Kóńilińizge kelse de aıtaıyq, ınvestor tartý degen syltaýmen munaıyn, gazyn, jerasty, jerústi baılyǵyn satyp, tarıhı jergilikti ultynyń tilin qajeti joq  tilge aınaldyryp, aýzynan emshek súti ketpegen sábıiniń ýyljyǵan jas mıyna úshtildilik degen ýdy quıyp álemdegi ozyq memleketterdiń qataryna kirgen el, ne o zaman, ne buzaman tarıhynda bolǵan emes. Mundaı «nur saıasatty» oılap tapqan  tek Qazaqstan basshylyǵy ǵana jáne ony qazaqqa nıeti túzý, qazaqqa ishki pıǵyly durys adam «oılap tapqanyna» kúmándanýdyń esh aıyby joq. Munaıdy qoıyńyzshy, munaı kóbeıse, qazaqqa qudaı kóbeıedi eken, odan da tildi ǵana aıtyńyzshy. Álemdegi eń ozyq, eń qýatty elderdi bylaı qoıǵanda aýyly aralas, qoıy qoralas kórshi Ózbekstan men Túrikmenstannyń ózi eń áýeli ózbektiń, túrikmenniń ulttyq tilin, ulttyq mádenıetin memleketiniń eń basty ıdeologıalyq qarýy etip-aq ashtan qatyp, kóshten qalyp jatqan joq. Qytaıyńyz da, orysyńyz da ǵasyrlar boıy basyna qandaı zaýal shaq týsa da ulttyq mádenıetin, ulttyq tilin aman saqtap qalýdy birinshi kún tártibine qoıyp kelgenin tarıhtan oqyp otyrmyz. Al 2000 jylǵa jýyq alty álemniń  túkpir-túkpirine shashyrap ketken evreıler she? Olar qaı ádispen bolsa da, áıteýir 1947 jyly memleketin quryp ala salysymen eń áýeli evreıdiń ulttyq mádenıetin, ulttyq tilin, ulttyq salt-dástúrin qalpyna keltirýdi, qazekeńshe urandatyp aıtsaq «Rýhanı jańǵyrýdy»  birden qolǵa aldy. Sóıtken alaqandaı ǵana Izraıldiń ishki, syrtqy saıasatymen búginde álemniń alpaýyt elderi sanasady. Endeshe tili oryssha shyqqan, bir aýyz sóz jazsa, ony da oryssha jazatyn Qazaqstan Respýblıkasy dep atalyp ketken elde sońǵy 27 jyl boıy qandaı, kimniń mádenıeti, kimniń tili saltanat quryp keledi dep oılaısyz? Mundaı suraq qoıýǵa nege májbúr bolyp otyrmyz?

Óıtkeni, Qazaqstan bıligi ǵasyrlar boıy birese patshalyq Reseıdiń, birese keńestik Reseıdiń tabany astynda ulttyq maqtanyshynan, ulttyq ereksheliginen aırylǵan tili shubarlanyp, orys ne istese sony isteıtin, orys qalaı sóılese solaı sóılep,  solar ne ishse sony iship, eń kúshti, eń bilgir ult ta solar dep ulttyq sanasy ábden taptalyp qalǵan qazaqty oıatatyn ne birde-bir qaýly-qarar, ne birde-bir zań qabyldaǵan joq. Kerisinshe......

Kerisinshe, qazaq jeri men baılyǵy basqa elderge de ortaq, ınvestor bolyp "kelińder de  alyńdar" degen dańǵoı, daraqy uran tastalǵany az bolǵandaı kúnderdiń kúni bolǵanda tólqujatta (pasportta) ultyn kórsetýdiń qajeti joq, «qazaqstandyq» degen ult quramyz dep biraz shalabyn shaıqaǵandar shyqty. Qaı ultty da bir Alla taǵala ǵana jasaı alatynyna bıliktiń tas tóbesinde otyrǵandardyń kózi jetti me (áı, qaıdam aý!), álde ózderinen kúshi basymdaý bireýler bir jerin ashyp kúldi me, qaıdam ol sóz búginde kóp aıtylmaıtyn boldy. Endi qazaq basshylary onyń ornyna «birtutas ult», «birtutas ult mádenıeti» degendi shyǵardy. Bul jymysqy saıasatsymaq, qaı qurlyqtyń adamy ekenin aıyrý múmkin emes áldebir ult ókilinen nekesiz týǵan tili alashubar bireýdi tamaǵyn toq qylyp, orystyń araǵyn, aǵylshynnyń vıskıin, qytaıdyń jýn-jýnyn qazaqtyń qymyzyna qosyp berip ánshi emesterdi ánshi qyp, kózi jypylyqtaǵan saıqymazaqty teleekranǵa shyǵaryp toı-toılatyp qoıýdyń bir amaly ǵana. Basqa túk te emes. Búgingi qazaqtyń osyndaı tobyrlyq mádenıetke tabynýshyǵa aınalǵanyn qazirgi úılený, qyz uzatý sıaqty toı-tomalaqtarynan, tipti baqıǵa attanǵan adamdy jerleý úrdisine (tradısıasyna) qarasańyz da, ap- anyq kóresiz. Senbeseńiz, kelin bop túsip jatqan qyzdyń omyraýy qos anardyń ushyna sheıin, arqasy belomyrtqasyna sheıin ashyq-shashyq kóılegine qarańyz. Al onyń birese kúıeýimen, birese toıǵa kelgendermen qosyla sekirip bılegenine, eshkimnen qymsynbaı shamadan tys máz-máıram  júris-turysyna qosyla qol soǵyp otyrǵan jasy áldeqashan 70 -tiń jelkesine mingen, 80- niń belortasyna kep qalǵan qazaqtyń kári-qurtańdary she? Solar dir-dir qaqqan qolyna sharap (ne araq) toly shynyaıaqty  ustap turyp sóz sóıleıdi, ony ózderi bata berdik deıdi. Ol ol ma, sol kári-qurtańdar ári-beridesin qos qolyn aspanǵa kóterip, táltirektegen aıaqtarymen jerdi tepkilegen bolyp bıleı bastaıdy. Sosyn atasy aýzyn arandaı ashyp kelininiń qasyq toly tortyn asap jatqany qandaı jırkenishti deseńizshi.  Odan soń «tost» kóterý bastalady. Birinen soń biri sóz alǵandardyń báriniń aıtary «qane aǵaıyn sol úshin alyp qoıaıyqpen» aıaqtalady. Shymshyq sıraq rúmkalardy aýyz ben dastarhan arasyna birneshe ret «saparlatyp» alǵan keıbireýler endi «Gorko, gorko» dep aıǵaı salady. So boıda kúıeýdiń erinderi men qalyńdyqtyń erinderi jelimshe jabysyp, alaı-dúleı súıis bastalady. Bul da bizge orystan kelgen mádenıettilik Bul toılardaǵy búkil rásim oryssha ishý, tamadanyń grýzınshe, armánsha anekdot aıtýymen, batyssha alasuryp bıleýimen, qaltasy qalyńdardyń ánshi emesterge, sózi mas adamnyń sandyraǵyndaı birnárselerdi aıtqyzyp, solarǵa myńdap dollar bergenine máz bolýmen ótedi.

Abzaly, osynyń bárin mádenıet degennen góri  ózinen ústem, kúshi basym ult ne istese sony isteıtin, solardyń tilinde sóıleıtin, solar ne ishse-sony iship, solar ne jese, sony jeıtin «quldyq mádenıet», ıaǵnı, ózgege baǵnyshty toptyń, tobyrdyń mádenıeti deýge ábden bolady. Búgingi qazaq ózi de, sóılegen sózi de quldyqtan arylmaǵan, tobyrlyq mádenıettiń tobyna aınalǵanyn o dúnıelik  bolǵan ata-anasynyń, baýyrynyń basyna qoıatyn qulpytasty da oryssha «památnıkten» tárjimelep «eskertkish» dep júrgeninen- aq kóresiz.

Búgingi qazekeńniń marhum bolǵan adamdy o dúnıege jóneltip salýynyń ózinen-aq orysqa elikteýshiliktiń jáne basqa da tobyrlyqtyń neshe atasyn kóresiz. Burynǵy komýnıser qaıtys bolǵanda onyń múrdesiniń qos qaptalynda qaryna qyzyl shúberek baılaǵan «qaraýyldar» sapqa turatyn edi. Qazir bizde elge tanymaly bir tulǵany baqıǵa jóneltý rásiminde qaryna kók shúberek baılaǵandar turatyn boldy. Osynyń ózinen-aq bizdiń ultshyldyǵymyz, qasıetti dinimizdi qadirleýimiz tek syrt kıimimizdi, qarymyzǵa baılaǵan shúberekti ózgertken, biraq baıaǵy qyzyl ókimetke, «uly orys halqy» degen halyqqa adal berilgen qulminez ekenimizdi kórsetip turǵan joq deı alasyz ba? Bul da keshe ǵana Máskeýge adal qyzmet etken, búgin syrtyn ǵana ózgertip bılikti taǵy da qoldaryna alyp alǵandardyń oılap tapqan saıqalı saıasatsymaǵy.

Ony da qoıa turalyq. Al siz o zaman da, bu zaman ne qazaqtyń, ne basqa musylmannyń jerlenip jatqan óli deneniń qasynda turyp ap, suńqyldap, óleń oqyǵanyn kórip pe edińiz. Kórmeseńiz bul da búgingi qazaqtyń jańa mádenıetiniń bir bólshegine aınaldy. Osydan biraz buryn bir áskerı qolbasshy marhum bolǵanda Jazýshylar Odaǵynyń bir ókili «búlinbegen jerim ediń, tilinbegen tórim ediń», «qabaǵymen aı ustaǵan», «qıyndyqty kesip ótken», birese «tý ustaǵan dalam», birese «qurysh syndy ǵalam», «Alash oıly zaman» ediń degendeı qısynsyz, beıpátýa sózge toly óleń oqydy. Ol óleńsymaqty ózin aǵa gazet dep ataıtyn gazet jarıalady.

Isi qazaqqa esimi belgili aqyn apamyz dúnıeden ótti. Sonda elimizdegi eń jasy úlken qarttyń biri ǵoı dep sóz berilgen aqsaqal marqumnyń buryn bir jigiti bolǵany, sodan keıin bul marqum kúıeýge tımeı dúnıeden ótkeni týraly «baıandap» berdi. Al telearnalardyń sol aqyn apamyz týraly túsirgen jobalary naǵyz tok-shoý boldy. Júrgizýshi jigit jınalǵan jurtqa bir mınýt túregep  turýǵa pármen berip, bári saptaǵy sarbazdaı  qaqıyp qatty da qaldy. Bireýler sóz sóılep apamyz ózine «Shabyt»  festıvaliniń dıplomyn tapsyrǵanyn, úıine kelgenderge ol kisi asty mol qyp pisirgenin aıtyp jatty. Ony da qoıa turyńyz! Sol kezderi, ıaǵnı sol kisiniń jambasy jerge tımeı jatyp M.Maqataevtyń oǵan arnaǵan óleńin qosyp otyrýdy ádetke aınaldyrdy. Bile-bilgen  adamǵa bul da áldebireýlerdiń Muqaǵalıdy ana jerge de, myna jerge de tyqqyshtaǵysy kep júretin paryqsyzdyǵy, parasatsyzdyǵy, ári nadandyǵy sıaqty kórinedi de turady. Al Muqaǵalıdyń sol «Farızaǵa» degen óleńi aýyzdan tastamaı, kez-kelgen jerge kiristirip otyratyndaı keremet óleń de emes. Bul óleńde ne keremet obraz, ne asyp baratqan tereń oı, ne alýan tústi boıaýly sýret te joq. Osy kúni ekiniń biri jazyp júrgen arnaý óleń ǵana. Ondaǵy «Shań basqan arhıvterden tabylarmyz» degen eshqandaı adam tańdanarlyq, tańǵalarlyq sózde emes. Munda Muqaǵalıdiń Farızaǵa degen ǵashyqtyq sezimi de joq. Jáı bir aqynnyń  bir aqynǵa arnaýy ǵana. Al ony qaıtys bolyp jatqan adamnyń qaraly qoshtasýy kezinde jasandy kúńirenisti daýysqa salyp qaıtalaı berý de sirá, tobyrlyq mádenıet  búgingi qazaqtyń tórine shyqqanynyń aıqyn aıǵaǵy shyǵar- aý, á?

Tobyrlyq mádenıet te quldyq psıhologıa basym, ol sondyqtan ózinikinen góri  ózgenikine qumar bolady. Eger bılik basynda óz ultynyń tilin, dinin, búkil qadir-qasıetin birinshi kezekke qoıýdy oılamaıtyn dúbára, shubartil máńgúrtter otyrsa, olar eń áýeli óz ultyn ońaı basqaryp tuqyrtyp ustaý úshin de  osyndaı tobyrlyq mádenıetti qoldap,jel berip otyrady.

Qazaqstanda úshtildilik degendi engizý de osy jymysqy saıasattyń, qazaqty tobyrǵa aınaldyrýdyń úlken bir tásili. «Úshtuǵyrly til» degen óte zalaldy surqıalyqpen jasalǵan usynys. Bul jobany jasaýshylar jastaıynan birneshe tildi úırenem dep mıy qasańdanǵan jas urpaq óse kele óziniń ultyn umytatyn, neǵurlym sany kóp, memleketi kúshti eldiń tilinde sóıleıtin, ıaǵnı, ultsyzdanǵan máńgúrt bolyp shyǵatynyn óte jaqsy biledi. Olarǵa keregi de sol, óıtkeni búgingi bıliktegilerdiń ózderi oryssha sóılep óskender. Mine, tobyrlyq mádenıet álgindeı shubartil, ózgeni pir tutatyn, jat jerlikterdiń júrgen-turǵanyna, ishken-jegenine sheıin elikteıtinderdiń kesirinen qazaqtyń tórine shyqty.

Eger qaı memlekettiń de basshylyǵynda eń áýeli jergilikti tarıhı ulttyń salt-dástúrin, dúnıetanymyn, ulttyq tárbıesin qadirlemeıtin, onyń ornyna, qaıtkende de eldi jýas momyn kúıde ustap, ońaı bılep-tósteýdi ǵana oılaıtyn adamdar otyrsa, olar tobyrlyq mádenıetti qoldap otyrady. Qazirgi qazaq telearnalarynan kórsetilip jatqan, adam janyna rýhanı azyq bolýdyń ornyna, kerisinshe adamdardy mas adamnyń sandyraǵy sıaqty oısyz, túısiksiz shýyldaq ánderge maǵynasyz selkildegen bıge qumar qyp qoıatyn kórsetilimder men neshe túrli arzanqol, dóreki ázil-symaqtar, bet-aýzyn qısalandatyp, kózin jypylyqtatyp sóıleıtin saıqymazaqtardy ekranǵa shyǵaryp qoıýdyń arjaǵynda bıliktiń osyndaı surqıalyǵy jatyr.  Bul tutas bir ultty sanasyz, qarny toqtyǵyna máz toıqumar janýarızmge aınaldyryp barady.

 Búginde Qazaqstannyń qaı qalasyna,  qaı aýdan ortalyǵyna, tipti aýyldaryna barsaq ta, bir-bir beton atqa minip, qolyna beton qylysh, ne naıza (ishi armatýra) ustaǵan kózderi badyraıǵan, murty edireıgen birinen-biri aınymaıtyn batyrdyń eskertkishin kóremiz. Olardyń árqaısysy bir-bir rýdyń, tipti sol rýdyń ishindegi az ǵana atalyqtyń batyry. Olar kimmen, qaı jerde, qaı jyly soǵysty, ol týraly qandaı derek bar deseń aıtatyndary jońǵarǵa qarsy soǵysqan deıdi. Solarǵa qarap keıde qazaqtyń batyrlary jońǵardyń áskerinen de kóp bolǵan ba dep qalasyń. Olar týraly ár rý, ár aýdan, ár oblys kitap shyǵarady. İshinde «e, solaı bolǵan eken ǵoı» dep kózińdi jetkizerlik syńar aýyz derek joq. Sosyn olarǵa arnap shartaraptan meımandar shaqyrylyp aǵyl-tegil as beriledi.  Baıaǵy qunan báıgi, dónen báıgi, balýandar kúresi, aıtys, konsert, lepirme sóz! Mine «ólgenimiz-tirilgeniniń, óshkenimiz- janǵanynyń», ásirese táýelsizdik alǵanymyzdyń «aıqyn aıǵaǵy» osy ǵana.

Tobyrlyq mádenıetke dýshar bolǵan ulttyń ádebıeti de, án-kúıi de ne dámi, ne tatymy joq, jandy baýraıtyn kórkemdikten maqurym, sóıte tura daqpyrty qulaq jararlyq dańǵaza, qunsyz sypyryndyǵa aınalady. Óleń dep jazǵandarynda ne tujyrym, ne keıipker, ne aıtar oı joq óleńshiler kúpiniń bıtindeı qaptap ketedi, qoǵamdyq, memlekettik deńgeıdegi júldeler men syılyqtar solarǵa  shúlen taratqandaı úlestiriledi. Ádebıetke, mýzykaǵa ne shalajansar, ne talǵamsyz, ne ózine at qoıylǵan janr talaptaryna jaýap bermek túgil sol janrǵa úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn qoqys dúnıeler ákelgender ana syılyqtyń, myna syılyqtyń laýreaty atanady. Keıbireýler bul sózge týlap óti aýzyna quıylyp ketse de aıtaıyq, búginde ásirese aqyn atanyp júrgen óleńshiler arasynda «Shabyt», «Daryn» syılyǵy Memlekettik syılyq laýreaty ataǵyn alyp júrgenderdiń ishinde sondaılar qaptap ketti.

Tobyrlyq mádenıettiń tyńdarmany Dinmuhammed (Dımash) Qudaıbergennen, Álisher Karımovten góri Qaırat Nurtas pen Sáken Maıǵazıev kúshtirek dep biledi. Erli-zaıypty ekeýi qosylyp alyp el aralap konsert qoıatyn boldy. Ol ekeýiniń aıtyp turǵan ánderi dýetke múlde kelmeıtin nárseler ekenin tobyrlyq mádenıettiń qarny toqtyǵyna máz kórermenderi qaıdan bilsin?!

Iá, Búginde eki qazaqtyń biri aqyn, eki qazaqtyń biri jazýshy boldy. Kúni keshege sheıin Jazýshylar odaǵyn basqarǵan basshylyq Odaqqa ánshini de, akterdy da, sportshyny da, kásipkerdi de múshe qyp, ádebıetti de tobyrlyq ádebıetke aınaldyrdy. Qazir kim kóringen aqsha tapsa óleńderin aǵylshyn, ıspan tiline  tárjimalatqanyna maqtanyp, poezıamyzdy sheteldiń kúlkisine aınaldyryp barady. Astana men Almatynyń Ortalyq kitaphanasynda kúnige «Tusaýkeser». Qazaq sábıdiń tusaýkeserin jasaıtyn edi, endi ne kórkemdik deńgeıi joq, ne ǵıbrat alar úlgi-ónegesi joq shımaı-shatpaq kitaptardyń tusaýkeseri degen shyqty.

Keıingi kezde mundaı sharalar «Rýhanı jańǵyrýdyń» aıqyn kórinisi dep beriletin boldy. Tobyrlyq mádenıet emes deı berińiz, biraq qazaqpen kórshiles tili bir, dini bir, salt-dástúri, taǵlym-tárbıesi uqsas memleketter bizge uqsap «jańǵyrmaı» da, Eýropa men Amerıkany aralaǵanyna máz bolyp shýyldamaı da sonaý 1991 jyldyń qara kúzinde-aq moınynan Máskeý qamytyn alyp tastap tilin de, dinin de, ulttyq  sana-sezimin de, ulttyq ar-namysyn da yń-shyńsyz-aq  qalpyna keltirip rýhanı jańǵyryp alǵanyn oılasa esi durys qazaq eńirep jylar edi ǵoı! Álde ǵulama shaıyr Ábýbákir Kerderi aıtqan «pendeniń bári de armanda, aqymaqtyń ǵana muńy joq» ekeni ras pa? Al sol Ábýbákirdiń

Aırylsań ómir boıy jıǵanyńnan,

Eı, pende! Aırylmashy ımanyńnan.

degen joldary búgingi Qazaqstan basshylyǵyna qaratyp «áli de esińdi jı, ultyńnyn, urpaǵyńnyn erteńin oıla!» dep turǵandaı kórinedi de turady, ózime. Sizge she?

Myrzan Kenjebaı, aqyn, QR Mádenıet qaıratkeri