Qoǵam uzaǵan saıyn órkenıetke jetken saıyn zań da ózgere bastaıdy.

Qazaqstannyń 2010 jyldan 2020 jyldarǵa arnalǵan quqyqtyq saıasat tujyrymdamasynda alqabıler sotyn engizý qajettiligi aıtylǵan. Osyǵan oraı alqabıler sotyn engizýge qatysty o basta ártúrli pikirler bolǵany ras.

Biraq «kósh júre túzeledi» degen bar. Bizde ǵana emes, álemniń kóptegen elderinde alqabıler ınstıtýty bar. Sol sıaqty búgingi zaman talaby ómirimizge alqabıler sotyn engizýdi talap etti. Mundaı jaǵdaıda zamana kóshinen qalyp qoımaýymyz qajet. Jalpy «alqabıler sotynyń qandaı artyqshylyqtary bar? Oǵan kimder kire alady?» degen saýaldyń týýy zańdy. Durys-aq. Alqabıler týraly áńgime Qazaqstannyń Konstıtýsıasynda da jazylǵan. Atap aıtar bolsaq, AtaZańnyń 75 babynda «zańda kózdelgen jaǵdaılarda qylmystyq sot isin júrgizý alqabılerdiń qatysýymen júzege asyrylady» dep atap kórsetilgen. Bul júzege asatyn jáne júzege asyp kele jatqan proses. Demek, alqabıler soty qarapaıym halyqqa ne beredi?

Birinshiden,  olar  sot sheshiminiń ádil ótýine yqpalyn tıgizedi
Ekinshiden, bul júıe halyqaralyq standartqa jaqyn.

Úshinshiden, sot isine qatysýshylar quqyqtyq jaǵynan barynsha qorǵalady.

Tórtinshiden, sotqa degen eldiń kúmándi kózqarasy ózgeredi.

Besinshiden, bul sot júıesin jetildiredi.

Altynshydan, biz sóz etip otyrǵan júıeni engizý úshin «Alqabıler» týraly arnaıy zań qabyldady.

Demek,  sot prosesine qatysý úshin aldymen onyń mártebesi men tetikteri kerek emes pe? Sondyqtan bul ınstıtýty qajet ekendigi, onyń zaman talabynan týyndap otyrǵany kún ótken saıyn baıqala bastady. Al alqabıler ınstıtýty qaı jyldan bastap engizildi dersiz? Derekke júginer bolsaq, oǵan 12 jyldan astam ýaqyt ótti, ıaǵnı 2007 jyldyń 1 qańtarynan  engizildi.. Al munyń paıdasy zor. Óıtkeni...

1. Oǵan qarapaıym halyq qatysady.
2. Asa aýyr qylmystyq isterge olardyń qatysýyna tolyq quqy bar. Tek aldyn ala alqabı bolatyndardyń quramy naqtylanýy tıis.
3. Alqabıler sotynyń músheleri qatysqan proses ómir kórsetkendeı, óte joǵary dárejede ótedi. Óıtkeni aıyptaýshymen qorǵaýshynyń dálelderi óte saýatty ári nanymdy bolýy kerek. Qarapaıym halyqty ǵana emes, eki taraptyń dálelderi alqabı múshelerin de sendirýi tıis.

Sondyqtan da sottyń ádiletti, senimdi ári dáleldi ótkeni durys qoı. Biraq kez kelgen adam alqabıler sotynyń múshesi bola ala ma? Joq.

«Alqa bıler týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń arnaıy zańy bar ekendigin joǵaryda aıttyq. Biraq kez kelgen adam oǵan múshe bola almaıdy. Olardyń tizimi aldyn ala bekitiledi. Hattalady, sóıtip maquldanady. Al anyǵyn aıtsaq, 25 jasqa tolmaǵandar, áli de jazasyn ótep bolmaǵandar, shartty túrde bostandyǵynan aıyrylǵandar, júıkesi aýyratyndar, narkologıalyq jaǵynan esepte turǵandar, sonymen qatar, áskerı qyzmetshiler, sýdıalar men osy quqyqtyq salada jumys isteıtinder alqabıler sotyna múshe bola almaıdy.

Rasyn aıtý kerek, jasalǵan tizimderdiń barlyǵy aldyn ala tekseriledi.

Alaıda, osy jerde aıta ketetin bir nárse bar. Sarapshylar qorytyndysy kórsetkendeı, alqabı músheleriniń keıbireýleri sot prosesine kelýge qulyq tanytpaıdy eken. Óıtkeni olar – qarapaıym azamattar. Kóbisi basqa jerde jumys isteıdi. Múmkin ol saýatty dáriger, kásibı ınjener nemese joǵary sanattaǵy muǵalim bolýy yqtımal. Sebep - olar jumystan shyǵa almaıdy. Sondyqtan alqabtılerdiń tolyq jınalmaýyna baılapnysty sot prosesi keıde uzaqqa sozylyp ketýi múmkin. Budan shyǵatyn qorytyndy ne? Azamattardyń kóp jaǵdaıda quqyqtyq saýattylyǵy jetispeı jatady. Mundaı jaǵdaıda eń aldymen olar jaýapkershilikti sezinýi kerek.

Alqabıler – qarapaıym halyqtyń ókili. Sondyqtan halyqtyń atynan sotqa qatysyp otyrǵandyqtan olar óte saýatty bolýy kerek. Bul birden túzelip ketetin sharýa emes. Júre túzeletin nárse. Biraq alqabıler qatysqan sot ashyq ári senimdi ótip jatqanynyń talaı kýási bolyp júrmiz. Bul júıeniń engizilgenine de bar-joǵy eki jyldaı ǵana boldy. Sondyqtan  alaqabılerınstıtýnynyń qajettiligi ári olardyń jaýapkershiligi artatyny barǵan saıyn aıqyndala túsedi degen oıdamyz.

Mels Seıdahmetov