Qoǵamdyq kólik transport quraly ǵana emes, qoǵamnyń moraldyq aınasy ispettes. Ol jerden túrli adam, túrli minez kóresiń.

Sypaıy da, dóreki de, mádenıetti de, mádenıeti tómendeý adamdardy da kúnbe-kún qoǵamdyq kólikten kezdestirýge bolady. Jasy kelgen qarıalarǵa oryn bergisi kelmeıtin jastardy da, óziniń úlkendigin kóldeneń tartyp, jastarǵa zekip, nuqyp sóıleıtin úlkenderdi de az baıqap júrgemiz joq.

Avtobýsta janyndaǵylarǵa bóget jasap saǵattap áńgime soǵatyndar da ushyrasyp turady. Keıde sondaı kisilerdiń áńgimesin eriksiz estigeniń úshin óziń yńǵaısyzdanyp qalasyń. Nemese vıdeo qarap, onysynyń daýsyn qatty zoraıtyp qoıatynyn jolaýshylar da bolady. Jarysyp jolaýshylardyń densaýlyǵyna, keıde tipti ómirine qaýip tóndiretin júrgizýshiler de jetip artylady.

Osyndaı qarapaıym ádep, jol erejelerin saqtaı bermeıtin adamdardyń basym kópshiliginde agresıa basym ekeni baıqalady. Boıymyzdy bılep turatyndaı ashýshań bolyp kettik pe, álde basymyzdan sóz asyrmaıtyn minez paıda boldy ma, áıteýir ádepsizdeý jolaýshylarǵa birdeńe deseń deni janjaldasa ketýge jaqyn. Bul jóninde mamandar ne deıdi? Adamdardyń agresıaǵa jaqyn bolýyna ne sebep ekenin bilý úshin psıhologıa ǵylymdarynyń PhD doktory Balabek Saqtaǵanovqa júgindik.

– Adam boıyndaǵy agresıanyń jalpy tabıǵaty týraly aıtyńyzshy?

– Agresıanyń ózi fızıologıalyq agresıa, psıhologıalyq agresıa bolyp ekige bólinedi. Fızıologıalyq agresıaǵa kúsh kórsetý, uryp soǵý, denege zaqym túsirý jatady. Psıhologıalyq agresıa degenimiz – ashýmen qorqytý, sózben qorqytý, balaǵattaý, renjitý. Sondaı-aq er adamnyń agresıasy, áıel adamdardyń, balalardyń agresıasy bolady. Er adamdardyń agresıasy kóbine fızıologıalyq bolady. Iaǵnı uryp-soǵý, jaraqattaý túrinde kórinis tabady. Áıel adamdardiki kóbine verbaldi túrde bolady. Verbaldi degenimiz – ursysý, aıqaılaý. Balalardyń agresıasy – keıde býllıng arqyly, bireýge kúsh kórsetý arqyly kórinip jatady, olar kóbine otbasyndaǵy qıynshylyqtar, problemalar, turmystyq qıynshylyqtar saldarynan shyǵady.

– Agresıanyń mólsheri adamnyń bilimine, tanym kókjıegine baılanysty ma?

– Iá, adamnyń dúnıetanymyna, bilimine kóp nárse baılanysty. Alaıda oqyǵan adamdardyń bárin saýatty deı almaımyz. Saýatty degenimiz – oqyǵan alǵan biliminen bir nátıje kórsetý. Sonymen birge adamdar ár túrli. Keıde joǵary bilimdi adamdar, joǵary jerde qyzmet jasaıtyn adamdar, ortasha deńgeıde jumys jasaıtyn adamdar, belgili bir qoǵamda óziniń bedeli bar adamdar kóbine agresıany tejeı alady, agresıany kórsetpeýge tyrysady, agresıamen kúresedi. Óıtkeni qoǵamda olarda bedel bar, sol bedeldi túsirip almaý úshin, basqa adamdardyń aldynda ózi jaman bop kórinip qalmaýy úshin olar únemi agresıany tejep otyrady. Adam agresıany, minez-qulqyndaǵy ashý-yzany toqtata alatyn bolsa, ony ıgere alatyn bolsa, basqa arnaǵa baǵyttaı alatyn bolsa, onda ol bilimine baılanysty bolady. Bul jerde dúnıetanym máselesi de asa ańyzdy. Dúnıetanymy keń adamdar agresıany "bul adam teńim emes, múmkin óziniń problemasy bar shyǵar" dep túsinip rahymmen jeńdirip qoıa salýy da múmkin. Mundaı adamdar basqa adamdarǵa agresıa týdyrmaıdy jáne óziniń boıyndaǵy agresıany qajetti jetkilikti deńgeıde mólsherinen shyǵarmaı tejeı alady.

– Sońǵy jyldary qymbatshylyq halyqtyń qaltasyn qatty qaqty. Turǵyndar turmysynyń tómendeýi olardyń minez-qulqyna, is áreketine áser etip, ol qoǵamdyq kóliktegi oqıǵalarda kórinis taýyp jatýy múmkin be?

– Múmkin. Turmystyq jaǵdaı, kredıt alý, balalarynyń oqýynyń aqshasyn tóleý, kredıtke toı jasaý, kredıtti tóleı almaı, sony qalaı tóleımin? dep únemi ýaıymdaǵan adam minez-qulqynda buzylystar paıda bolady. Sonyń saldarynan sál nársege ózin-ózi ustaı almaı qalyp aıqaılap, agresıa, nashar minez-qulyq kórsetip jatady. Mysaly, otbasylyq problemalar, januıada eregesip qalý, kelise almaý, jańa aıtyp ketken qarjynyń jetispeýi, kredıtke kirip ketý, ár túrli oıyndar oınaý osynyń bári adamdardyń psıhıkasyna qatty áser etedi. Bul – dúnıetanymdy damytýdyń ornyna, adamda agresıa týdyryp, psıhıkalyq prosesterdiń jumys jasaýyna múmkindik bermeıdi. Agresıa aldyńǵy orynǵa shyǵyp ketkendikten, domınantty túrde adamdardyń ómir súrý barysynda kórinis taýyp otyrady. Biraq qoǵamdyq kólikterdegi ereges, aıqaıdyń bárin agresıaǵa jatqyza berýge bolmaıdy. Keıde ashý spontandy túrde de shyǵady. Oǵan psıhıkanyń sharshaýy, aqsha jetispeýi, erli-zaıyptylar arasyndaǵy máseleler, balalardyń problemasy, jumystaǵy problema, tipti ózi qalaıtyn qymbat kıimdi kıe almaý, qymbat telefondy ustaı almaý sıaqty faktorlar da áser etýi múmkin. Jalpy, bizdiń qoǵamda turmys dúnıetanymymyzdyń qalyptasýyna, damýyna, basqa adamdarmen, ortamen qarym-qatynasqa túsýdegi mádenıetimizdi kórsetedi.

– Adamdardyń sanasynda, tájirıbesinde áýeli turmys túzelip, mádenıet keıin qalyptasa ma, álde ekeýi qatar júre me?

– Qazirgi qoǵamda dúnıetanymnyń qalyptasýyna, damýyna, basqa adamdarmen, ortamen qarym-qatynasqa túsý mádenıetin túzýde turmystyń mańyzy zor. Turmysy túzý adamdarda bilim alýǵa, ózin damytýǵa, shetel kórip tanym kókjıegin keńeıtýge múmkindik kóbirek. Sol sıaqty áleýmettik ál-aýqaty jaqsy memleketterde ǵylym-bilimdi damytýǵa, mádenıetke, densaýlyqqa kóńil bólýge resýrs ta, bas qa da kóp bolady da jalpy mádenı deńgeı joǵary ekenin baıqaımyz. Onyń ústine búginde turmysyń tómen bolsa, qansha mádenıetti bolǵanyńmen, mádenıettiligiń baıqalmaı jatady. Al turmysy jaqsy, qymbat telefony bar, qymbat mashınasy bar, úlken úıleri bar adamdar qandaı áreketter jasap jatsa da, mádenıettiń bir túri sıaqty bolyp ketti. Ári olar sol arqyly ózderin joǵary mádenıet turǵysynan kórsete alady.

– Áńgimemizdi, qoǵamdyq kólik ádebinen bastadyq qoı, sonymen túıindeı otyrsaq. Almatyda elektrondyq tólem júıesi engizilgeli júrgizýshiler burynǵydaı "plannan", janarmaıdan artylǵan aqshaǵa emes, turaqty jalaqyǵa jumys isteı bastady. Únemi qoǵamdyq kólikpen júretindikten osy elektrondyq júıe engizilgeli júrgizýshiler kóp dórekilik tanytpaıtytyn baıqaımyn. Sondaı-aq keń, jańa avtobýstar kóbeıgen saıyn jolaýshylar da salystyrmaly túrde jıi janjaldaspaıtynyn ańǵaramyn. Demek komfort, júıeli tártiptiń adam minezi men áreketine úlken áseri bar bolyp tur ǵoı?

– Árıne, qoǵamda belgili bir damýdyń jańa formalary, jańa tehnologıalary jumys barysynda oń yqpal etedi. Júrgizýshilerdiń jalaqysy rettelgendikten olar avtobýsty aıdap qana júrip, basqaǵa basyn aýyrtpaıdy. Al burynǵydaı bolǵanda ol únemi búgin qansha tabar ekem, adamdardy qalaıda kóbirek tıep alýym kerek degen sıaqty pendeshilik oılarda bolady. Jolaýshylar da ózine yńǵaıly jaǵdaı jasalǵan saıyn jaıly bolady. Avtobýs keń bolsa, adamdar da keń turady, eshkim eshkimmen kóp soqtyqpaıdy, biri-biriniń aıaǵyn myjyp ketpeıdi. Sondyqtan adamǵa jasalǵan jaǵdaı onyń minez-qulqyna, áreketine áseri úlken.

Shýaq Qaıratqyzy