty bolsa, jaýyn-shashynnyń bolmaıtyny aıan. Biraq kún bulttanǵanymen, jańbyrdyń nemese qardyń jaýmaýy da yqtımal. Sonda joǵarydaǵy «kún bulttanǵandyqtan jaýyn-shashyn bolmaıdy» degen sıaqty uǵym týǵyzatyn teris tirkesti «kún bulttanǵanymen, jaýyn-shashyn bolmaıdy» nemese «kún bulttanady, biraq jaýyn-shashyn bolmaıdy» dep qurǵanymyz durys emes pe?!

Kálka degen nárse eshqashan da aýdarma tásili retinde tanylǵan emes jáne de tanylmaıdy da. Kálka degenimiz belgili bir sóz tirkesiniń, sóılemniń, túrli frazeologızmderdiń, ǵylymı formýlalar men anyqtamalardyń bir tilden ekinshi tilge aýdarylǵan dál kóshirmesi, basqasha aıtqanda túpnusqa formasynyń ekinshi sózbe-sóz qaıtalanýy. Kálkany óte-móte kerek etetin tehnıkalyq ǵylymdar men jaratylystaný salasyn bylaı qoıǵanda, jalpy áleýmettik-ekonomıkalyq jáne ásirese kórkem ádebıet salasynda kálka boıynsha jasalǵan aýdarma úlgileriniń ájetke jaraıtyndary kemde-kem. Túpnusqa men aýdarma formasynyń úılesýi, dálme-dál kelýi, sóıtip, jańa nusqanyń barsha jurtqa tanylyp, tilimizge enýi kálkanyń jaramdylyǵyn kórsetetin ólshem bola almaıdy. Tildegi mundaı qubylys jurtshylyq qabyldaǵan nusqanyń aýdarma jasalǵan tildiń talaptary men normalaryna sáıkes keletinin ǵana dáleldeıdi. Sondyqtan dálme-dál aýdarý degen uǵym men kálka jasaý degen uǵymnyń ekeýi eki basqa nárse. Alǵashqy uǵymnyń mánisi – tupnusqanyń mazmuny men rýhyn ekinshi tilde ǵylymı turǵydan dál berý, ıaǵnı sol tildiń talaptaryna sáıkes keletin adekvatty aýdarma jasaý degen sóz. Mundaı tvorchestvolyq iske jan-jaqty bilimi, kerek deseńiz, daryny bar adamdar ǵana jaraıdy. Al mundaı qabileti joqtar árqashan da kálkaǵa júginedi, ıaǵnı tupnusqany turǵan qalpynda ekinshi tilge kóshire salady. Osy kúni baspasózde kezdesip júrgen rabaısyz, sóleket tirkester – osyndaı kálkashylardyń «týyndylary».

Kálka jasaý jolymen orys tilinen qazaq tiline aýysqan azyn-aýlaq nusqalar, atap aıtqanda, «balyqshy balyqshyny alystan kóredi» (kýlık kýlıka vıdıt ızdaleka), «eshten kesh jaqsy» (lýchshe pozdno, chem nıkogda), «kózdiń qarashyǵyndaı saqtaý» (berech kak zenısý oka), «laı sýdan balyq aýlaý» (lovıt rybý v mýtnoı vode) sıaqty frazeologıalyq tirkester jarasymdy, qonymdy bolǵandyqtan tilimizge sińip ketti. Biraq, qaıtalap aıtaıyq, kálkadan týǵan nusqalardyń deni qazaq tiliniń normalaryna qaıshy keletindikten, beıne egin ishindegi aram shóp nemese saý tándegi óli et sıaqty, sumpaıy kórinip turady.

Nashar maǵynadaǵy aýdarma tili áseriniń taǵy bir kórinisi keıbir gazetterde, radıo men televızıa habarlarynda «jumystyń qandaı formasy bolmasyn», «esep jasalyndy», «sharýashylyqtyń tabysy eseptelindi», «partıa uıymynyń kemshilikteri kórsetip otyryldy», «osyndaı jumys istelýi tıis» degen sıaqty teris tirkester qoldanylyp júr. Bulardyń teris bolatyn sebebi, tirkesken sózderdiń nusqalary ádebı tilimizdiń normalaryna qaıshy keledi.

«Jumystyń qandaı formasy bolmasyn» degen tirkes «kakaıa by nı byla forma raboty» degen oryssha nusqadan, ıaǵnı kózsiz kálka jasaýdan kelip shyqqan. Al ádebıetshilerimiz ben jýrnalıserimizdiń deni qazaq tilinde ejelden qalyptasqan «jumystyń qandaı formasy bolsa da (nemese bolsyn)» degen durys nusqasyn qoldanady. Sondaı-aq «jasalyndy», «eseptelindi», «otyryldy» degen sıaqty etistik formalary aýyzeki sózde aıtylǵanymen, baspasózde tek qana «jasaldy», «esepteldi», «otyrdy» degen nusqada qoldanylýy kerek. Tildi jaqsy biletin adam «isteýi tıis» dep aıtpaıdy da, jazbaıdy da. Óıtkeni mindetti, boryshty tıis, tıisti degen túıindilerdiń aldynda turatyn jóneý sóz árqashan da barys jalǵaýda bolýy kerek: «oryndaýǵa mindetti», «atqarýǵa boryshty», «isteýge tıis» (tıisti) t.t.

Qazirgi kezde keń óris ala bastaǵan, ásirese radıo men televızıa habarlarynda jıi kezdesip júrgen shalaǵaılyq - «jospar 20 prosentke oryndaldy», «tabys eki esege artty» degen sıaqty sóz tirkesteri. Bul rette «20 prosent oryndaldy», «eki ese artty» degen jón emes pe?! Sonymen qatar «jaıynda», «jóninde», «týraly», «haqynda» sıaqty kánigi anyqtaýysh sózderimiz turǵanda keıbir ádebıetshiler men jýrnalıserdiń «jaıly» degen sózge nelikten áýestenip júrgenin túsiný qıyn.
Ana tilimizdiń baılyǵyn paıdalaný, til zanynyń talaptaryna sáıkes jańa sóz jasaý jáne ınternasıonaldyq sózderdi paıdalaný jolymen qazaq tiliniń ǵylymı termınologıasy belgilenip, qalyptasty, qazaq leksıkasyna myńdaǵan jańa termınder, uǵymdar, frazeologıalyq tirkester berik enip, qazir qazaqtyń baıyrǵy tól sózderi qatarynda jalpylama qoldanylyp júr.
Internasıonaldyq termınderdiń, onyń ishinde orys sózderiniń qazaq tiline kópten enýiniń zańdylyǵy is júzinde aıdan anyq dáleldenip otyr. Sondyqtan buryn qabyldanǵan termınderdiń shetinen qaıta qaraý jaıynda qazir áńgime bolýy múmkin emes. Biraq keıbir termınderdi anyqtaı túsý, ásirese ınternasıonaldyq termınderdiń syn esimdik formalaryn qoldanýdy bir izge salý jóninde pikirler aıtylýy ábden oryndy.

Eń aldymen dyq, lyq, tyq, dik, lik, tik, shyl, shil jurnaqtaryna bitetin syn esimderdi qoldanýda ala-qulalyq kóp. Bul jóninde qalyptasqan durys tájirıbe mynadaı. Qazaq tiliniń normalaryna sáıkes adam jóninde, sondaı-aq adam ómirimen tyǵyz baılanysty partıa, uıym, qaýym, qoǵam, tap, top jóninde shyl nemese shil qosymshaly syn esimder, al adamnyń is-áreketin sıpattaý úshin basqa jurnaqtarǵa bitetin syn esimder qoldanylýǵa tıis. Máselen, «progresıvnoe chelovechestvo» – «progresshil adamzat», «progresıvnoe obshestvo» – «progresshil qoǵam», «progresıvnoe dvıjenıe» – «progrestik qozǵalys».

Aıta ketý kerek, keıbir joldastar jurnaqtardyń osyndaı erekshelikterin ajyrata bilmeı, túrlishe qoldanylyp júrgen belgili bir syn esimderdi dýblet sózderge jatqyzady. Bul durys emes. Máselen, baspasózde «progresıvnyı stroı» degen kúrdeli termınniń tórt túrli nusqada – «progresıvtik qurylys», «progresti qurylys», «progrestik qurylys», «progresshil qurylys» – dep jazylýynda eshqandaı dýblettilik joq, óıtkeni bulardyń ishindegi birden-bir durys nusqa – «progrestik qurylys», al basqalary – tek uqypsyzdyq pen shalaǵaılyqtyń nátıjeleri.
Orystyń «pedagogıcheskıı» degen syn esiminiń qazaqsha nusqalary «pedagogıkalyq» jáne «pedagogtik» degen sózder jóninde de osyny aıtý kerek. Bular da dýbletter emes, óıtkeni bul syn esimderdiń árqaısysy belgili bir uǵymdy ǵana bildiredi. Máselen, ǵylym, pán maǵynasyndaǵy «pedagogıka» degen túbirden shyqqan syn esim formasy tek qana «pedagogıkalyq» bolýǵa tıis: mysaly, «pedagogıkalyq ınstıtýt», «pedagogıkalyq tálim» –tárbıe, t.t. Al osy ǵylymnyń ókili «pedagog» jóninde qoldanylatyn syn esim formasy – tek qana «pedagogtik»; «pedagogtik tájirıbe», «pedagogtik jumys stajy», t.t. Bulardy bir-birimen shatastyrmaý kerek.

Biz ınternasıonaldyq ataýlardyń anyqtaýysh syńaryn syn esimdik jurnaqpen, al qazaqsha termınderdi kóbinese ızafet formasynda qoldanyp júrmiz. Máselen, ınternasıonaldyq termınder: «demokratıalyq respýblıka», «demokratıalyq memleket», «sosıalısik qoǵam», «monarhıalyq qurylys»; qazaqsha ataýlar: «tap kúresi», «azamat soǵysy», «Otan soǵysy» t.t. Buǵan jattyǵyp ketkenimiz sonshalyq, ataýlardyń alǵashqylaryn «demokratıa respýblıkasy», «demokratıa memleketi», «sosıalızm qoǵamy», «monarhıa qurylysy» dep ızafet formasyna aınaldyrsań, bulardyń termındik sıpaty álsirep qalatyn sıaqty kórinedi. Al eger joǵaryda kórsetilgen qazaqsha ataýlardy syn esimdik jurnaqpen «taptyq kúres», «azamattyq soǵys», «Otandyq soǵys» dep jazatyn bolsaq bular jurttyń kópshiligine turpaıy estiledi. Demek, kóbirek kezdesetin tájirıbege sáıkes ınternasıonaldyq ataýlar qatysatyn kúrdeli termınderdiń anyqtaýshysyn kóbinese jurnaqpen, al qazaqsha ataýlardy kóbinese ızafet formasynda qoldanǵan durys sıaqty. Bizdiń kóbinese degen sózdi basa aıtyp otyrǵan sebebimiz, bul tájirıbeni eshbir ózgertýge jatpaıtyn myzǵymas erejege aınaldyrmaý kerek. Sol sıaqty keıbir retterde qazaqsha ataýlardyń anyqtaýshysyn jurnaqpen belgilegen tıimdi. Mysaldar: «qoǵamdyq qurylys», «danyshpandyq ósıet», «ustazdyq tárbıe», «aǵalyq aqyl-keńes», «aýdandyq uıym» t.t.

Shyǵys halyqtary tilderinen qazaq leksıkasyna aýysqan «ádebı», «áskerı», «mádenı», «rýhanı», «saıası», «tabıǵı», «tarıhı» sıaqty syn esimdik forma qazirgi kezde birkelki qoldanylyp júr. Oryssha «professıonalnyı», «obshestvennyı» degen syn esimderdiń qazaqsha balamalary «kásiptik» - «kásibı», «qoǵamdyq» – «qoǵamı» bolyp eki túrli alynyp keledi. Teginde bulardyń birinshi nusqalaryn ǵana qoldanǵan jón: mysaly, «kásiptik baǵdar» («professıonalnaıa orıentasıa») – «qoǵamdyq qurylys» («obshestvennyı stroı»).

Aqyrynda, baspasóz betinde kezdesip júrgen ala-qulalyqty birjola joıyp, kúrdeli termınder men túrli ataýlardy birkelki paıdalaný máselesin túpkilikti sheshken jón. Máselen, Qazaq memlekettik ýnıversıteti – úsh sózden quralǵan kúrdeli termın, bul sózderdi bir-birinen aıyryp áketýge áste bolmaıdy, endeshe ýnıversıtetke S. M. Kırov esimi berilgendikten ony Qazaqtyń S. M. Kırov atyndaǵy memlekettik ýnıversıteti dep alýdyń eshbir qısyny joq. Durysy, S. M. Kırov atyndaǵy Qazaq memlekettik ýnıversıteti. Tipti buǵan taǵy bir qosymsha jasalǵan kúnde de alǵashqy úsh sóz áste jubyn jazbaýǵa tıis. Qazaq memlekettik akademıalyq drama teatry – bes sózden quralǵan kúrdeli termın bolatyn, keıin bul teatr Eńbek Qyzyl Tý ordenimen nagradtalyp, Muhtar Áýezov esimi berildi. Qazir teatrdyń tolyq aty esebindegi kúrdeli termın on eki sózden qurylǵan: Eńbek Qyzyl Tý ordendi Muhtar Áýezov atyndaǵy Qazaq memlekettik akademıalyq drama teatry. Osy dáıektilikti saqtamaǵan kúnde kúrdeli termın teris qoldanylǵan bolyp shyǵady. Ordender men medaldar attarynyń, áskerı jáne qurmetti ataqtardyń jazylýy jóninde de osyny aıtý kerek.

Qazaq tilinde shyǵatyn merzimdi baspasózde orys tilinen aýysqan birtalaı geografıalyq ataýlar osy kúnge deıin ár túrli alynyp keledi. «Ýral» – «Oral» (taý men ózen aty), «Sıbır» – «Sibir», «Orenbýrg» – «Orynbor», «Chelábınsk» – «Chelábi», «Omsk» – «Omby» t.t. 1968 jyldyń aıaǵynda ótkizilgen ǵylymı-praktıkalyq konferensıada dástúrli jolmen burynnan qalyptasqan ataýlardyń shegin aqtyq ret belgilep, budan basqalarynyń bárin oryssha nusqalary boıynsha qoldaný qajet degen usynys aıtylǵan-dy. Biraq termınologıalyq komısıa bul jóninde áli de tıanaqty sheshimge kelgen joq.

Kórnekti jazýshymyz, Sosıalısik Eńbek Eri, akademık Ǵabıt Músirepov bir úlken jıynda qazaq tilinde qoldanylyp júrgen «ózara syn» degen ataýdyń oryssha tupnusqaǵa – «samokrıtıka» degen sózge dál kelmeıtinin óte durys aıtty. Osyndaı birer ózgeris jasaý jaıynda áńgime bolǵanda keıbir joldastar buryn qabyldanǵan tıisti nusqalardyń ábden qalyptasyp, dástúrge aınalǵanyn syltaý etedi. Biraq daǵdy-dástúrdiń ozyǵy da, tozyǵy da bar, sondyqtan eskirgen nemese qate termınderdi batyl alastap tastap, olardyń ornyna jańa termınder men ataýlardy qoldanýdan qashpaýymyz kerek.

Qazaq tilinde tár túrli aıtylyp, jazylyp júrgen birtalaı dýblet sózder bar. Munyń ózi keıde negizsiz aıtysqa aınalyp ketip júrdi. Shynynda tórkindes eki sózdiń anaýsy durys, mynaýsy teris dep tóndire dáleldeý qıyn. Bul jónindegi birden-bir ólsheýish tájirıbe bolýǵa tıis. Álbette, baspasózde dýbletterdiń qaısysynyń óte-móte kóp qoldanylyp júrgenin anyqtap, soǵan jip taǵý, ıaǵnı egizdiń bir syńaryn ádebı norma etip qabyldaý – til mamandary men termınkomnyń mindeti. Sonda, máselen «ájim»-«ajym», «ájýa»-«ajýa», «basqa»-«basqadaı», «ózge»-«ózgedeı», «qazir»-«kázir», «ómir»-«ǵumyr», «kóńil»-«keýil», «luǵat»-«ulaǵat», «paıym»-«baıym», «palýan»-«balýan», «peıil»-«beıil» degen dýbletterdiń birinshi syńarlaryn quptaıtyn bolsaq, osylardy ereje retinde qoldanǵanymyz jón. Árıne, budan dýbletterdiń ekinshi syńarlaryn múlde alastap tastaý kerek degen uǵym týmasqa tıis. Qaıta bular jergilikti halyqtyń, belgili bir keıipkerdiń sóıleý mánerin sıpattaý úshin kórkem ádebıet shyǵarmalarynda birinshi syńarlarymen qatar qoldanyla beredi. Júre kele keıbir dýbletterdiń «ókimet»-«úkimet», «ǵylym» –«ilim» degen ataýlar sıaqty derbes maǵynaǵa ıe bolyp ketýi de ǵajap emes.

Osy arada «luǵat»-«ulaǵat» degen dýbletter jóninde bir-eki sóz aıta ketkenimiz keledi. «Qazaq tili orfografıalyq sózdiginiń» alǵashqy basylymdarynda bulardyń birinshi syńary ǵana kórsetilip, ekinshisi aýyzǵa alynbaı kelgen-di. Qazaq sovet ensıklopedıasynda da tek «luǵat» degen uǵymǵa ǵana túsinikteme berilgen jáne munyń túrik sózi ekendigi aıtylǵan. Al baspasózde bul dýbletterdiń eki syńary da qoldanylyp júrdi: «luǵatty ustaz» jáne «ulaǵatty ustaz». Sondyqtan bulardyń tórkini bir degen pikirdi quptaý kerek sıaqty. Solaı bola tursa da, bir ǵajap jeri, sózdiktiń sońǵy basylymynda bular ár túrli maǵynadaǵy uǵymdar qatarynda alfavıt retimen eki jerde keltirilgen.
Taǵy bir qatty eskeretin nárse, dýbletterdi sınonımdermen shatastyrmaý kerek. Óıtkeni sınonımder til baılyǵyna jatady, sondyqtan bulardyń árqaısysyn óziniń maǵynalyq óresinde saralap paıdalana bilý shart. Bul jerde fılologıa ǵylymynyń doktory K. Ahanovtyń «Qazaqstan kommýnısi» jýrnalynyń 1965 jylǵy 2-nómerinde jarıalanǵan maqalasynyń mazmunyn qysqasha eske salyp ótýdi maqul kóremiz. Maqalada Qazaq SSR Ǵylym akademıasy Til bilimi ınstıtýtynyń atynan shyǵyp júrgen eńbekter men sózdikterde bir izdilik joq ekeni, sonyń saldarynan birikken sózder men sóz tirkesteriniń bir-birimen shatastyrylyp júrgendigi kórsetilgen. Máselen, «Qazaq tiliniń túsindirme sózdiginde» (eki tomdyq, 1959-1961 jyldary jaryq kórgen) «kólbaqa», «qurbaqa», «atshabar», «aqsúıek», «kókmı», «balqaımaq», «balmuzdaq», «birbetkeı», «jolbıke» sıaqty sózder birikken sózder retinde birge jazylǵan da, al «Birikken sózder men sóz tirkesteriniń orfografıalyq sózdiginde» atalǵan sózder sóz tirkesteri túrinde bólek jazylǵan («kól baqa», «qur baqa» t.t.). Sóz tirkesteri men birikken sózderdiń jigin ajyrata bilmeýshilikten «Qazaq tiliniń orfografıalyq sózdiginde» de osyndaı ala-qulalyq kezdesip otyrady.

Al birikken sóz ben sóz tirkesiniń aıyrmashylyǵy nede? Árbir birikken sóz bir ǵana uǵymdy bildiredi («tasbaqa», «kólbaqa»), munda birikken sózdiń alǵashqy jartysy («tas», «kól») – zattyń, jándiktiń syny emes, birtutas uǵymnyń ajyramas bóligi. Sondyqtan «kólbaqa», «qurbaqa», «tasbaqa», «besatar», «altyatar» degen sıaqty birikken sózderdi «tas baýyr», «tas qarańǵy», «tas júrek», «alty alasy, bes beresi joq» degen sıaqty frazeologıalyq tirkestermen áste shatastyrýǵa bolmaıdy. Óıtkeni ekinshi tizbede tirkestiń alǵashqy syńary syn esim rolin atqarady.
Osy óte júıeli, nanymdy pikirge qosylmaý múmkin emes. Bul pikirdi akademık İ. Keńesbaev ta durys dep biledi («Qazaqstan kommýnısi» jýrnalynyń 1965 jylǵy 7-nómerin qarańyz). Biraq Til bilimi ınstıtýtynyń eńbekterindegi ala-qulalyq áli arylmaı keledi. Sonyń saldarynan gazetter men jýrnaldarda birikken sózder men sóz tirkesterin jazýda eshbir tártip joq ekeni, kez kelgen sózdi árkimniń óz qalaýynsha, birde bólek, birde biriktirip jazatyny aıtpasa da belgili. K. Ahanov joldastyń maqalasynda jáne ǵylymı-praktıkalyq konferensıada sóılegen birqatar ǵalymdardyń sózderinde mynadaı usynys jasalǵan:

1. Bir ǵana uǵymdy bildiretin kúrdeli ataýlar («kólbaqa», «qurbaqa» t.t.) árqashan da birge jazylýǵa tıis. Al eger kúrdeli sózdiń alǵashqy syńary syn esim rolin atqaratyn bolsa, ıaǵnı sońǵy sózdiń anyqtaýyshy bolsa, bulardy sóz tirkesi retinde bólek jazý kerek, máselen, bıdaı (pshenısa) daqylynyń aıyrym belgileri: «aq bıdaı», «qyzyl bıdaı», «jazdyq bıdaı», «kúzdik bıdaı». Biraq basqa daqyldyń (roj) aty retindegi «qarabıdaı» joǵaryda atap kórsetkenimizdeı, birge jazylady. Sol sıaqty «temir jol», «temir taıaq» degen sózderdegi «temir» sońǵy sózdiń anyqtaýshysy bolǵandyqtan bólek jazylady, al «temirjolshy» degen kúrdeli ataýdyń birge jazylatyn sebebi, temir degen bólshektiń syn esimdik sıpaty joq, tek temir jolda isteıtin qyzmetker degen uǵymdy ǵana bildiredi.
2. Eki sózden quralǵan kúrdeli syn esimder árqashan da birge jazylýǵa tıis: máselen, «aqsary», «qaratory», «kókala», «qyzylkúreń», «ekeýara», «úsheýara», «halyqaralyq», «búkilhalyqtyq», «búkilodaqtyq», «dúnıejúzilik», «aýylsharýashylyq» t.t. Al eger kúrdeli syn esim úsh sózden quralǵan bolsa, alǵashqysy bólek jazylýǵa tıis. Máselen, «búkil dúnıejúzilik».
Túrli ǵylym salasynda kezdesetin termınder men ataýlardy bir izge salýda termınologıa komısıasy kóp jumys tyndyrdy. Máselen, orystyń «arbýz» degen ataýy respýblıka kóleminde negizinen «arbyz», «darbyz», «qarbyz» delinip, al «ogýres» degen ataý – «badyran», «qıar», «úgirshik» delinip, túrlishe qoldanylyp kelgen edi. Termınkom bulardyń neǵurlym kóbirek taraǵan nusqalaryn – «qarbyz» jáne «qıar» degen túrlerin ǵana túpkilikti qabyldady.
Qoryta aıtqanda, aýdarma isindegi, termınologıa men orfografıa salasyndaǵy kemshilikter men shalaǵaılyqtardy, ádebıet pen baspasózde oryn alyp kele jatqan ala-qulalyqty birjola joıý úshin áli de kóp jumys isteýge týra keledi.

«Jýrnalıs paryzy» kitaby, «Qazaqstan» baspasy 1986 jyl

Derekkóz: Qaınar Oljaıdyń Facebook-tegi paraqshasy

Usynǵan: Gúlim Jaqan