Shyndyǵynda atalǵan uıymnyń nemen aınalysatynyna mán bere bermeýimiz
múmkin. Biraq azamattyq qoǵamda barǵan saıyn Úkimettik emes uıymdardyń
(ÚEU) qatary artyp keledi. Kóp jaǵdaıda atalǵan uıymdardy úshinshi sektor
dep te ataıdy. Jalpy nege atalǵan top «úshinshi sektor» dep atalady. Munyń
sebebi nede? Al sonda birinshi, ekinshi sektor ne? Atap aıtar bolsaq, birinshi
sektor ol – memleket. Qarapaıym tilmen aıtqanda, bizdiń ómirimizdi baqylap,
retke keltirip basqaryp otyr. Memleket kez kelgen adamnyń quqyq,
bostandyǵyn, ómir súrýi men qaýipsizdigin qamtamasyz etedi. Al ekinshi
sektor bul – komersıalyq uıymdar, naqty aıtqanda bıznes. Ol – seniń
jeke tabysyń, jumysyń, paıda keretin qaınar kóziń.
Al úshinshi sektor degen ne, sonda? Ol komersıalyq bıznes emes. Bul
birneshe adamdardyń birlesip, qoǵamdasyp jumys isteıtin toby. Olar paıda
tabýmen aınalyspaıdy. Olar ártúrli qyzmetpen aınalysýy múmkin. Eń
bastysy, Úkimettik emes uıym olar – belsendiler. Olar qoǵamda
azamattardyń belsendiligin oıatady. Olar qoǵamǵa paıdaly jumystarmen
aınalysady.
Ras, Qazaqstan memleketi Úkimettik emes uıymdarǵa kómek kórsetedi.
Atalǵan uıymdar arnaıy jobalarǵa qatysady, sóıtip memlekettik tapsyrys
alady. Arnaıy bas qosqan jıyndarda olar keleli máseleler kóteredi. Bul
memleket pen azamattyq qoǵamnyń ózara tyǵyz baılanysy ekendigin aıta
ketken jón.
Úkimettik emes uıymdardyń qyzmeti qoǵamnyń ártúrli salasyn qamtıdy.
Atap aıtar bolsaq, olar ekologıa salasyn zerttep, óz usynystaryn aıtýy
múmkin. Olardy genderlik máseleler de syrt qaldyrmaıdy. Adam quqyǵyn
qorǵaý men halyqtyń áleýmettik jaǵynan az qorǵalǵan tobyn qorǵaý sekildi
sharalarmen aınalysýy yqtımal. Jalpy úkimettik emes uıymdar
aınalysatyn salalary óte kóp.
Árıne, atalǵan uıymdar barlyq zańdyq jaǵynan qorǵalǵan. Atap aıtar
bolsaq, 2001 jyly «Komersıalyq emes uıymdar týraly», sondaı-aq
«Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine úkimettik emes
uıymdardyń qyzmeti máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar
engizý týraly» zań jobasy qabyldandy.
2010 jyldan 2020 jylǵa deıingi kezeńge arnalǵan quqyqtyq saıasat
tujyrymdamasynda «Úkimettik uıymdardyń mártebesin jetildirý kerek.
Quqyqtyq retteý tetikteri úkimettik emes uıymdar qyzmetiniń
erekshelikterin, sondaı-aq qoǵamdyq birlestikterdi memlekettik qoldaýdy
qamtamasyz etýdi eskerýi tıis» dep atap kórsetilgen.
Biz maqala barysynda úkimettik emes uıymdarǵa memleket qoldaý kórsetip
otyratynyn jazdyq. Negizi atalǵan uıymdar qaıdan qarjylandyrylady
nemese jumys qalaı júzege asady? Endi osy máselege toqtalaıyq.
1. Olar úkimetpen is-qımylyn úılestiredi.
2. Olarǵa memlekettik jáne memlekettik emes granttar beriledi.

3. Granttardan bólek, Úkimettik emes uıymdarǵa arnaıy syıaqy
taǵaıyndalady.
4. Syıaqylar áleýmettik mindetterdi sheshýge úles qosqandary úshin
beriledi.
5. Syıaqylar 15 atalym boıynsha uıymdastyrylady.
6. Bul óz kezeginde úshinshi sektordyń ornyqty damýyna septigin tıgizedi.
7. Úkimet tarapynan qoldaý azamattyq qoǵam ınstıtýttarynyń
nyǵaıýyna múmkindik beredi.
Árıne, aıtatyn aqıqat nárse, úkimettik emes uıymdar saıası jumystarmen
aınalyspaıdy. Olar qoǵamdaǵy azamattardyń belsendiliginiń artýyna
septigin tıgizedi, olarǵa qoldaý kórsetý arqyly halyqtyń kózin ashady.
Negizinde úkimettik emes uıymdar ártúrli ataýmen jumys isteýi múmkin. Olar
– qaıyrymdylyq nemese ártúrli qorlar, komersıalyq uıymdar bolýy
yqtımal. Úkimettik emes uıymdar aımaqtyq, memlekettik nemese
halyqaralyq deńgeıde shara uıymdastyra berei. Aıta ketý kerek, olardyń
barlyǵy da erikti negizde qurylady jáne óz-ózderin basqarady. Naqty
aıtqanda, Úkimettik emes uıymdar halyq pen memleket arasyndaǵy altyn
kópir ispetti.
Tarıhqa júginer bolsaq, Úkimettik emes uıymdardy memlekettik turǵydan
qarjylandyrý 2002 jyldan bastaý aldydese de bolady. Sol kezden bastap,
atalǵan uıymdardy qoldaý týraly tujyrymdama bekitildi. Keıinnen
úkimettik emes uıymdardy qoldaýdyń arnaıy baǵdarlamasy qabyldandy.
2003 jyldyń qazan aıynda elimizdiń tuńǵysh prezıdenti Nursultan
Nazarbaevtyń qatysýymen tuńǵysh Azamattyq forým, ıaǵnı úkimettik emes
uıymdardyń alǵashqy sezi ótti.

Aıta ketý kerek, úshinshi sektordyń keleli máselelerin talqylaıtyn jıyn
turaqty ótkizilip turady. Bir ǵana mysal, 2018 jyldyń qarasha aıynda
Azamattyq forýmnyń VIII keńesi ótkeni belgili. Oǵan Qazaqstannyń Tuńǵysh
prezıdenti Nursultan Nazarbaev qatysyp, sóz sóıledi. Úkimettik emes
uıymdardyń el damýyndaǵy róliniń zor ekendigin aıtty. Arnaıy
tapsyrmalar berdi.
– Úkimettik emes uıymdar sany 2003 jyly 5 myń bolsa, 2018 jyly 22
myńǵa deıin jetip, tórt eseden astam ósken. Memlekettik áleýmettik
tapsyrysty qarjylandyrý kólemi 65 ese ósip, qazirgi kezde 20 mıllıard
teńgeden asyp otyr. Nátıjesinde, búginde úkimettik emes uıymdardyń
qyzmeti, is júzinde, qoǵamymyzdyń mańyzy bar barlyq salasyn qamtıdy, –
dedi Elbasy.

Elimizdiń tuńǵysh prezıdenti bul salany jandandyrýǵa beker mańyz berip
otyrǵan joq. Óıtkeni Úkimettik emes uıymdar memleket úshin de, qarapaıym
eńbek adamdary úshin de qajet. Naqty aıtsaq, atalǵan uıymdar qoǵam úshin
kerekti jobalarmen jumys isteıdi. Bir jaǵynan atalǵan uıym arnaıy
granttardy utyp alyp jáne belgili dárejede qarjylandyrylyp otyrsa,
onyń qoǵam úshin jáne qarapaıym adamdar úshin mańyzy zor bolady.
Ras, sońǵy jyldary Qazaqstan qoǵamynda azamattyq belsendiliktiń kúrt
artqany baıqalyp keledi. Muny kúndelikti ómirden baıqap ta júrmiz. Demek,

úkimettik emes uıymdar halyqtyń daýsyn, muń-muqtajyn bılikke jetkizedi.
Naqtylaı aıtqanda, úkimettik emes uıymdar, ıaǵnı úshinshi sektor memleket
pen halyq arasyndaǵy altyn kópirge aınalyp otyr. Demek, mundaı uıym
kerek jáne onyń áleýmettik mártebesi qarapaıym halyq úshin barǵan saıyn
arta túsedi.

Árıne taǵy aıta ketetin bir nárse, úkimettik emes uıymdar belsendi jumys
istese, olar memleket pen halyqtyń turaqty baılanys ornaýyna elimizde
turaqtylyq. Bizge de keregi sol.