Adam Ata men Haýa Ananyń qarashańyraǵyn saqtap búgingi kúnge jetkizgen Qazaqtyń rýlyq shejiresinde Adamzattyń dúnıege kelýi, eseıýi, kemeline kelýi men tolyp, tolysýy dybystyq tańbalar jáne sandarmen belgilenip bári qatar óriledi. Sol úshinde keıde bizder, sannyń ornyna 1-A, 2-Á, 3-B, 4-G, 5-Ǵ, 6-D, 7-E, 8-J, 9-Z, 10-I, 11-I, 12-K, 13-Q, 14-L, 15-M, 16-N, 17-Ń, 18-O, 19-Ó, 20-P, 21-R, 22-S, 23-T, 24-Ú, 25-U, 26-Ý, 27-H, 28-SH, 29-Y, 30-İ degen dybystyq tańbalaryn qoldanamyz. Adamzattyń jetpis myń jyl ǵumyryndaǵy eń alǵashqy álemdik uly derjava Qazaq qaǵandyǵynyń qoldanǵan dybystyq 30 tańbacy osy. Bul 30 tańba álem tarıhyndaǵy adamdardyń, elderdiń, memleketterdiń, qaǵanattardyń dúnıege kelý ret sanymen tolyqtaı sáıkes jasalǵan. Biz álipbı áleminde ómir súrip kelemiz. Álipbı – halyqaralyq jaǵdaıda túrli memleketterdiń, ulttardyń mádenı qarym-qatynasyn júzege asyratyn jáne olardyń shyqqan tegin anyqtaıtyn qural.
Qazaqtyń dybystyq tańbalary: 1.A,Á,E, 2.B,P, 3.G,Ǵ,K,Q,(H), 4.D,T, 6.J,Z, 7.I,I,Y,İ, 8.L, 9.M, 10.N,Ń, 11.O,Ó, 12.R, 13.S,Sh, 14.Ú,U,Ý, 15.H. bolyp, 15 topqa bólingen. Qazaq Alyp bıiniń keremeti, barlyq tańbalar men býyndar osylaı 15/15 bolyp belgili bir matematıkalyq júıege, ıaǵnı Adam Atamyzdyń shejirelik júıesine saı ornalastyrylǵan. Myna toptardyń basynda turǵany bastaýy bolsa, sońynda turǵany sol býynnyń tolyp, tolysqan sońǵysy. Bir dybys-tańbadan turǵandary maǵynasy ózgermeıtinderi.
Biz bul jerdegi birinshi toptan Ata (1), Áke (2), Er, Erkek, Er adam (3), Er-azamat (3-1) ekenin kóremiz.
Jáne sonymen qatar, Qazaq Álipbıinde 1.A (Ata), 2.Á (Áke), 3.B (Baba (Ata-Baba), Bala), 4,G (Gúl (qyzǵaldaq), ıaǵnı qyz bala degen maǵyna beredi. «Gúl ósse dalanyń kórki, Qyz ósse eldiń kórki» delinedi. Qazaqta «G» dybys-tańbasynan Er-Azamattyń esimi qoıylmaıdy. 5.Ǵ (Aǵa, ǵalym, ǵylym), 6.D (Daı, Daý, Ad, Ada, Adana, Adaı, Adam. Bul Adam Atanyń bastaý alatyn jeri, ıaǵnı alǵashqy Ad qaýymy. 7. «E» Er (Er-Azamat)... (Jalǵasyn myna jerden oqýǵa bolady «Latynǵa barar jolda» http://abai.kz/post/53374).
Mine osy qaǵıdany basshylyqqa alyp "naýbaıhana" degen ataý sózdiń etımologıasyn bylaısha taldaımyz:
Naýbaıhana – sóz túbiri Aý, ary qaraı Naý, Aı, Baı, An, Ana, Han, Hana degen birikken sózderden turady.
Aý – Aýa anamyzdyń túbiri jáne sonymen qatar dem alatyn aýamyz. Bul sóz Aýa anamyzdyń esimin beredi. Osy Aý degen túbirden:
1 (1). Aýyl, aýly, aýylǵa, aýyldan, aýyldar, aýyp qoný, jer aýyp barý t.t., ıaǵnı bir ananyń balalarynyń turaǵy degEndi bildirip tur.
2 (3). Baý (jip), baýly, baý-baqsha.
3 (6). Daý, daý-damaı, daýly is, daýlasý, daýyl.
4 (8). Jaý, jaýlasý, jaýlaspaý, jaýyn, Jaýly (rý aty).
5 (13). Qaý, qaýlap ósý, qaýym, qaýly.
6 (14). Laý (laý tartý).
7 (15). Maý, maýyq (maýyǵyn basý), maýbas.
8 (16). Naý, naýa (astaý), Naýryz, naýbaıhana.
9 (22). Saý, saýlyq (densaýlyq), saýmal t.t.
10 (23). Taý, taýly jer, taýǵa shyǵý, taýdan túsý, taýly.
11 (28). Shaý, shaý tartý,
Al, ekinshi bolyp turǵan «Ý» tańbasymen tek qana 20 túbir sóz jasalady: 1.Aý (Aýa Ana), 2.Áý (Áý basta), 3.Bý, 4.Gý, 5.Dý, 6.Eý, 7.Jý, 8.Zý, 9.Ký, 10.Qý, 11.Lý, 12.Mý, 13.Ný, 14.Oý, 15.Óý, 16.Pý, 17.Rý,18.Sý, 19.Tý, 20.Shý. Eske alaıyq, Kereı men Jánibek te Qazaq handyǵynyń shańyraǵyn osy sońǵy Shý-ǵa baılanysty, Shý ózeni alqabynda kótergen bolatyn.
N – bul dybys-tańba sózdiń qaı jerinde qoldanylsa da Nuq paıǵambar atamyzdyń esimin beredi. 1.Nab, 2.Naǵ, 3.Naz, 4.Naı, 5.Naq, 6.Nal, 7.Nam, 8.Nan, 9.Nar, 10.Nas, 11.Naý. Jáne sonymen qatar 12.Noı, 13.Nuq - sınonım. Qazaqtar ol atamyzdy Nuq dese, Batys elderi Noı (Noev kopsheg) deıdi. Sol sıaqty Naý degen túbirden týyndaıtyn «naýa» degen sóz bar. Ejelgi qazaqtar, tipti Mańǵystaý halqy, ásirese besqala (Qaraqalpaqstan) qazaqtary naýa dep, qudyq basyna mal sý ishsin, dep qoıylatyn kemege uqsas astaýdy ataıdy.
Al, endi osy sınonım ataýlardyń attary qaısysy qaısysynan buryn dúnıege kelgen deıtin bolsaq:
- 1. Nab 16-1-3
- Naǵ 16-1-5
- Naz 16-1-9
- Naı 16-1-11
- Naq 16-1-13
- Nal 16-1-14
- Nam 16-1-15
- Nan 16-1-16
- Nar 16-1-21
- Nas 16-1-22
- Naý 16-1-26
- Noı 16-18-11,
- Nuq 16-25-13 (Nýh 16-26-31, Nuh 16-25-31).
Atamyz Qazaqtyń eń birinshi sóz bolǵan, al sóz basy dybystarmen, býyndardan bastalady degen qaǵıdasyna jáne árbir sózdiń túbirinde (óz túbinde, ıaǵnı óz atasynda) sol sózdi dúnıege ákelgen Atamyzdyń aty, ıaǵnı búgingishe aıtqanda «avtorlyq quqyǵy» saqtalady degen qaǵıdaǵa sáıkes:
Naýryz – taza qazaq sózi. Negizi joǵarydaı aıtqanymdaı, Nuq (Nuh, Nýh) Noı, Naý, Naı bolyp ártúrli laqap attarmen atalyp júrgen) paıǵambar atamyzdyń atynan shyqqan. Al ekinshi býyndaǵy «ryz»-ǵa kelsek, qazaqta osy jalǵaýdan aryz, qaryz, paryz dep, adam balasyna jaýapty mindet júkteıtin (mindetińdi oryndamasań aryz týyndaıdy) jáne «yz» jalǵaýlyǵynan ýyz, qyz, syz, tyz degen adamzat ǵumyrynyń bastaýyndaǵy tez ótetin uǵymdy bildiretin sózder jasalǵan.
Naý degenimizdegi «N» dybysy Nuq atamyzdyń esimin berse, odan keıingi «Aý» - Aýa anamyzdyń esimin beredi. Taýdyń da sóz túbiri «Aý» bolatyny osydan. Taýdyń ataýy Aýa anamyzdyń qurmetine qoıylǵan.
Bul sózimizdiń dáleli retinde aıtarymyz, sonaý baǵzy zamannan beri bizge jetken uly shejirede qazaqtyń ejelgi jyl basy Naýryz merekesinde 365 kúnge arnap, 365 kúı oınalǵany aıtylady.
Elimizdiń batys óńiri jáne besqala (Qaraqalpaqstan) qazaqtarynyń malǵa shóp salatyn kemege uqsas aǵash astaýdy «Naýa» dep ataýy da, osy aıtqanymyzdyń aıdaı aıǵaǵy bolyp tabylady.
Aı – aspandaǵy Aı aty. Aspanda Aı jerdiń serigi, jerde áıel erdiń serigi. Aspanda Aı jerdi aınalady, jerde áıel erdi aınalady. Aı – Adaı ata esiminiń ekinshi býynynda tur. Ad – Ada (Ata) bolsa, Aı – Anamyz bolyp tur.
Baı – Baı (búgingi qoldanysymyzda jarly emes, baı adam), baılyq (birinshi baılyq – densaýlyq, ekinshi baılyq – aq jaýlyq, úshinshi baılyq – on saýlyq), Baıuly (On eki ata Baıuly), baıqa, baıqaý, baıqamaý t.t.
An – Ana, Anashym, Analyq, Man, Manashy (ózen), Manataý (taý), Manqystaý (Mandardyń qystaýy, jer, aımaq),
1 (3). Ban, Baný, Alban (rý aty),
2 (6). Dan, dana, danalyq sóz, danyshpan, danaǵóı.
3 (8). Jan (adamnyń jany), janym, Janar (kózdiń janary, qyz balanyń esimi), Janarys, Jansulý, Jansaıa, jantaq (tikenekti buta) t.t.
4 (13). Qan (denedegi qyzyl qan), Qanǵa baba,
5 (15). Man, Man ata (molasy Manqystaýda), Manqystaý (Mandardyń qystaýy), Manǵyt (rý aty) t.t. Búkil álem elderi Allataǵalanyń eń alǵashqy jaratqan sanaly tirshilik ıelerin tek qana eki esimmen: shyǵys halqy Adam dese, batystyqtar Man dep ataıdy. Osy eki esimniń ekeýide Manqystaýda dúnıege kelgen. Adam atanyń atyn Adaı ustap otyrsa, Man atanyń atyn Manqystaý ustap otyr.
6 (16). Nan (jeıtin nan), nanym, naný, nanǵysh, nanbaý, Adnan (Muhambet (ǵ.a.s.) paıǵambardyn on úshinshi atasy).
7 (20). Pan, pana bolý, pana bolmaý, panasyz (jetim), baspana (úı).
8 (22). San, sana, sanasyz, sandyq ataý, sanaý, sanamaý, sansyz (esepsiz kóp), sanasy sansyraý.
9 (23). Tan (tań), esten taný, Tana (sıyrdyń buzaýy), Tana (rý aty).
10 (28). Shan, shana, shanshý, Shanshar.
Ana – Anaǵa túsinik berý artyq bolar.
Han (Qan) – Qazaq, qazaq bolǵaly el (memleket) bıleýshisin osylaı ataǵan. Álem bıleýshisi degen maǵyna beretin Qaǵan degen eń uly laýazym ataýyda osy sózden bastaý alady. Aıyrmasy, «Q-aǵa-n» degenimizde Hannyń ortasyna Aǵa degen sóz aıshyqtalyp turady. Qaǵannyń balama ataýy Aǵa han. Biz ony Shyńǵys qaǵannyń mórindegi AǴA HAN degen jazbadan jáne ejelgi qazaqtardyń qolyn júreginiń ústine qoıyp HAN AǴA dep iltıpat kórsete sóılegenderinen aıqyn kóre alamyz.
Hana – naýbaıhana, asqana, toıhana, meıramhana, ıaǵnı kópshilikke arnaıy as (taǵam) daıyndalatyn jer.
«Naýbaıhanada nan da pisedi, jan da pisedi» (maqal).
Naýbaıhana degen sóz bastaýyn Nuq paıǵambar atamyzdyń zamanyndaǵy topan sýdan burynǵy «bir rýly eldiń», ıaǵnı bir handyqtyń «bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵaryp» barshaǵa ortaq bir qara qazannan (Taıqazannan) as ishken kezeńinen bastaý alady. Ózderińiz kórip otyrǵandaı, bıdaı (Bı Adaı), nan (Man), qazan (Taıqazan «Adtyń ornyn Daı basar, Attyń ornyn Taı basar) jáne naýbaıhana ataýlarynda Nuq paıǵambar atamyz ben qaýymynyń «avtorlyq quqyǵy» tolyqtaı saqtalyp tur. Mine nan pisiretin Naýbaıhana degen bir aýyz sóz osylaı sóıleıdi.
Muhambetkárim Qojyrbaıuly
