Zamanaýı qazaqtar arasynda oqýshylarǵa kóp aıtylatyn «Úsh bar jerde, kúsh bar» degen sóz bar. Muny jubatý úshin aıtady dep beı-jaı qaraıtynbyz. Al qazirgi ýaqytta sheteldik sarapshylar statısıkalyq sheńber túzip, nashar oqyǵan adamdardyń kóp jaǵdaıda jetistikke jetetinin dáleldep otyr.

Árıne, bilimsiz bolǵannyń nesi jaqsy?! Bilim men umtylys, talap pen izdenis adamdy adam etedi. Biraq álgi úshpen oqyǵandardyń sátti qadam jasap, sol arqyly úlken jetistikterge jetýiniń sebebi nede?

Bizdińshe, ol bylaı. Sabaqty nashar oqyǵan adam qorshaǵan ortadan, aınalasyndaǵy adamdardan maqtaý men marapatty sırek estıdi. Sondyqtan, olardyń óz-ózderine kóńilderi tolmaı, árdaıym izdeniste júredi. Bul  jetistikke jetýdiń alǵashqy qupıasy. Al jaqsy oqyp, ylǵı aldyńǵy qatarda júretinder aınalasyndaǵylardan kóp marapat estip, óz-ózderine razy bolady. Bul – adamnyń damýyna kedergi bolatyn kereǵar qasıet.

Biz osy taqyrypty qaýzar aldynda birneshe mysaldar keltirýdi jón kórdik. Endeshe ári qaraı paraqtańyz.

Mark óz synybyndaǵy úlgili ári bilimdi oqýshylardyń kóshin bastap turatyn. Onyń mansaby da jaman boldy deýge kelmeıdi. Degenmen, ol áleýmettik jelilerdegi paraqshasynan ózinen tómen oqyǵan synyptastaryn kórgen kezde, ózinen de úlken jetistikterge jetkenin baıqady. Bul Marktyń óz-ózine «Men neni durys jasamadym?» degen suraqty qoıýyna eriksiz túrtki boldy. Tanys dúnıe me?

Adam ıntellekti, árıne, úlken ról oınaıtyn qundylyqtar qatarynda. Degenmen, tek ıntellekt joǵarylyǵy jetkiliksiz. Adam ómirge, eńbekke, ortamen, adammen qarym-qatynas jasaýǵa múddeli hám qabiletti bolýy tıis. Sana ıntellekti joǵary adamdardyń kóp jaǵdaıda jetistikke jete almaýynyń sebebi mynaý – olar árqashan, kez-kelgen jaǵdaıda óz-ózderine kedergi jasaıdy.

Tómende osy taqyrypqa qatysty negizgi 5 máseleni tizip berdik. Oqyńyz!

Aqyldy adamdar ortamen baılanysý qabiletin moıyndamaıdy.

Intellekti joǵary adamdar standartty ómir súrýge áýes. Olar basqa qabiletterin damytýdy oılamaıdy. Mysaly, hatshynyń ámbabap bolýyn talap etý, ýaqytynda kezdesýge barý, bir tilde ǵana sóıleý, turmystyq dárejedegi baılanysqa túse almaý, ózin-ózi joǵary baǵalaý.

Barlyq adamdarda jetistikke jetýge degen qulshynys birdeı bolady. Al sanalyq oılaý dárejesi joǵary adamdar ózderin damý shegine jettim dep esepteıdi. Bul – alǵashqy qatelikterdiń biri.

Óte aqyldy adamdar komandalyq jumysqa zıanyn tıgizýi múmkin.

Eger adam óz qyzmetine jáne aınalasyndaǵy áriptesterine jumys barysynda qıyn talaptar qoıatyn bolsa, oǵan komandamen jumys jasaý qıyndyq týǵyzýy múmkin.

Mektep kezinen qalyptasqan ózgelerge ústem kózqarasen qaraý daǵdysy adamnyń bolashaǵyna balta shabady. Óıtkeni, ol bul qasıetinen arylýǵa kúsh salmaıdy jáne tyryspaıdy.

Ózgeler jasaǵan jumysty «odan da myqty etip oryndar edim-aý» degen oılar joǵaryda atalǵan adam tıpteriniń bárinde kezdesedi.

Aqyldy adamdar óziniń joǵary ıntellektin tek óziniń qory retinde baǵalaıdy.

Aqyl – adamǵa berilgen teńdessiz syı. Bul qudiretti ıelengen adamnyń boıynda mindetti túrde qarapaıymdylyq, turaqtylyq syndy qasıetter bolýy tıis. Aqyldy adamdar óziniń sana ıntellektin baılyǵy retinde esepteıdi. Sondyqtan, olar ózinen baı adamdy kezdestirgisi kelmeıdi. Kezdesirgen jaǵdaıda ony moıyndamaıdy.

Bul qasıet adamǵa ortamen jumys jasaýyna kedergi bolmaq.

Aqyldy adamdar kez-kelgen máseleni tereń oılanyp, oryn alǵan nárseni jeti ret ólshep bir ret kesýge daǵdylanǵan.

Qabiletti adamdar kóp jaǵdaıda kez-kelgen ásele týyndaǵan ýaqytta sheshimi bolatyndaı bir baǵytqa táýekel etedi. Al aqyldy adamdar, kerisinshe, árbir sheshimin júz oılanyp, myń tolǵanyp, dúbárá sezimde qalyp ketedi. Másele týyndaǵanda táýekel etken joldyń kópshiligi durys soqpaq ekenin ýaqyt óte kele dáleldep beredi.

Aqyldy adamdar kez-kelgen nárseden tez jalyǵady.

Aqyldy bolý degen barlyǵyna birdeı qyzyǵýshylyq tanytý emes. Belgili bir baǵyttaǵy bilimi arnasynan asyp turatyn adamdardy da «aqyldylar» qataryna jatqyzamyz. Degenen, aqyly asqan adamǵa tańsyq dúnıe bola bermeıdi. Olar kez-kelgen jańalyqqa tańyrqaı bermeıdi.

Óıtkeni, olar sol dúnıeniń beınesin oısha bolsa da jasap qoıǵan. Olar barlyq dúnıeni qoljetimdi dep oılaıdy. Degenmen, ǵumyr aınasyndaǵy keremettiń barlyǵyn ıgerý áste múmkin emes.

Bul tıptegi adamdarǵa ózderin jańa qyrynan damytqan áldeqaıda abzalyraq bolmaq.

Ádilet Mádenıet