Mámlúkter dáýirinde Mysyr men Sham jerinde sáýlet óneri sharyqtaý shegine jetti. Arab tarıhshysy Abdýrrahman Zákı: «Hıjranyń 600-shi jyly Kaır qalasynda 13 medrese bolsa, mámlúkter zamanynda meshit-medreselerdiń sany eselep ósti», – deıdi. Tipti áıgili jahanger ıbn Battýta Qalaýyn áýleti tusynda Kaırge jasaǵan sapary kezinde meshit-medreseler týraly: «Kóptigi sonshalyq, sanyna jetý múmkin emes», degen. Bul kezeńde kóptep salynǵan meshit-medreseler arqasynda Kaır «Myń munaraly qala» degen atqa ıe boldy. Solardyń ishindegi eń kórnektisi – Qalaýyn sultannyń tikeleı urpaǵy Hasan sultan (1347-1351 j. jáne 1354-1361 j. bılik qurǵan) saldyrǵan meshit-medirese. Bul meshit-medirese asa bıiktigimen, qurylystaǵy geometrıalyq dáldigimen, áshekeıleý, árleý jumystarynyń alýan túrliligimen erekshelenedi. Sonymen qatar qurylysyndaǵy mármár tastardyń qashalý sheberligi, myspen naqyshtalyp qaptalǵan esikteri meshit-medresege ár berip tur. Qabyrǵalarynyń joǵarǵy jaǵyndaǵy qoshqarmúıiz pishininde qatar-qatar órilgen bóligi meshit-medresege qazaqy óń berip tur. Meshit-medrese ortasyndaǵy ashyq alańqaıda mármár tastan qashalǵan segiz ustynǵa bekitilgen úlken kúmbez, sol alańqaıdyń tórt qaptalyndaǵy úlken tórt ıýan (kúmbezdelip qalanǵan úlken qaqpa nemese qýys), ár ıýanda ıslam dininiń tórt mázhabyn oqytatyn tórt medresege aparatyn esikter – meshit-medreseniń qaıtalanbas ózindik erekshelikteriniń biri. Sultan óz kómekshilerinen álemdegi eń úlken ıýan týraly suraǵanda, kómekshileri parsy patshasy saldyrǵan ǵımarattyń ıýany ekenin aıtady. Ony estigen sultan óz meshitiniń ıýany parsy patshasy saldyrǵan ıýannan úlken bolýyn buıyrǵan desedi. Halyq arasynda «Perǵaýyndar zamanyndaǵy Mysyr pıramıdalarymen maqtansa, ıslam kezeńindegi Mysyr Hasan sultan meshitimen tańǵaldyrmaq» degen sóz taraǵan. Arhıtektorlar arasynda «Tórtinshi pıramıda» degen atqa ıe bolǵan Hasan sultan meshit-medresesin óz kózderimen kórgen orta ǵasyrlyq tarıhshylar men eýropalyqtardyń sıpattamalaryna qarap-aq bul meshittiń dárejesi qandaı deńgeıde bolǵanyn ańǵarýǵa bolady. Mámlúkter elinde ómir súrgen tarıhshy ıbn Taǵrıberdı (Táńirberdi): «Bul medreseniń eki munarasy men kúmbezi – álem keremetteriniń biri. Sonymen qatar, ıslam órkenıetindegi eń ásem ǵımarat», – dese, sol dáýirde ómir súrgen tarıhshy ál-Maqrızı: «Islam elderindegi musylman ǵıbadathanalarynyń ishinde osy meshitke teń keletin ǵıbadat orny bolǵan emes, mundaı ǵıbadat orny tipti Mysyr, Sham, Iraq, Maǵrıb, Iemen jerlerinde de salynǵan emes», – dep sıpattaıdy. Fransýz shapqynshylary: «Rasynda da bul Kaırdegi, tipti búkil Mysyr jerindegi ǵımarattardyń eń kóriktisi», – degen. Fransýz shyǵystanýshysy Gaston Vıet: «Bul Kaır meshitteriniń ishinde qurylysynyń myqtylyǵy men bıiktigimen erekshelenetin, sondaı-aq oıý-órnekteriniń ásemdigimen kózdiń jaýyn alatyn birden-bir meshit. Asa tanymal, asa baǵaly bul ǵımarattyń ıslam órkenıetiniń dańqy men qýatynyń rámizi ekenine kúman joq», – degen. Álemdi tamsandyrǵan meshit-medreseniń bas arhıtektory tegi mámlúktik túrik Muhammed ıbn Bilik ál-Mýhsını bolýy da túrik jurtyn beı-jaı qaldyrmasy anyq.
Qazirgi Mysyr Ortalyq Banki tarapynan shyǵarylǵan júz júneılik banknottyń bet jaǵynda Hasan sultan meshit-medresesiniń beınesi bederlenýi ǵımarat mártebesiniń mysyrlyqtar arasynda joǵary deńgeıde ekenin ańǵartsa kerek.
2009 jyly AQSH prezıdenti Barak Obama men Memlekettik Hatshysy Hılları Klınton Mysyr eline jasaǵan tarıhı saparynda pıramıdalarǵa barýdan buryn myń munaraly qaladaǵy Hasan sultan meshit-medresesine zıarat etýdi tańdaǵany jáne meshit-mediresede belgilengen ýaqyttan birneshe mınýtqa artyq aıaldaǵany atalǵan meshit-medireseniń álemdik deńgeıde qurmetke ıe ekenin bildirmek.
Qaldybaı Qydyrbaev
