Sońǵy onjyldyqta Qazaqstan Respýblıkasynda qoǵamnyń keń aýqymdy ózgerýi jáne ulttyq ekonomıkanyń álemdik ekonomıkaǵa ıntegrasıasy, onyń egemen memleket retinde qalyptasýy, eldiń saıası jáne ekonomıkalyq júıesinde túbegeıli ózgeris oryn aldy.

Jahandaný jaǵdaıynda reformalar men Qazaqstannyń álemdik ekonomıkaǵa ıntegrasıalaný barysyn qarastyrý ortalyqtandyrylǵan, josparlanǵan ekonomıkany ashyq demokratıalyq naryqtyq júıege aınaldyrý jolyndaǵy eleýli progrestiń dálelin kórsetedi. Ashyq ekonomıkaǵa kóshýdiń ekonomıkalyq jáne áleýmettik shyǵyndary áldeqaıda joǵary boldy. Sonymen birge, ulttyq ekonomıkasyn álemdik ekonomıkaǵa ıntegrasıalaý boıynsha júrgizilgen eleýli kúsh-jiger syrtqy saýdanyń kóp bóligi damyǵan naryq elderine baǵyttalýyna ákeldi,  sheteldik ınvestısıalardyń tartylýyna baılanysty syrtqy ekonomıkalyq baılanystar tereńdeı tústi, jańa naryqtyq ınstıtýttar, banktik jáne saqtandyrý qurylymdary, qor bırjalary, monopolıaǵa qarsy retteý, syrtqy ekonomıkalyq qyzmet jáne bankrottyq týraly zańdar jáne t.b. paıda boldy. Bul ınstıtýttar qalyptasyp kele jatqan vırtýaldy modelge negiz boldy, ekonomıkanyń naqty sektorynyń degradasıasy jáne elden kapıtaldy kóptep shyǵarý úshin jaǵdaı jasady.

Ulttyq ekonomıkanyń ashyqtyq dárejesi neǵurlym joǵary bolsa, onyń óndirgish kúshteri neǵurlym damyǵan bolsa, onyń salalyq qurylymynda tereń tehnologıalyq eńbek bólinisi bar salalar soǵurlym kóp bolýy kerek. Kerisinshe, onyń jalpy ekonomıkalyq áleýeti jáne óziniń tabıǵı resýrstarymen qamtamasyz etilýi az bolady. Qansha tabysqa jetse de, eshbir memleket ózin qazirgi álemde bolǵan demografıalyq, ekonomıkalyq, qarjylyq, áleýmettik jáne áskerı problemalardan qorǵaı almaıdy. Jahandyq damý naqty sózdermen kórsetilgenge deıin olarmen tabysty kúresý múmkin emes.

Ekonomıkalyq ıntegrasıa birqatar obektıvti faktorlarǵa ıe.  Olardyń ishinde eń mańyzdylary: ekonomıkalyq ómirdiń jahandanýy, halyqaralyq eńbek bólinisin tereńdetý,  álemdik ǵylymı-tehnıkalyq revolúsıa; ulttyq ekonomıkanyń ashyqtyǵyn arttyrý. Qazaqstan úshin TMD keńistiginde damyǵan ıntegrasıalyq prosesterdiń mańyzy óte zor, munda ekonomıkalyq ıntegrasıanyń kórsetilgen obektıvti faktorlary postkeńestik memleketterdiń dúnıejúzilik ekonomıkaǵa ashylýymen jáne ıntegrasıalanýymen jumys isteı bastady. Reformalardyń basyna qaraı Qazaqstannyń ulttyq ekonomıkasynda qazirgi zamanǵy básekege qabiletti ekonomıkany qurýdyń senimdi negizine aınala alatyn áleýet boldy. Onyń artyqshylyǵy mynalar boldy: mańyzdy óndiristik, mańyzdy áskerı-óndiristik jáne ǵylymı-tehnıkalyq áleýet,  halyqtyń joǵary bilim deńgeıi,  tabıǵı resýrstardyń úlken qorlary,  úlken tranzıttik áleýet. Al kemshilikteri kelesideı: dúnıejúzilik muhıtqa shyǵýdyń bolmaýy, óndiristi monopolıalandyrý, ekonomıkanyń qurylymdyq dısproporsıonaldyǵy, óndiristik apparattardyń eskirgen deńgeıi, ornatylǵan ishki ıntegrasıalyq baılanystardyń bolmaýy jáne t.b.  Ekonomıkalyq reformalardyń sátsizdikteri bul artyqshylyqtardy paıdalanýǵa múmkindik bermegenin aıta ketken jón. Kerisinshe olar ekonomıkany jedel qaıta qurýdy jáne ishki naryqty qarqyndy damytýdy kózdeıtin jaǵymsyz qubylystardyń odan saıyn kúsheıýine ákeldi.

Qazaqstannyń ekonomıkalyq qatynastarynyń jańa júıesin qurý jáne ony TMD elderimen ıntegrasıalaý ústemdik etýshi shyndyqtardan bastalýy kerek, olardyń arasyndaǵy ózara tıimdi ekonomıkalyq qatynastardyń jańa júıesin anyqtaıtyn faktorlar men tendensıalardy eskerý qajet. Tek osy negizde ǵana tıimdi ıntegrasıalyq baılanystar qalyptasýy múmkin, bul daǵdarystan tez shyǵýǵa, básekege qabilettilikti arttyrýǵa jáne Qazaqstannyń jáne basqa TMD elderiniń álemdik ekonomıkaǵa enýin jedeldetýge múmkindik beredi.

Aımaqta birizdendirý prosesterin kúsheıtý Qazaqstannyń tuńǵysh Prezıdenti usynǵan joba negizinde júzege asqan bolatyn. Kedendik odaq negizinde paıda bolǵan Eýrazıalyq ekonomıkalyq qoǵamdastyqtyń (EýrAzEQ) qurylýy bes eldiń kóshbasshylary ulttyq ekonomıkalyq múddelerdi qorǵaýǵa jáne otandyq óndirýshilerdi qoldaýǵa baǵyttalǵan naqty saıasat júrgize bastaǵan kezeńdi bildirdi. EýrAzEQ aıasyndaǵy ekonomıkalyq ıntegrasıanyń negizgi yntalandyrýshysy bir-biriniń turaqty jáne óte syıymdy jıyntyqty ashyq naryǵyn ustap turý qajettiligi bolýy kerek, óıtkeni teorıaǵa sáıkes keden odaǵyn qurýdan túsken paıda saýda aǵyndarynyń artýymen, al shyǵyndar – olardyń azaıýymen baılanysty. Osy elderdiń barlyq halyqtarynyń múddeleriniń tepe-teńdigi saqtalsa, ekonomıkalyq, áleýmettik, mádenı damý úshin teń jaýapkershilik, sondaı-aq ár seriktes memlekettiń jalpy eýrazıalyq yntymaqtastyqtyń jumys isteýi men órkendeýine teń ekonomıkalyq úlesi saqtalǵan jaǵdaıda ǵana Eýrazıalyq ekonomıkalyq qoǵamdastyq suranysqa ıe jáne turaqty boldy.

Kelisimge qol qoıylǵannan keıingi birneshe jyl ishinde TMD-daǵy jaǵdaı óte qarqyndy damydy, quqyqtyq jáne uıymdastyrýshylyq qatynastarda belgili bir ózgerister boldy. TMD sheńberinde qabyldanǵan kóptegen mańyzdy sheshimder qaǵaz júzinde qalyp otyrǵanda, ekonomıkalyq saladaǵy ıntegrasıalyq úderisterdi júzege asyrýdyń naqty nátıjeleri áli de úlken emes bolǵan kezde faktiler belgili. Qazaqstannyń TMD-nyń ekonomıkalyq keńistigine qosylýy ishki naryqtyń bir ýaqytta ıntegrasıalanýymen syrtqy naryqqa shyǵýǵa qolaıly jaǵdaı jasaıdy. Alaıda, osy reıntegrasıadan alynǵan perspektıvalyq paıdany naqty paıdaǵa aınaldyrý úshin reıntegrasıa prosesin tezirek ashýdyń perspektıvasy Dostastyqta ekonomıkalyq odaqtyń negizderin qurýǵa alyp kelýi kerek edi.

Ekonomıkalyq qaıta qurýlardyń nátıjeleri, olardyń tabystary kóbine memlekettiń reformalaý qyzmetimen, onyń izdený qabiletimen jáne halyqtyń negizgi qabattarynyń basym shyndyqtary men múddelerine sáıkes keletin qoǵamnyń áleýmettik-ekonomıkalyq damýynyń jańa modelin tabý qabiletimen jáne óndiris tıimdiligi men turmys deńgeıiniń joǵarylaýyn qamtamasyz etetin jańa ekonomıkalyq júıege kóshý arqyly aldyn-ala anyqtalady.  Ótpeli kezeńdegi eńbek, kapıtal, tabıǵı resýrstar, ǵylymı-tehnıkalyq progres jáne kásipkerlik qabiletter sıaqty, memlekettiń de reformalaý qabileti sheshýshi ról atqarady, makroekonomıkalyq jáne naryqtyq mehanızmderdiń barlyq elementteriniń ózara sáıkestigin, olardyń qajetti araqatynasy men úılesimdiligin qamtamasyz etetin óndiristiń negizgi faktorlarynyń biri retinde áreket etedi.

Sınhrondy jumys

Ol memlekettik qyzmetkerlerdiń ıntellektýaldy jáne ǵylymı damý deńgeıimen, olardyń ulttyq ereksheligi men patrıotızmimen, sondaı-aq belgilengen basymdyqtardy iske asyrýdaǵy saıası erik-jigerimen anyqtalady. Ulttyq múddeler men maqsattarǵa sáıkes keletin ekonomıkanyń naqty modelin maqsatty túrde izdeýdi júzege asyra otyryp, memleket pen naryq arasyndaǵy tıisti formalar men qatynastardy qamtamasyz etedi. Ekonomıkany retteý qazirgi jaǵdaıda olardyń utymdy ózara áreketin únemi izdeý arqyly memlekettik jáne jeke sektorlardyń tyǵyz damýy men ózara árekettesýiniń negizinde júzege asyrylýy kerek.

Júrgizilgen zertteýler Qazaqstannyń damýyndaǵy ózara baılanysty kelesi mindetterdi bólýge múmkindik beredi:

1. Elde biryńǵaı ishki naryqty qurýǵa qajetti kezeń retinde jańa túsinikke negizdelgen ımportty almastyrý saıasatyn júrgizý;
2. Halyqaralyq eńbek bólinisine qatysýdyń eksporttyq-óndiristik nusqasyna bir ýaqytta kóńil bólý;
3. Qazaqstannyń álemdik ekonomıkaǵa ený jáne aımaqtyq ıntegrasıa prosesterin onyń ishki naryǵynyń ıntegrasıasymen jáne eldiń birtutas ekonomıkalyq keshenin qurýmen úılestirý.

Qazirgi ekonomıkalyq saıasattyń negizgi baǵyty – eldiń ishki naryǵyn qalpyna keltirý jáne ıntegrasıalaý. Bul jaǵdaıda ınvestısıanyń negizgi kózi halyqtyń tıimdi suranysy bola alady. Onyń keńeıýimen ekonomıkalyq jańǵyrý bastalady. Ol úshin jumys oryndaryn kezeń-kezeńimen qurý, otandyq óndirýshini jan-jaqty qoldaý qajet. Suranysty anyqtaıtyn halyqtyń satyp alý qabiletin aqylǵa qonymdy retteý materıaldyq jáne áleýmettik ınfraqurylym salasyndaǵy memlekettik kapıtaldyq salymdardyń ótemdik ósýin talap etedi.

Qazaqstannyń eksportqa baǵyttalǵan strategıasy aǵymdaǵy ımportty almastyrý saıasatynyń ıkemdi úılesimi bar uzaq merzimdi eksporttyq baǵdardyń sımbıozy bolýy kerek. Demek, syrtqy ekonomıkalyq saıasattyń mańyzdy quramdas bóligi eksport-ımport strategıasyn Qazaqstan ekonomıkasyn qaıta qurý strategıasymen jáne mindetterimen muqıat baılanystyrý bolyp tabylady. Mundaı ózara baılanys belgili bir tehnologıalardan bastap óndiris pen ǵylymı-tehnıkalyq, ınvestısıalyq jáne ınovasıalyq saıasattan, salaaralyq qatynastardy, aralyq jáne sońǵy tutyný satylarynan jáne jalpy alǵanda eksporttyq, ımporttyq jáne syrtqy saýda saıasatynyń dınamıkasynan bastap udaıy óndiris prosesiniń barlyq kezeńderi men aspektilerin úılestirýdi bildirýi kerek. Sonymen birge, Eýrazıalyq Odaq qurý sheńberinde Reseımen jáne basqa TMD elderimen ıntegrasıalyq baılanystardy damytýǵa jáne alys sheteldermen odan ári qatynastarǵa erekshe nazar aýdarý qajet.

Respýblıkanyń aımaqtyq ekonomıkaǵa qaıta ıntegrasıalanýyn boljaýda basty bolyp qabyldanǵan damý nusqasynyń ıdeıasy – Qazaqstannyń álemdik ekonomıkaǵa ıntegrasıasy onyń ishki naryǵyn TMD elderimen bir mezgilde ıntegrasıalanýymen dáıekti damý arqyly júzege asyrylýy kerek. Bul jumys istemeı turǵan óndiris oryndaryn mınımaldy shyǵyndarmen paıdalanýǵa, ulttyq óndirýshilerdiń básekege qabilettiligin birtindep álemdik naryqtarda qajet deńgeıge deıin arttyrýǵa múmkindik beredi. Negizinde bul túbegeıli ekonomıkalyq reforma barysynda buryn buzylǵan ekonomıkalyq baılanystardy qalpyna keltirý, ıaǵnı baılanystardy qaıta ıntegrasıalaýdy bildiredi.  İshki ósý kózderiniń negizgi etalony: kapıtal eksportyn shekteý, bos turǵan óndiristik qýattardy iske qosý, jańa óndirister men salalarda jedel amortızasıalyq saıasatty júzege asyrý, portfeldik ınvestısıalardyń úlesin azaıtý.