– Aıdos Ámirollauly, 1990 jyly qabyldanǵan Qazaq KSR Prezıdenti týraly zańdy Qazaqstandaǵy Prezıdenttik basqarý ınstıtýtynyń bastaýy dep qabyldaýǵa negiz bar ma?
– Bul zańnyń qabyldanýy Qazaqstannyń tarıhyndaǵy úlken belestiń biri. Sebebi bul keńes dáýirinde qazaq eliniń memlekettik táýelsizdik jolyna nyq basqan qadamy. Esterińizde bolsa, keńestik basqarý júıesi boıynsha bizdiń respýblıkadaǵy búkil tynys-tirshilikti anyqtap, baǵyt beretin komýnıstik partıa boldy. Oǵan qosa, Mınıstrler kabıneti, Joǵarǵy keńes sekildi qurylymdar jumys istedi. Mundaı kezde sheshim qabyldaýdyń ózi kúrdeli edi. Kóp nárse formaldy dúnıelerge baılanyp qalatyn. Ásirese, 1984-1985 jyldary bastalǵan áleýmettik ahýaldyń qalyptasýy, ekonomıkalyq daǵdarys, ákimshilik júıeniń álsirep, jańa naryqtyq baǵyttyń paıda bolýyna jol ashty. Saýda-sattyq, alypsatarlyq kúsh alyp, jappaı tapshylyq oryn ala bastady. Dúken sóreleri bosap, qýrap, azyq-túlik jáne basqa da taýarlar tapshylyǵy týyndady. Osyndaı qat-qabat másele jaǵdaıynda sheshim qabyldaý tipten qıyndap ketti. Osy kezde qoǵam da, basqarý júıesi de bıliktiń kúshti bolýyn talap etti, qajettilik týdy. Iaǵnı, bul keńestik dáýirdiń sońǵy kezeńinde zaman talabyna oraı jasalǵan qadam boldy. Sol kezeńdi kórgen, basqarý júıesinde qyzmet etken adamdar áli ortamyzda júr. Olar bul máseleni jaqsy biledi. Keıbir mekemeler, áskerı organdar, temirjol sekildi strategıalyq salalar Qazaqstanǵa baǵynbaı, tikeleı ortalyqtyń, Máskeýdiń baǵynysynda boldy. Prezıdenttik bıliktiń engizilýi osy salalardyń Qazaqstannyń menshigine ótýine múmkindik berdi. Osylaısha, ekonomıkalyq, sharýashylyq máselelerdi endi ortalyqqa jaltaqtamaı ózimiz sheshetin kúnge jettik. Osynyń ózi aınalyp kelgende Qazaqstannyń sýbektiligin arttyrdy.
– 1991 jyly 29 tamyzda Qazaq KSR Prezıdenti N.Á.Nazarbaev «Semeı ıadrolyq polıgonyn jabý týraly» jarlyqqa qol qoıdy. Bul el táýelsizdigi jarıalanbaı turǵanda qabyldanǵan sheshimniń biri ǵoı?
– Nursultan Nazarbaev Prezıdenttik laýazymǵa ıe bolysymen shuǵyl sheshimder qabyldaı bastady. Semeı polıgonyn jabý, Araldy qutqarý úshin arnaıy «Aral» qoryn qurý sekildi úlken jumystardyń bastalýyna muryndyq bolyp, tikeleı qoldaý kórsetti. Tipti, elimizdi 30 jyldaı asyrap kelgen munaı ónerkásibiniń respýblıka menshigine ótýine kúsh saldy. 1991 jyldyń basynda Atyraýdaǵy Teńiz munaı kenishi ashylyp, oǵan amerıkalyq kompanıalar keldi. Iaǵnı, munaı kenishinde qalyptasqan kúrdeli jaǵdaıdy paıdalanyp, Prezıdent Amerıkalyq bıznesmenderdi negizgi shartty Máskeýmen emes, Qazaqstan Respýblıkasymen jasaýǵa kóndirdi. Osylaısha, derbes qazaq munaı-gaz salasy paıda boldy. Bul kelisimder Qazaqstannyń álemdik arenaǵa shyǵýyna aıryqsha múmkindik bergeni anyq.
Eń bastysy, bul saıası sheshimderdiń tıimdiligi qordalanǵan máselelerdi jyldam sheshýge múmkindik berdi. Ekinshiden, bulardyń barlyǵy Táýelsizdikke qaraı basqan batyl qadam. Osy oqıǵalardan keıin Qazaqstannyń Egemendik týraly deklarasıasy qabyldandy. 1991 jyldyń 16 jeltoqsanynda táýelsizdigimizdi jarıaladyq. Bir sózben aıtar bolsaq, prezıdenttik bılik el Táýelsizdiginiń alǵysharty, bastaýy boldy.
– 1993 jyly qabyldanǵan Konstıtýsıada Prezıdent ókilettigi birshama keńeıtildi. Degenmen Joǵarǵy Keńes pen Respýblıka Prezıdentiniń sheshim qabyldaýda birdeı quqyqtary boldy. Keıbir sarapshylar bul eki basqarý ınstıtýtynyń jumysynda qarama-qaıshylyq týǵyzǵanyn aıtady. Keıinnen 1995 jyly 30 tamyzda qabyldanǵan Qazaqstannyń Konstıtýsıasy Prezıdent mártebesi men ókilettigin aıtarlyqtaı kúsheıtti. Bul qadam jas memleket úshin qandaı tıimdi nátıje berdi?
– Árıne, táýelsizdiktiń bastapqy kezeńinde ol qurylymdardyń Joǵarǵy keńestiń ózindik sıpaty, salmaǵy, tipti ózindik aýdıtorıasy boldy. Ony eshkim joqqa shyǵara almasy anyq. Desek te, basty másele ómirdiń ózinen, zaman tynysynan týyndaıdy. 90-jyldardyń basynda Keńestik odaq quramynan shyqqan barlyq respýblıkada ahýal qıyn edi. Halyqtyń kúndelikti iship-jeıtin tamaǵy, qoldanatyn buıymdary tapshy boldy. Dúkender bos turatyn. Tipti, adamdar nan men súttiń ózin satyp alýǵa tańǵy tórt-besten bastap kezekke turýǵa májbúr boldy. Keıbir asa qajetti azyq túrleri adam basyna tek kartochkamen berildi. Elestetip kórińizshi, qarapaıym et, qant, maı sıaqty dúnıelerdi alý úshin dúkenge shubylyp, bes alty adam bolyp baratynbyz! Bul qalyptasqan keńestik júıeniń qurdymǵa ketip, jańa naryqtyq júıege kóshpeı turǵandaǵy jaǵdaı edi. Osy kezde kúndelikti jydam sheshim qabyldaý qajeti týdy. Al Keńes odaǵy tusynda qalyptasqan basqarý júıeleri, kadrlar mundaı jańa talaptarǵa daıyn bolmady. Osy oraıda, bir mysal keltire keteıin. Myna qazirgi koronavırýs pandemıasy taraǵan kezde kórshi Qyrǵyz memleketiniń Parlamentinde depýtattar shuǵyl sheshim qabyldaýdyń ornyna koronavırýstyń ataýyna qatysty daýlasyp ketti, bir depýtattar ony «táj» vırýsy dep ataıyq dep, ekinshiler oǵan kelispeı birneshe kún ýaqyt ótkizip aldy. Mine, dál osyndaı kúrdeli jaǵdaılarda birden sheshim qabyldap, tıisti zańdardy dereý iske qosý qajet. Bir jaǵynan ol kezdegi Joǵarǵy keńes qazirgi Parlament qurylymyndaı emes, ár soslovıalyq toptardan, kvotamen jasaqtalǵan ár saladan jınaqtalǵan tulǵalardan turdy. Árqaısysynyń óziniń atqaratyn jumysy, kózdegen dittegen maqsaty, múddesi boldy. 1989 jylǵy sanaq boıynsha jergilikti ult, qazaq halqynyń sany respýblıka halqynyń 39% ǵana qurady. Demek, Joǵarǵy keńes músheleriniń quramy da ártúrli. Tipti, sol kezeńde Joǵarǵy keńes depýtattary memleketimizdi qalaı ataımyz degen de daý týǵanyn bilemiz. Alǵashqy Konstıtýsıany qabyldaýǵa bir jarym jyldaı ýaqytymyz ketti. Al mundaı saıabyr áreket, uzaq talqylaý, kereǵar pikirler jas memleket úshin, geosaıası turǵyda irgesi bekip, qaýipsizdigi jolǵa qoıylmaǵan el úshin kúrdeli másele edi. Naryqtyq qatynasty retteıtin jańashyl zańdardy qabyldap, qoǵamǵa engizý qajettiligi kóbeıdi. Barshaǵa málim ol bolashaqtyń úrdisin qalap, jańa memleket qalyptastyryp jatqan kez. Sol sebepti, Joǵarǵy keńes taratylyp, bılik biryńǵaı Prezıdenttik basqarýǵa ótý qajet boldy. Osyndaıda aıta ketý kerek, bizdiń sol kezdegi saıası elıtada da bul sheshimdi sanaly túrde durys qabyldap, túsindi. Máskeýdegindeı parlamentti taratý úshin tankimen oq atqan joqpyz, barlyq qadam eldiń bolashaǵy, keleshegi úshin birizdilikpen jasaldy. Onyń tıimdi sheshim bolǵanyn tarıhtyń ózi dáleldep berdi.
– Prezıdenttik basqarý júıesinde jeke tulǵanyń, ıaǵnı Prezıdenttiń jeke basynyń qasıetteri de úlken ról oınaıdy. Táýelsiz Qazaqstannyń Tuńǵysh prezıdenti – Elbasy N.Á.Nazarbaevtyń tulǵalyq qabilet-qarymy arqasynda qol jetkizgen elimiz úshin mańyzdy qadamdar dep neni bólip aıtar edińiz?
– Meniń jeke pikirim, Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti N.Nazarbaevtyń úlken saıası tulǵasyn, ádil baǵasyn bolashaq tarıh aıqyndaıdy. Dál qazir ol kisiniń masshtabyn, formatyn naqty túsine qoıǵan joqpyz. Óıtkeni, búgingi kúıbeń tirshilik, búgingi emosıa, qazirgi ekonomıkalyq qıyndyqtar obektıvti turǵyda oılaýǵa múmkindik bere qoımasy anyq. Degenmen da barshamyz biletin jaıttardy atap ótsem, ol Qazaqstannyń geosaıası turǵydaǵy ornyqty ustanymyn nyǵaıtqany, Reseımen, Qytaımen shekarany soǵyssyz, talassyz, beıbit jolmen shegendep bergeni. Reseı Federasıasymen aradaǵy kezinde keńestik júıeden qalǵan kóp dúnıeni bólisýde Gorbaechev pen Elsınmen til tabysýy, saıası sheshimder qabyldaýdaǵy eldik múdde turǵysynan aıla, ádister qoldanǵanyn jaqsy bilemiz. Bytyrap, shashylyp jatqan qoǵamdy biriktirip, bir jolǵa jınaýy úlken kóshbasshylyqtyń belgisi. Ekinshi másele el ishindegi másele. Keıde biz ózimizdiń ishimizde qol jetkizgen tabystarǵa asa mán bermeımiz, baıqaı qoımaımyz. Máselen, qazir kóp aıtylatyn áńgimeniń biri Táýelsizdik jyldary demografıamyz óspedi, ózbekter ozyp ketti deımiz. Biraq bul sózimiz ótirik qoı. Ejelden kele jatqan ólshemmen alsaq, halyq sanynyń óskeni – eldegi damýdyń belgisin bildiredi. 1989 jyly Keńes Odaǵynyń sońǵy halyq sanaǵy boıynsha Qazaqstanda 6 mıllıon qazaq boldy. Bul sol kezdegi halyq sanynyń 39%. Iaǵnı, óz qolymymyz óz aýzymyzǵa jetpeı jatqan zaman edi. «Oıbaı, soǵys bolmasyn, tynysh otyraıyq, eldi saqtaıyq, qazaq kóbeıgenshe shydaıyq» dep saqtyqpen otyratyn kez. Sheshender, kazaktar kóterilisi shyqty, jaǵdaı ýshyǵyp turdy. Osy kezde halyqtar dostyǵy dep Assambleıa sekildi uıymdar quryp, buzyqtyq tanytqysy kelgenderdi aldap ustap, qazaqtyń sanyn ósirýi úlken saıasat. Qazir qazaqtyń sany 13 mıllıonnan asyp, 14 mıllıonǵa taqap qaldy. Demek, 1989 jylǵy 6 mıllıonnan neshe ese óstik? Bul az jeńis emes. Investısıa tartý degen mańyzdy saıasat bar. Elimizde qalyptasqan bıznes-klımattyń, kezinde qabyldanǵan tıimdi sheshimderdiń arqasynda elimizge óte kóp qarajat keldi. Árıne, «anandaı bolsa bulaı bolar edi, mynandaı jasasa osyndaı bolar edi» dep qıaldaýǵa, armandaýǵa da quqyǵymyz bar. Biraq, Qazaqstannyń tarıhy bireý ǵana ol qazirgi jetken jetistigimiz. Eń basty másele osy tarıhtan sabaq alyp, ketken kemshilikti túzetý, jetistigimizdi baǵalaý.
– Qazir qoǵamda bizge Prezıdenttik basqarý júıesinen Parlamenttik júıege ótý kerek degen pikirler de jıi aıtylady. Bul taqyrypqa sizdiń kózqarasyńyz qandaı?
– Eger qazirgi jaǵdaıdy esepke alsaq, elimizdiń aımaqtyq máselesiniń kúrdeliligin, jan-jaǵymyzdaǵy kórshi memleketterdegi ahýaldy eskere qarasaq, bizge myqty Prezıdenttik basqarý júıesi kerek. Óńirlerdegi jaǵdaı turaqty emes. Ár óńirdiń mentaldyq ereksheligi, áleýemettik máselesi bar. Sondyqtan, elimizdiń turaqty damýyn qamtamasyz etetin myqty Prezıdenttik bılik qajet. Ásirese qazir kerek. Sebebi, biz dál qazir kúrdeli reformalardy, radıkaldy reformalardy ótkizýge májbúr elmiz. Al, qazir parlamenttik respýblıka bolatyn bolsaq, ár jaq ózine tartatyn parlamenttik basqarý bolsa bul reformanyń bireýi de jasalmaı qalýy múmkin. Bir mysal keltireıin. Qazir álemdik indetke baılanysty tótenshe jaǵdaı jarıalap, karantınde otyrýǵa májbúr boldyq. Al endi elestetip kórińizshi eger byltyrǵa Prezıdent saılaýynda qazirgi Memleket basshysynyń ornyna basqa adam, múldem basqa toptar keldi deıik, jaǵdaıymyz qandaı bolar edi? Tótenshe jaǵdaıǵa daıyn bolar ma edik? Qolynan is keletinder bılik qurylymynan ketip jasta, qaıta jasaqtalyp, jınalyp jatsaq, jaǵdaıymyz qalaı bolar edi? Bul qarapaıym ǵana mysal, dese de salmaǵy úlken. Árıne, daý-damaı, pikirtalas qajet. Biraq sheshim qabyldanǵan soń ony iske asyratyn bilikti basshylyq ta kerek. Sondyqtan bizge kúshti Prezıdenttik bılik, aqyldy,parasatty Parlament qajet. Dál qazir úkimet kúni túni jumys istep jatyr. Shynyn aıtý kerek, úkimet músheleriniń dál osylaı jumys istemegine kóp boldy. Qazirgideı sát saıyn synaq, sát saıyn kúrdeli jaǵdaı týyndaǵan kezde adamnyń mıy da erekshe belsendi jumys istep ketedi. Meniń oıymsha, qazirgi karantındik jaǵdaı úkimetti solaı sergek jumys isteýge, máseleni sheshýde túbegeıli qadamdar jasaýyna májbúrlep otyr. Mundaıda tyǵyryqtan shyǵatyn joldar da tez tabylady.
– Áńgimeńizge rahmet!
Suhbattasqan
Baýyrjan BAZAR
Pikir qaldyrý