Kúzde «Naradu» dep at qoıyp, mádenıet pen óner salasyndaǵy jylt etken jańalyqty jas rejıser, ónertanýshy, jýrnalıstermen birlese otyryp, taldap, talqylap qolda bar múmkindikpen gazet-jýrnal, aqparattyq saıttar da jarıalap tursaq degen izgi nıetpen klýb qurǵan edik. Odan beri de arada aılar aýnady. Sóıtip júrgende kópten kútken jas rejıser Emır Baıǵazınniń «Aslannyń sabaqtary» atty alǵashqy avtorlyq kınotýyndysy jeltoqsan aıynyń basynan ekranǵa shyqty. Fılmdi kórdik. Klýbtyń birneshe múshesi jınalyp, «Aslannyń sabaqtaryn» taldadyq. Tómende sol talqylaýda aıtylǵan oılardy usynyp otyrmyz.

 Elzat Eskendir, T.Júrgenov atyndaǵy Óner akademıasy joǵarǵy rejıserlik kýrsynyń magıstri: Mysyq nege aınaǵa qaramaıdy?

Sýretkerdiń basty qasıeti - ózgeler kórmegen dúnıeni kórý. Ózgelerdiń ómirinde bolyp jatatyn, biraq ózderi eleı bermeıtin qatynastardy baıqaý. 2013-jyly Halyqaralyq Berlın kınofestıvaliniń "Serebrányı Medved za vydaıýshıesá hýdojestvennye dostıjenıa" syılyǵyn ıelengen rejıser Emır BAIǴAZINniń "Aslannyń sabaqtary" fılmi - sýretker týyndysy. Oqýshylar arasyndaǵy álimjettikti baıan etken kıno shyǵarma - mektep qabyrǵasyndaǵy ozbyrlyq - memleket aıasyndaǵy júıeniń bir ushy ekendigin kórsetedi. Bir-birine qysym jasaýdyń ýshyǵýynan qylmysqa shatylǵan balalar men osy qylmysty anyqtaý úshin iske aralasqan Tergeýshilerdiń minezinde bir ortaq qalyp bar. Ol - áldiniń álsizge oıyndaǵysyn oryndatýy. Basynýy. Mundaı qasıet jalpy adamzat tabıǵatyna ortaq shyǵar. Alaıda, adam boıyndaǵy osyndaı qasıeter beleń alyp, qoǵamǵa dendemeýi úshin zań qurylymy jumys jasaıdy emes pe?! Rettep otyrady. Al bizde áldiniń álsizge degen úkimi jumys jasaıdy. Sol retteıdi. Zań - joq! Bul - pıramıda úlgisimen qurylǵan júıe. Nazarbaev kezeńindegi jastardyń da sana-sezimi osy júıe negizinde qalyptasyp, ósip keledi. Fılm keıipkerleri Aslan men Bolat ta - Nazarbaev kezeńinde týylǵandar. Mine, osy prosesterdi ekrannan baqylap otyrǵan kórermen búgingi qoǵamnyń shynaıy bet-beınesin túısinýi anyq. Alaıda, fılmdi osy kúıinde qabyldaı almaǵan adamdar da bolypty. Men ony kınoteatrda janymda otyrǵandardyń emosıasynan, keıinnen suhbattasqandardyń pikirinen ańǵardym. Kınodaǵy qyzarǵan qan, aıtylǵan boqtyq, dórekilik, gúrsildegen tepki men soqqy olardyń júıkesine aýyr tıse kerek. Kóbi osyǵan shydaı almaǵan. Sebebi, bizdiń tanym "HAPPY END" fılmderdiń yqpalynda qalyptanǵan. Bizdiń janymyz "Dobryı fılmderge" ábden úırenip alǵan ǵoı. Arǵysy Sovet, bergisi Hollywood dúnıeleri, keıingi káris pen túriktiń t.b. serıaldary bizdiń sanamyzǵa osyndaı túsinikti tyǵyndady. Nátıjesinde tanymymyz taıazdandy. Taıaz tanym - taıaz talǵam. Tanymy taıaz adamnyń - talǵamy da taıaz. Osyndaıda bizdiń kórermenniń boıynan kádimgi MYSYQqa tán psıhologıalyq kúıdi baıqaýǵa bolady eken. Kádimgi mysyq. Qalaı? Mysyq degen haıýan aınadan ózin kórgen kezde baıqamaı jiberip qoıatyn kórinedi. Óz túrinen ózi shoshyǵandyqtan. Áıtpese, sol mysyǵyńyz aınanyń aldyna kelgenshe bylq etpesten talaı ómirin súrdi ǵoı. Biraq aınanyń aldyna kelgende baǵanaǵydaı kúıge tústi. Bizdiń de kórermen óner týyndysynan óziniń shynaıy kelbetin kórgen kezde shyńǵyryp, onyń ózi ekenin moıyndaǵysy kelmeı ketedi. Áıtpese, oǵanǵa deıin-aq aınala qorshaǵan qoǵamnan ekrannan tanys jaıttardyń talaıyn baıqap ta, estip te júr emes pe?! Tipti, odan da soraqysyn. Biraq, elegen joq. Eti úırenip ketken. Elemeýdiń sebebinen de ondaı jaıttar kóbeıgen ústine kóbeıe túsedi. Eger aǵymdaǵy ýaqytty saralap nemese osyǵan óner tilinde saraptama jasaǵan shyǵarmalardy sińire alǵanymyzda mundaı ýaqıǵalardyń paıyzdyq kórsetkishiniń birshama tómen bolýyna septeser edik. Olaı isteı almadyq! Budan - ómir jaıyndaǵy, ıeligimizdegi zaman haqyndaǵy túsinigimizdiń ushqary ekendigin baıqasa bolady. Qazaqstandyq kınoteatr ekrandaryn jaýlaǵan "Razvlekatelnyı", "Popkornovyı", "Pepsi" fılmderdegi "shyndyqty" - Ómir dep qabyldadyq. Aqıqatynda, olardyń tabıǵaty - ÓMİRden alys, ónerden shet ekenin bilmedik. Degenmen mundaı úrdis te búgingi tańǵa ǵana tán emes, kıno tarıhynda burynda bolǵan edi. XX-ǵasyrdyń ortasynda ómir súrgen ıtalıandyq jas kınorejısserler de "Ónerdiń ómirden alystaýy" problemasymen ushyrasty. Olar ózderi kýá bolǵan Ekinshi Dúnıejúzilik Soǵys pen soǵystan sońǵy halyqtyń rýhanı-áleýmettik bolmysynyń otandyq kıno ekranynan alystap bara jatqanyn sezdi. Osyndaı olqylyqtyń ornyn toltyrý maqsatynda alǵashqylardyń biri bolyp Roberto ROSSELINI 1945 jyly "Rım - otkrytyı gorod" fılmin túsirdi. Bul fılm - álemdik kınonyń damýynda úlken rolge ıe - "Italándyq neorealızmniń" negizi boldy. Baǵyt ary qaraı damyp, osy týyndynyń artyn ala Vıttorıo de SIKA "Pohıtıtelı velosıpedov" (1948), " Ýmberto D" (1952), Lýkıno VISKONTI "Zemlá drojıt" (1948), "Rokko ı ego bratá " (1960), Federıko FELLINI "Sladkaıa jızn" (1960), "Vosem s polovınoı" (1963), Mıkelándjelo ANTONIONI "Prıklúchenıe" (1960), "Noch" (1961), "Zatmenıe" (1962) fılmderin dúnıege ákeldi. Budan keıin joǵarydaǵy prınsıpti negiz etken "Fransýzskaıa novaıa volna" ókilderi - Fransýa Trúffo, Jan-Lúk Godar, Erık Romer, Klod Shabrol, Jak Rıvett syndy rejıserler týyndylary da kıno tarıhynda úlken serpilis týdyrdy. Dúnıeniń túrli taraptarynda "Novoe nemeskoe kıno", "Cheshskaıa novaıa volna", "Iaponskaıa novaıa volna", "Gonkongskaıa novaıa volna", "Rýmynskaıa novaıa volna" baǵyttarynyń ókilderi óner keńistigine shyqty. Keshegi "Kazahskaıa novaıa volna" - Serik APRYMOVTYŃ "Konechnaıa ostanovka " (1990), "Aksýat" (1997), Dárejan ÓMİRBAEVTYŃ "Kardıogram" (1995), "Kıller" (1998) fılmderi sol atap ótken "Fransýzskaıa novaıa volnanyń" tıgizgen yqpalynyń jemisi edi. Emır BAIǴAZINniń de shyǵarmashylyq tulǵa retindegi kózqaras qalybyn osy bir oılaý júıesiniń osinen alshaq qaraýǵa bolmaıdy. Ol da osy "Tolqyndardyń" tanymyndaǵydaı "Ónerdiń ómirden alshaqtamaýyna" basa nazar aýdarǵan. Reseılik rejıser Andreı ZVÁGINSEV bir suhbatynda mynadaı oı aıtypty: "Hýdojnık obázan govorıt o tom, chto est a ne o tom, chto moglo by byt, – ne prıýkrashıvaıa. O tom, chto trevojıt, a ne o tom, chto ýspokaıvaet, mol, vse horosho, prekrasnaıa markıza. Ego dolg – ne obslýjıvat chı-to ınteresy, a vıdet veshı v ıasnom svete, ı govorıt pravdý." Bir adamnyń aýzymen aıtylǵan - shynaıy sýretker qaýymnyń mindeti. Olardyń dúnıeleriniń eń basty qundylyǵy da ári adamzattyń rýhanı sanasyndaǵy orny da osy mindetti - muratyna aınaldyrmaǵynda bolmaq. "Aslannyń sabaqtarynyń" avtory da osy murattan úmittendiretin qazaq kınosyndaǵy jańa esimderdiń biri.

P.S.

Joǵary deńgeıde túsirilgen fılm Berlınniń bas júldesin nege ala almaǵan dep taǵy bir oıǵa qalýǵa bolmas. Sebebi, festıválde "Zolotoı medvedti" ıelengen Rýmynıa rejıseri Kalın PITER NESERDİŃ "Poza rebenka" fılmi de óz ornyna, al Emırdiń fılmi de óz ornyna laıyq boldy. Bastysy, osynyń ózi óner úshin zor jetistik

 Ásıa Baǵdáýletqyzy, jýrnalıs: Emırdiń sabaqtary

Kópten kútken «Aslannyń sabaqtaryn» («Ýrokı garmonıı») qaıbir kúni baryp kórdik. Sodan otyryp talqyladyq. Emırden bastalyp, Maǵaýınmen aıaqtalǵan áńgime túngi 3-ke deıin jalǵasty-aý deımin. Keıde kıno týraly «bir kórýge bolady» degennen asyp eshteńe aıta almaısyń. Al «Sabaqtar» týraly... taýsylmaıtyn, túgesilmeıtin sıaqty. Múmkin, Aqberenderdi synaıtyn aǵalar Emırdi de «jalǵan kúrdelilikke urynady» dep sybaıtyn shyǵar, biraq bul balanyń kınosynda "shyndyq" degen alapat kúsh bar. Fılmdegi alǵashqy oqıǵa – Aslan qoıdy baýyzdaıdy. «Pissimillá» dep aıtpadyń ǵoı» deıdi apasy. Munda ún joq. Ol nege qoıdy ózi soıdy? Óıtkeni ákesi joq. Aǵasy da joq. Mine, osy jalǵyz bala medkomıssıadan ótkende Bolat degen balamen qatar keledi. Jáne munyń kúshi kópteý bolyp shyǵady. Alǵash ret Bolattyń egosyn biz osy kezde baıqaımyz. «Men taǵy kóreıin» deıdi ol dárigerge. Bir qaraǵanda kúlkili, qarapaıym ǵana kórinis sıaqty. Balanyń «baqtalastyǵynda» turǵan ne bar? Biraq bir sóz, bir kózqaras, bir minez taǵdyrlardy sheship jatady. Emır bizge osyny eskertti. Sóıtken Aslandy Bolat búkil balalardyń aldynda qorlaıdy. Ol jaýap bermeıdi. Múmkin, qoryqty. Múmkin, bul jaı ǵana onyń tabıǵatynda joq. Ómirde nendeı konflıkt bolsa da ol sol mezette sheshilýi kerek. Emır bizge sony úıretti. Aslan alastatyldy. «Eshkim onyń qolynan almaıtyn bolsyn». Mektepke keledi. Kóretini álsizdiń qorlanýy. Biraq shyn máninde kim kúshti, ony ýaqyt kórsetedi. Bári betperde. Kúshtiniki de betperde. Álsizdiki de betperde. Biz osy kishkentaı balalardyń úlken teketiresin kórip, shıyrshyq atyp otyrǵanda... oqıǵa órbı beredi. «Meıirimdi bolyńdar» deıdi «grev» jınaıtyn jigit. Aslan qaıta-qaıta jýyna beredi, bul tánin emes, janyn tazalaǵysy keletin jantalasqa kóbirek uqsaıdy. Ol teledıdardan derekti fılm kóredi. Taraqandar «osyndaı da osyndaı aýrýlardy taratýshy» eken. Bul taraqandardy ustap alyp, elektr ústeline qoıyp sottaıdy. «Tamaqty nege urlaısyń?». Bylaı qarasań, onda turǵan ne bar? Balalardyń bári jybyrlaǵan jándikterdi qınaǵandy jaqsy kóredi. Biraq osyny Emır baıandaǵanda - janyń túrshige qorqasyń. Biz balasynyń ne istep, ne qoıyp jatqanyna mán bermeıtin halyqpyz ǵoı. Olardyń ómiri erteń bastalatyn sıaqty. Sóıtsek, olar ómir súrip jatyr eken. Jáne keıde tartystary eresekterdikinen beter qatygez eken. Balańyzǵa kóńil bólip qoıyńyzshy. Aslannyń júreginde mahabbat ta bolatyn. Ol synyptaǵy eń sulý, qol jetpeıtin qyzǵa ǵashyq boldy. Hıdjap kıetin qyz ben muǵalimniń arasynda da qaqtyǵys. Synypqa Mırsaın degen jigit keledi. Kompleks joq, júregi ashyq, ádil de ádiletti. Birtindep ony da júıe «syndyrýǵa» tyrysady. Muǵalimder de ylǵı Mırsaınǵa qarsy. Taraqandardy sottap júrgen bala endi adamdardy da sottaýǵa bekinedi. «...Ilı pravo ımeıý?» deıtin Raskolnıkov eske túsedi. Zulymdyqtyń kózin joıý úshin qylmys isteý ádiletti me?.. Aslan úndemeıdi. Ol úndemegen saıyn janyń baıyz tappaıdy. Qolyn jýyp jatqan eki polıseı «Bular kinásiz bolsa she?» – «Basyńdy aýyrtpa, bul bizdiń jumysymyz» deıdi ǵoı. Sóıtedi de, qolyn jýyp, ári qaraı kete beredi. Biz de ómirde, keıde ádiletsizdikti kórip turyp, qolymyzdy jýyp júre beremiz ǵoı... Mırsaın qınalǵanda, áldeneden qashyp, áldeqaıda tyǵylǵysy kelgende «Heppılondy» eske alady. Óıtkeni onyń ata-anasy ajyrasyp jatyr. «Maǵan báribir. Eseıdik qoı» deıdi ol ózin jubatyp. Óıtkeni bala bolyp erkelep, bireýdiń qoltyǵyna da tyǵyla almaıdy. Eeeı, bizdiń ǵasyrdyń qorǵansyz balalary... Biz ylǵı bireýdiń yǵyna tyǵylamyz ǵoı. Al jeme-jemge kelgende báribir, barlyq qıyndyqtardy ózimiz eńserýge týra keledi. Bolat alyp júıeniń bólshegi (múmkin qurbany) ǵana bolatyn. Bir adamdy óltirgenimen (kim óltirse de), eki balany sottaǵanymen, júıe qala beredi. Al Aslandar ardyń sotynan zardap shegedi. Mekteptegi álimjettikti kim kórmeı júr? Biraq osyǵan deıin sol júıege kim nazar aýdardy? Eshkim. Emır ádeıi balalardy alyp otyr. Eger júıe jeliktirmese – Bolat, meıirim kórse – Aslan men Mırsaın qandaı bolyp óser edi? «Aslannyń sabaqtary» bizdiń sýyq ǵasyrdyń qurbandaryn joqtaý. «Kıno degen oqıǵa» deıdi ǵoı. Menińshe, kıno degen  qaqtyǵys. «Aslannyń sabaqtary» tunyp turǵan qaqtyǵys. Emır oqıǵany órbitip ákele jatady da, sharyqtaý shegine jetkende attap ótip ketedi. Qalaı boldy, ne boldy – óziń tarqatyp al. Operatorlyq jumysy da maǵynasyz emes, mýzyka qoldanbaı-aq júregińniń qylyn sherte biletini – óz aldyna jetistik. Ár bala ózin oınap júrgen sıaqty, al olardyń tili, sóıleý máneri – bári kádimgi ómirden alynǵan... Qysqasy, dúnıege sýretker keldi. Tarqatyp keıin jaza jatarmyz. (Aıtpaqshy, mundaǵy keıbir oılar aty atalǵan dostarymnyń aýzynan shyqqanyn eskertemin).

 Ómirjan Ábdihalyquly, jýrnalıs: Al, Aslan she?

Birinshiden, «Aslannyń sabaqtary» - biz, bizdiń qoǵamnyń ózinen jasyryp, ár jerge kómip kelgen shyndyǵyn traktormen kúrep, qoparyp tastady. Kıno arqyly kórgen osy shyndyqtan janymyz túrshikti. Nege? Sebebi, «jerlengen» shyndyqtyń «ólimine» árbirimizdiń qatysymyz bar. Iaǵnı, Aslannyń, Bolattyń boıyndaǵy qatygezdik kókten daryǵan joq, ony biz qurǵan, daýys bergen, «jarqyn bolashaq úshin» dep ornatqan júıe darytty. Tipti, fılmniń basyndaǵy qos balanyń bir-birimen sharpysýy arqyly kórinis tabatyn qatygezdiktiń «ósken», «eseıgen» jáne jetilgen túrin kartınanyń sońyna taman shyǵatyn eki tergeýshiniń áreketinen anyq kórýge bolady. Túrmemen mekteptiń aıyrmasa shoıyn temir esik pen tor kóz tereze ǵana ekenin kóresiz.

Kınodaǵy negizgi oqıǵa ótetin  mektep - júıeniń eń mańyzdy ári bastaýshy oryndarynyń biri. Al, mekteptegi bizdiń bolashaq týra qan maıdandyń ortasynda júr: álimjettik, zorlyq-zombylyq, baqtalastyq, qorlaý. Bul az deseńiz, aqsha jınaýdyń túrme zańdylyǵy berik ornaǵan, saltanat qurǵan saraıyndaǵy balalardyń ómir súrý, tirshilik úshin kúresi. Bir qaıyrsaq, mektep – qylmys áleminiń, túrmeniń – bastaýysh klasy. «Aslannyń sabaqtary» - biz kórmegen, bilmegensıtin, kerek bolsa, «oı, balalardyń bári sol. Ol da ómirdiń ótetin joly» dep ózimizshe «zańdastyryp» alǵan ashshy shyndyqty betimizge shyjyrǵyra basady.

Ekinshiden, Aslan jáne onyń synyptas, qatarlastarynda tańdaý bar ma edi degen másele. Mektepte ornyqqan álimjettik pen qanaý júıesinde olar da tańdaý joq. Ol júıege qarsy shyqsań – adamnyń qoryna aınalyp, qorlyqtan kóz ashpaısyń. Kúresýge dármen joq. Endi ne istemek kerek? Eshteńe. Sol júıege qyzmet etesiń - aqsha jınaısyń. Kartına oqýshylar arasyndaǵy álimjettikti kórsetip otyrǵanmen, onyń ar jaǵynan tutas qoǵamdaǵy jemqorlyq pen paraqorlyqtyń ısi murnyńyzǵa keledi.

Bolat  - mekteptegi ataman, syrttan keletinderge aqsha jınap beretin, sony uıymdastyratyn, syrtqy kúshtiń mekteptegi «senimdi ókili». Biraq, Bolat osy áreketimen óziniń ishki álsizdigin búrkemeleıdi. Onyń álsizdiginiń artynda – tárbıeniń osaldyǵy tur. Kartınany kóre otyryp, Bolatty da ózge keıipkerlerdi de kinálaı almaısyń. Sebebi, olar da tańdaý joq. Bolat bolmasa onyń ornyn basqa bireý basar edi. Tańdaý joq jerde jaǵdaıǵa kóndigý ǵana qalady.

Al, Aslan she?

Kıno bastalǵanda jap-jasyl dala, tynyshtyq, jelmen terbelgen kók shalǵyndy keship bara jatqan Aslandy kóremiz. Osy kórinis birden surqaı sur dúnıege aýysady: Qys. Aýyldan jyraq, alqam-salqam ońasha úı. Jalǵyz bala. Qartaıǵan keıýana. Jupyny turmys. Bastapqy kórinis Aslannyń beısanaly armanynan eptep syr beredi desek, keıingisi – qashyp qutyla almaıtyn ótip jatqan balalyq shaǵy. Osy eki kórinistiń ózi fılm bastala salysymen-aq, kórermen kóńilin bir jylytyp, bir sýytady.

Úshinshiden, Aslannyń hıdjab kıgen qyzǵa ǵashyq bolýy jáne oǵan óz sezimin qaǵazdan jasalǵan gúl, taǵy basqa ádemi zattarmen jetkizýge tyrysýy arqyly rejıser Aslannyń boıyndaǵy jastaıynan ómirdiń ózi tasbaýyr, qatygez etip jibergen jan dúnıesiniń túkpirinde tyǵylyp jatqan meıirim men mahabbattyń ushqynyn kórsetedi. Biraq, meıirim men mahabbat jylý, qoldaý tappady. Bul óz kezeginde bala boıyndaǵy ómirge óshpendilikti órshite túsedi. Tarakandarǵa jasalǵan óshpendilik tájirbıesi aqyry «nátıje» beredi. Iaǵnı, qylmysqa aparady. Biraq, Aslannyń jaǵdaıynda bul áreket ózin qutqarý, arashalaý, tazarý sıaqty da áser qaldyrady.

Fılmde hıdjab kıgen oqýshy qyz ben mektep dırektory arasyndaǵy áńgime bar. Hıdjab týraly. Biraq, bul júlge bastalǵanymen aıaqsyz qalǵan. Bálkim, aıaqsyz qaldyrýǵa májbúrt etti. Dese de, dırektor men oqýshy arasyndaǵy dıaologtyń ózinen biz taǵy da qoǵamnyń bir jandy jerin kóremiz. Al, oqýshylardan aqshalaı, zattaı «alym» jınaıtyn jigittiń aq taqıa kıip, musylmandyq keıipte júrýiniń ózi kóp oıǵa qaldyrady.

Qoryta aıtqanda, Emır Baıǵazınniń «Aslannyń sabaqtary» fılmi jańa – jetinshi býynnyń ónerdegi, sonyń ishinde kınodaǵy alǵashqy jetistigi, alǵan bıigi. Emırdiń avtorlyq fılmi - bizdiń she, Táýelsiz, azat urpaqtyń ónerdegi óz daýsy. Endigi ónerdiń ózgede salalarynda Emırdiń zamandastarynyń úni shyǵatynyna jáne olardyń seńdi buzyp, talǵam men taza ónerge degen kóqarasqa tóńkeris alyp keletinine sengim keledi.

Abai.kz