Kóshi-qon zańnamasyndaǵy qaıshylyqtar men shatasýlar

2013 jyldyń sońyndaǵy qazaq ulty úshin mańyzdy saıası oqıǵalardyń biri – Parlament Májilisiniń depýtattary «Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine eńbek kóshi-qony máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» zań jobasyna Senat engizgen túzetýlerdi talqylap, biraýyzdan maquldaýy boldy. Negizi, qujattyń basty maqsaty – eńbek ımıgranttaryn zańdastyrý, eńbek kóshi-qony úderisin memlekettik retteýdiń máselelerin jetildirý bolyp tabylady.  Biraq, osy zańnyń bir ushy shetelde júrgen qandas baýyrlarymyzdyń Atamekenge oralsam degen órekpigen kóńilin sý sepkendeı basyp, Elbasynyń ózi bastamashy bolyp otyrǵan «Nurly kóshke» nuqsan keltirip otyr. Atap aıtqanda, bul zańnyń alǵashqy jobasynda sheteldik etnıkalyq qazaqtardyń Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattyǵyn alýy úshin elimizde mindetti túrde bes jyl turý merzimi belgilendi. Qoǵamda qarsy pikirler týdyrǵan bul merzimdi Senat tórt jylǵa tómendetýdi usynyp, Májiliske keri qaıtarǵany belgili. Iisi qazaqty shýlatqan osy zań jobasynyń Májiliske qaıtýyna Nurlan Orazalın, Qýanysh Aıtaqanov sıaqty senatorlar yqpal etken edi. N. Orazalın: «Budan qıyn kúnderde de alystaǵy aǵaıyndarymyzdy elge shaqyryp, jaǵdaıyn jasap, azamattyq bergenbiz. Endi, búgin damyǵan elderdiń qataryna qosylyp, turmysymyz túzelgende, qazaq balasyn ekige bólip, jylatqanymyz eldikke jatpaıdy», – dese, senator Q. Aıtahanov: «Burynǵy bizdiń zań jobasyn­da jeńildetilgen tártippen azamattyq alý materıaldaryn qaraý merzimi 3 aıdan as­paıtyn. Qazir 5 jyl dedik, endi 4 jylǵa túsirdik. Tym uzaq emes pe? 1 jyl nemese 2 jylǵa túsirýge bolady ǵoı. Nege biz ony 5 jyldan túsirip, 4 jyl dedik. Nege ony bir jyl demeımiz. Osyǵan biz túsinbeı otyr­myz» – degen bolatyn. Májilis qaıta qarap, oralman aǵaıynǵa Qazaqstan azamattyǵyn berýdi tarıhı otanyna kelgennen keıin tórt jyl ótken soń ǵana berý kerek degen usynysty maquldady. Qalyń qazaq «Endi qalaı bolar eken?» dep dúdámal kúıge tústi. Oralmandardyń azamattyq alýyn bes jylǵa deıin sozyp, kvotasyn múldem joıý kerek degen E.Dosaevtyń bastamasyna zıaly qaýym da, shettegi aǵaıyn da narazylyq bildirip, «Bul zań jobasyna qol qoımańyz» dep Elbasyǵa ashyq hattar jazdy, Atajurtqa qaraı báseńdeı bastaǵan kóshtiń damýyna odan saıyn kedergi keltiretin zańǵa Ult Kóshbasshysy Nursultan Nazarbaevtyń veto qoıýyn ótindi. Osylaısha, qazaqty shýlatqan zańnyń taǵdyryn Prezıdenttiń qol qoıyp bekitýi ǵana qalǵanda, barsha qazaq Elbasyna úmit artyp, ol ony keri qaıtarady degen senimde boldy. Alaıda, 2013 jyldyń 10 jeltoqsanynda memleket basshysy eńbek kóshi-qony salasyndaǵy memlekettik saıasatty jetildirýge baǵyttalǵan «Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine eńbek kóshi-qony máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» Zańǵa qol qoıdy. Sóıtip, qazaqtyń úmiti aqtalmady… Bálkim, Elbasymyz zań jobasyn usynǵan mınıstr men eki palataly parlament depýttarynyń bilimi men biliktiligine sengen bolar, kim bilsin. Endi kúshine engen jańa zań boıynsha tarıhı otany – Qazaqstanǵa kóship keletin sheteldik qazaqtar tórt jyldan keıin ǵana azamattyq ala alady… Azamattyqsyz, «IIN»-di almaı eshkim balasyn mektepke ornalastyra almaıtyny belgili. Turaqty tirkeýsiz «Oralman kýáligi» joq. Al, turaqty tirkeýge turý úshin túrli qoldan jasalǵan kedergiler  jetip artylady. «Oralman kýáligin» bolmasa, zeınetaqy rásimdeý, jańa týǵan balalaryna járdemaqy tóleý, túrli tólemaqylardan qaǵylady. Onyń ústine, qoldanystaǵy zańnama boıynsha «Oralman kýáliginiń» merzimi 1 jyl. Ol osy bir jyldyń ishinde azamattyqqa qujattaryn tapsyryp úlgerýi tıis. Al, azamattyq berý máselesi 4 jyl qarastyrýda bolmaq pa? Iaǵnı, «Halyqtyń kóshi-qony» men «Eńbek kóshi-qony» zańdary bir-birine qaıshy.  Sheteldegi qandastarymyz Qazaqstanǵa elim, jerim dep kelgende, tórt jyl boıy Qazaqstan azamaty degen asqaq sezimdi sezine almaýy eldi­gimizge syn emes pe? Basqa ulttarǵa baýyr­mal, jatqa qonaqjaı qazaq ulty ózi­niń sheteldegi qazaq qandastaryna nege kenetten tasbaýyrlyq tanytyp otyr?

Kóshi-qon zańnamasyn ózgertip tolyq­tyrýdyń bastamashysy – Ekonomıka jáne búdjettik josparlaý mınıstrimiz Erbolat Dosaev bolsa, azamattyq alýshy adam 4 jyl ishinde balalarynyń oqý prob­lemalaryn, ornalasý, beıimdelý sıaqty máselelerin sheshetinin, osy zań jobasyn ázirleýde birqatar shetelderdegi eńbek kóshi-qony týraly zańdar men olardyń iske asyrylý tájirıbesi zert­telgenin aıtty. Ózi qamshynyń sabyndaı ǵana qysqa ómir, onyń 4 jyly azamattyqsyz ótse ne bolǵany? Dál osy jerde, E.Dosaev myrzanyń eńbek kóshi-qony men etnıkalyq kóshi-qondy shatastyryp alǵany anyq baıqalady. «Halyqtyń kóshi-qony týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń 2011 jylǵy 22 shildedegi № 477-IV Zańynyń 3-babynda kóship kelýdiń negizgi bes túri aıqyndalǵan: Qazaqstan Respýblıkasynyń aýmaǵyna kelý jáne Qazaqstan Respýblıkasynyń aýmaǵynda bolý maqsatyna qaraı kóship kelýdiń mynadaı negizgi túrleri bar: 1) tarıhı otanyna oralý maqsatynda; 2) otbasyn biriktirý maqsatynda; 3) bilim alý maqsatynda; 4) eńbek qyzmetin júzege asyrý maqsatynda; 5) gýmanıtarlyq jáne saıası ýájder boıynsha. Iaǵnı, ekonomıs-mınıstr 3 tarmaqtyń 1-shi jolynda kórsetilgen tarıhı Otanyna ora­lýshy qazaq qandastarymyzdy 4-shi sanamadaǵy Qazaqstanǵa jumys izdep kelýshi eńbek mıgranttarymen teńestirip tur. «Repatrıasıa» degenimiz – shetel terıtorıasynda ómir súrip jatqan ulty bir qandastardyń óziniń tarıhı Otanyna oralýy. Al, eńbek mıgranttary – jumys izdep, bir elden ekinshi elge paıda taýyp, kún kórsem degen oıdaǵy kóship-qonýshylar, ıaǵnı, «gastarbaıterler» (nemisshe — Gastarbeiter; sózbe-sóz: qonaq-jumysshy). Repatrıanttar tarıhı otanyna oralyp, azamattyq alyp, el-jurtta turaqtap qalýdy armandasa, eńbek kóshi-qonymen keletinder Qazaqstanda ýaqytsha jumys istep, aqsha taýyp, keri qaıtyp ketýdi kózdeıdi. Sonda, oralman «gastarbaıtermen» teń bolǵany ma? Shetinen ǵalym bolsa da, bul qalaı degen depýtattar joq, sóz buıdamen burmalanǵan mátinniń kesiri endi shetelden kelýshi qanshama repatrıant qazaqqa sor bolary belgisiz. Osy zańnyń 26-babyndaǵy «Oralmandardyń quqyqtary men min­detteri» jazylǵan 1 tarmaqshada oralmandar men olardyń otbasy múshe­­leriniń jeńildetilgen (tirkelgen) tár­tippen Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattyǵyn alýǵa quqyqtary beki­tilgen bolatyn. Budan bólek, «Qazaqstan Respýblı­kasynyń azamattyǵy týraly» 1991 j. 20 jeltoqsandaǵy № 1017-XII Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańynyń (QR Prezı­dentiniń 03.10.95 j. N 2477 jarlyǵyna sáıkes, sonymen qatar, 17.05.02 j. № 322, 2004.20.12 j. № 13-III, 2009.29.04 № 154-İV QR Zańdarymen ózgerister men tolyqtyrýlar endirilgen) 16-babynda Qazaqstan Respýb­lıkasynyń azamattyǵyna qabyl­daý sharttary aıqyn­dalǵan. Munda: «Qazaqstan Res­pýblıkasynyń azamattyǵyna: 1) Qazaqstan Respýblıkasynyń aýma­ǵynda zańdy negizde keminde bes jyl turaqty turatyn ne Qazaqstan Res­pýb­lıkasynyń azamattarymen keminde úsh jyl nekede turatyn adamdar qabyldanatyn bolady. Qazaqstan Respýblıkasynyń azamat­tyǵyna qabyldaǵan kezde kámeletke tolma­ǵandardan, paıym qabiletin joǵaltqan ne Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti belgileıtin tizbe boıynsha kásipterge ıe jáne talaptarǵa saı keletin adamdardan jáne olardyń otbasy múshelerinen jáne Qazaqstan Respýblıkasy aldynda erekshe eńbek sińirgen adamdardan, sondaı-aq Qazaqstan aýmaǵynan ketken adamdar men olardyń urpaqtarynan, eger olar tarıhı Otany retinde turaqty turý úshin Qazaqstan Respýblıkasyna qaıtyp oralǵan bolsa, olardan osy tarmaqshanyń birinshi abzasynda kózdelgen sharttardyń bolýy ta­lap etilmeıdi» – dep taıǵa tańba basqandaı jazylǵan. Sonda, eńbek kóshi-qony­na endiriletin ózgerister men tolyq­ty­rýlar azamattyq týraly zańnamaǵa da qaıshy kelmeı me? Ulttyq múddege sáıkes júrgizilgen kóshi-qon saıasatynyń arqasynda táýelsizdik alǵaly beri shetelde júrgen mıllıonǵa tarta qazaq qandastarymyz tarıhı Otanyna oralyp, Qazaqstan Respýblıkasynyń azamatyna aınaldy. Oralmandar da «Ózge elde sultan bolǵansha, óz elińde ultan bol» dep, egemendi elimizdi ny­ǵaıtýǵa ózindik úlesterin qosýda. Táýel­sizdiktiń alǵashqy jyldarynan bas­tap bıylǵa deıin Qazaqstanǵa sheteldegi qazaq qandastardy jınaý júıeli jáne birizdi júrdi, memlekettik qoldaý jasalǵandyqtan nátıjesi de aıtarlyqtaı bolatyn. Al, endi, oqystan úrkip, shabysyn kilt toqtatqan at sıaqty, elge oralýshy qazaqtyń kóshin kidirtýge ne túrtki bolyp otyr?

Táýelsiz Qazaqstandaǵy etnıkalyq kóshi-qon saıasatynyń sıpaty

Qazaqstanǵa baǵyt alǵan etnıkalyq kóshi-qonnyń tarıhyna qysqasha toqtalar bolsaq, 1991 jyldyń basynda áýeli «Qaıt, qazaq Otanyńa!» dep Qazaqstannyń zıaly qaýymy bas kóterse, el Prezıdenti N.Nazarbaev «Alystaǵy aǵaıyndarǵa aq tilek» atty áıgili hatyn jarıa­lady. Hatta: «Atamekenge kelemin deýshilerge jol ashyq, ata-baba arýaǵy aldaryńnan jarylqasyn», – degen aq tilek aıtylǵan. Osy hat onsyz da elpildep, elegizip otyr­ǵan sheteldegi qazaq qaýymyn rýhtandyrdy. 1992 jyldyń 28 qyrkúıeginde Prezıdentimizdiń bastamasymen Almatyda Dúnıejúzi qazaqtarynyń qaýymdastyǵy quryldy. Táýelsizdik alǵan tusta repatrıasıa prosesin retteýshi negizgi quqyq­tyq qujat – 1992 jylǵy 26 maýsymda qabyldanǵan «Imıgrasıa týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańy boldy. «Imıgrasıa týraly» zań etnıkalyq qazaqtardyń kóship kelýiniń uıymdyq maqsatyn qamtamasyz etý jáne retteýdiń, olarǵa jańa jerde qolaıly jaǵdaı ja­saýdyń quqyqtyq negizderin qurap, shet elderde turatyn qazaqtar úshin tarıhı Otanyna emin-erkin oralýǵa múmkindik berdi. Tipten, sol kezdegi Mınıstrler Keńesiniń «Kóshi-qon týraly» qabyldaǵan qaýlysy boıynsha QR Eńbek mınıstrliginiń janynan arnaıy memlekettik organ — Kóshi-qon basqarmasy qurylǵan bolatyn. Atalǵan basqarma shama-sharqy jetkenshe repatrıanttardyń Qazaq eline oralýyna yqpal etti. Imıgrasıa zańynyń negizinde kóshi-qonnyń jyl saıynǵy kvotasy 1993 jyldan bastap belgilendi, ony Mınıstrler Kabınetiniń usynysy boıynsha Qazaqstan Prezıdenti bekitetin boldy. Kvotada kelýshilerdiń memleketi men shekteýli sany, olardy qabyldaýdyń, ornalastyrý men beıimdeýdiń jaǵdaılary, sondaı-aq, olar qonystanatyn aımaq pen sharýashylyqtyń túri kórsetildi. Al, QR Mınıstrler Kabıneti 1992 jyly 23 qyr­kúıekte qabyldaǵan «Shet eldegi qazaq dıasporasynyń ókilderin Qazaqstan Respýb­lıkasynda bolǵan kezinde áleýmettik-ekonomıkalyq jeńildiktermen qamtamasyz etý týraly» áıgili №791 qaýlysy alystan aryp-sharshap jetken aǵaıynnyń osy topyraqta ósip-ónip ómir súrýine ońtaıly jaǵdaılar jasady. Oralmandardyń kópshiligi úı-jaı jáne basqalaı jeńildikterge qol jetkizdi. Birinshi Dúnıejúzi qazaqtarynyń qu­ryltaıy 1992 jylǵy 28 qyrqúıek pen 3 qazan aralyǵynda Almaty qalasynda ótti. Quryltaıdyń basty maqsaty – búkil álemdegi qazaq qaýymynyń bolashaǵy jóninde oılaý, ultymyzdyń tarıhyn-daǵy osynaý erekshe belestiń tusynda endigi taǵdyr-talaıymyzdyń qalaı óri­letinin talqylaý. Quryltaı barysynda álem qazaqtarynyń uıytqysy bolatyn qaýymdastyq quryldy. Eń bastysy – tuńǵysh Quryltaı alystaǵy aǵaıynnyń elge oralatyn uly kóshine qozǵaý salyp berdi. Osy quryltaıda sóılegen sózinde N.Á. Nazarbaev: «…Bul dúnıede bizdiń bir ǵana Otanymyz bar, ol – táýelsiz Qazaqstan. Biz týǵan memleketimizdiń táýelsizdigin baıandy etýge, qýatyn arttyrýǵa, onyń ıgiligine, halyqaralyq qoǵamdastyqta abyroıynyń ósýine adal qyzmet etýge paryzdarmyz» – dep, «Bar qazaq – bir qazaq» degen saryndaǵy jalyndy sóz sóıledi. Kóp uzamaı, 1993-1994 jyldary bastalǵan ekono­mıkalyq daǵdarys kóshi-qonnyń barysyna keri áserin tıgizdi. Sóıtip, dabyramen bastalǵan kósh bir mezgil saıabyrlap, keıbir jerlerde «keri kóshý» oryn aldy. 1995 jyldan bastap qazaq kóshi túzeldi. Prezıdenti Jarlyǵymen 1996 jyly qabyldanǵan «Shet eldegi aǵaıyndarǵa qoldaý kórsetý týraly mem­lekettik baǵdarlama» jáne 1997 jyly qabyldanǵan «2000 jylǵa deıingi kóshi-qon saıasatynyń negizgi baǵyt­tary» týraly qýatty qujattar jasaldy. 1997 jyly Qazaqstan Prezıdenti N.Á. Nazarbaevtyń «Qazaqstan-2030» Joldaýynda kúshti demografıalyq saıasat eldiń ulttyq qaýipsizdiginiń basymdyǵy retinde aıqyndaldy. Soǵan sáıkes, 1997 jylǵy 13 jeltoqsanda «Halyqtyń kóshi-qony týraly» Qazaqstan Respýblıkasy Zańy qabyldandy (2011 jyl­ǵy 22 shildedegi «Halyqtyń kóshi-qony týraly» № 477-IV Zańmen kúshi joıylǵan). Bul zańda shetelde turatyn burynǵy otandastarmen jáne etnıkalyq qazaqtarmen ózara qarym-qatynasty, onyń ishinde, mádenı yntymaqtastyq pen aqparattyq qamtamasyz etý salasyndaǵy ózara qarym-qatynasty qoldaý men damytýǵa, etnıkalyq qazaqtardyń tarıhı otanyna qonys aýdarýyna járdemdesýge aıtarlyqtaı kóńil bólindi. 1997 jylǵy «Halyqtyń kóshi-qony týra­ly» zańda alǵash ret shetten kelgen otandastarymyzǵa oralman anyqtamasy qoldanyldy. Memleket qurýshy qazaq ultynyń sany men sapasynyń artýy strategıalyq mańyzy zor másele. Osylaı bola tura, Qazaqstandaǵy ózge kirme ult ókilderine baýyrmal qazaq shetelden oralǵan qandastaryna «oralman» dep alabóten qaraıtyny túsiniksiz. Bul zańda aıtylǵandaı: «Repatrıant (oralman) – jalpy saıası qýǵyn-súrgin aktileri zańsyz rekvızısıalaý, kúshtep ujymdastyrý, izgilikke jat – ózge de is-áreketter saldarynan tarıhı otanynan tysqary jerge qýylǵan jáne azamattyǵynan aırylǵan, Qazaqstan Respýblıkasyna turaqty turý maqsatymen erikti túrde qonys aýdarǵan baıyrǵy ult adamy, sondaı-aq, onyń urpaqtary». Osy jerde, «oralman» dep aıtýdy qate deýshiler men «repatrıant» degen termındi ózgerissiz qaldyrý qajet degen pikirler bolǵanyn aıta ketken jón. Sonymen qatar, «ırrıdenta» termınin qoldanýdy usynýshylar da boldy. Mysaly, Qytaıdyń qazaq jerimen shektesetin İle, Altaı, Tarbaǵataı, Erenqabyrǵa óńirlerinde qazaqtar ejelden beri turyp kele jatyr, sol sıaqty, Reseıdiń Omby, Orynbor, Astrahan, Saratov, Qorǵan, Taýly Altaı; Ózbekstannyń Syrdarıa, Jızaq, Gúlstan, Keles, Qaraqalpaq sıaqty shekaralas aımaqtaryndaǵy qazaqtar ózderiniń turǵylyqty jerlerin ata-babalar zamanynan atameken sanaıdy. Olar ózge eldiń azamaty bolǵanymen, týyp-ósken jerlerin saıası-tarıhı jaǵdaılar men shekaralyq mejeleýdiń saldarynan basqa eldiń shekarasy ishinde qalyp qoıǵan qazaq jerleri dep biledi. Mundaılarǵa qatysty ǵylymda ırrıdenta degen termın bar. Bul jerde eshqandaı aram oıymyz joq, Qazaqstan kórshiles eldermen shekaralaryn anyqtap qoıdy, eshkimmen talasymyz joq, qazaq ırrıdentalary da separatızmnen aýlaq. Bizdiń aıtpaǵymyz — Qazaqstanmen shekaralas bolsa da, shet jerde sany qalyń dıaspora, ırrıdenta kúıinde qalǵan, shalǵaıda tarydaı shashylǵan baýyrlarymyzdyń sany 1997 jyldyń basynda 5 mıllıon 400 myń bolsa, qazir jobamen 4,5 mıllıonnan asady eken. Al, 1998 jyly 16 qyrkúıekte QR Úkimetiniń № 900 qaýlysymen «Etnıkalyq qazaqtardy tarıhı otanyna repatrıa­sıalaýdyń tujyrymdamasy» qabyl­dandy. Tujyrymdamada etnıkalyq qazaqtardy tarıhı otanyna repatrıasıalaý men óńirlerdiń demografıalyq jáne áleýmettik-ekonomıkalyq damý múddelerin eskere otyryp, oralmandardy utymdy ornalastyrýdy uıymdastyrý Qazaqstan Respýblıkasynyń kóshi-qon saıasatyndaǵy basymdyq retinde aıqyndalǵan. Kóp uzamaı, 2000 jyly mańyzy zor taǵy eki qujat: 17 tamyzdaǵy № 1272 jáne 5 qyr­kúıektegi № 1346 Úkimet qaýlysymen be­kitilgen «Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik demografıalyq saıasa­tynyń tujyrymdamasy» jáne «Qa­zaqstan Respýblıkasynyń kóshi-qon saıasatynyń tujyrymdamasy» qabyldandy. Bul qujattardan demografıalyq damý ekonomıkanyń ósýine, eldiń qorǵanys qabileti men memlekettik qaýipsizdikti qamtamasyz etýge tikeleı áser etedi degen ulttyq múd­demen astasyp jatqan qaǵıdany anyq baı­qaýymyzǵa bolady. 2001 jylǵy 29 qazanda Qazaqstan Úkimeti «Qazaqstan Respýblıkasy kóshi-qon saıasatynyń 2001-2010 jyldarǵa arnalǵan salalyq baǵdarlamasyn» bekitti. Onyń maqsaty – elimizdiń bir­qa­lypty áleýmettik-ekonomıkalyq, demo­grafıalyq damýyn qamtamasyz etýmen qatar, mıgranttardyń quqyqtarynyń oryndalýyna jaǵdaı jasaý, sondaı-aq, elimizdiń qaýipsizdigin arttyrý bolyp tabylady. 2002 jylǵy 23 qazanda Túrkistan qalasynda Dúnıejúzi qazaqtarynyń ekinshi quryltaıy ótkizildi. Bul jıynda oralmandar úshin ózekti kóship kelý, bilim alý, eńbek etý máseleleri jan-jaqty qaraldy. Dúnıejúzi qazaqtarynyń úshinshi quryltaıy 2005 jylǵy 28-30 qyrkúıek aralyǵynda Astana qalasynda ótki­zildi. Bul quryltaıda Elbasy N.Á. Nazarbaev 1991-2005 jyldar aralyǵynda elimizge barlyǵy 110 myń 591 oralmandar otbasy qonys aýdarǵandyǵyn aıta kelip, elimizdegi qazaqtardyń sany alty júz myńǵa jýyq adamǵa kóbeı­gendigin atap ótti. Elbasy álemdegi árbir úshinshi qazaq shet elderde turatynyn, qazaqtardy tarıhı otanǵa jınap, birik­tirýdiń mańyzyn erekshe atap ótti. Sol kezeńdegi Kóshi-qon jáne demografıa agenttiginiń málimetteri boıynsha, 1991-2006 jyldary shet elderden kelgen oralmandardyń jalpy sany 143343 otbasy shamamen, 565757 adam bolǵan. Qazaqstan Respýblıkasy Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrliginiń 2007 jylǵy 27 qyrkúıektegi № 224-ó buıryǵymen Oralman mártebesin berý erejesi bekitildi. Erejede «Oralman» mártebesin berý jáne onyń tirkelýi týraly ótinishti berý tártibi, oralman mártebesin berý tártibi aıtylǵan. Oralman kýáligi qatań eseptiliktegi qujat jáne olardyń mártebesin rastaý úshin negiz. Qazaqstan Úkimetiniń 2007 jylǵy 29 qyrkúıektegi № 858 qaýlysymen «Oralmandardy kóship kelý kvotasyna engizý» Erejesi, 2006 jylǵy 6 qańtardaǵy № 15 qaýlysymen «Kóship-kelý kvotasy boıynsha kelgen oralmandarǵa turaqty turatyn je­rine barý jáne múlkin (onyń ishinde malyn) aparý jónindegi shyǵystaryn óteý, kelgen jeri boıynsha turǵyn úı satyp alý úshin qarajat bólý jáne birjolǵy járdemaqylardy tóleý» Ere­jesi bekitildi. Elimizdegi kóshi-qon prosesterin basqarý júıesin jetildirý maqsatynda Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń 2007 jylǵy 28 tamyzdaǵy № 399 jarly­ǵymen «2007-2015 jyldarǵa arnal­ǵan kóshi-qon saıasatynyń tu­jy­rymdamasy» qoldanysqa endi. Maqsaty – elimizdiń ulttyq birdeıligi men qaýipsizdigin saqtaý jáne damytý sheńberinde zańsyz kóshi-qondy barynsha azaıtý jáne suryptaýshylyq kóshi-qondy qalyptastyrý jolymen kóshi-qon aǵynynyń keleńsiz saldaryn azaıtý boldy.  Tujyrymdamada kóshi-qon saıasatyn basqarýdyń jańartylǵan strategıasy anyqtalǵan: mamandardy irikteý krıterıılerine negizdelgen kóship-qonýshylardy tartý tetikterin ázirleý; óńirlerdiń demografıalyq jáne áleýmettik-ekonomıkalyq damý múddelerin, óńirlik eńbek naryqtaryn negizge ala otyryp, kóship kelýshilerdi utymdy ornalastyrý tetikterin ázirleý; kóship kelýshilerdi zańdastyrý, beıimdeý jáne kiriktirý jónindegi sharalardyń júıelerin ázirleý; shet memleketterdiń praktıkalyq tájirıbesin paıdalanýdy qamtıdy, munyń ózi belgili bir dárejede kóship kelýshilerdi kiriktirý konteksinde memlekettiń saıasatyn kúsheıtip, jaqsartý. Buǵan qosa, Elbasynyń ózi oralmandardy Qazaqstanǵa kóshirýge jańa serpin beretin «Nurly kóshke» bastamashy boldy. 2008 jylǵy 2 jeltoqsanda «2009-2011 jyldarǵa arnalǵan «Nurly kósh» baǵdarlamasyn bekitý týraly» Qazaqstan Respýblıkasy Úkimetiniń № 1126 qaýlysy shyqty. Baǵdarlamany júzege asyrýǵa 197 795,6 mln. teńge qarastyrylyp, bul qarajat respýblıkalyq, jergilikti búdjetterden jáne Qazaqstan zańnamasynda tyıym salynbaǵan ózge de kózderdiń ese­binen beriletin bolady. Úsh jyldyq baǵ­darlama aıasynda 60 myń otbasy, ıaǵnı, orta eseppen 300 myńdaı adamdy kóshirip alý josparlandy. Ókinishke oraı, bul baǵdarlamanyń júzege asýynda túrli olqylyqtar oryn aldy. QR Parlamenti Májilisinde QR Úkimetiniń 2011 jylǵy respýblıkalyq búdjettiń atqarylýy týraly esebine qorytyndy jasaǵan esep komıtetiniń tóraǵasy Omarhan Óksikbaev «Nurly kósh» baǵdarlamasy tıimsiz júzege asyrylyp jatyr dep málimdedi. Máselen, jalpy quny 2,6 mlrd. teńgeden astam somaǵa 3223 páter salynǵan bolsa, sonyń 622-ne eshkim qonystanbaǵan. Baǵdarlamanyń oryndalýy, onyń aıasyndaǵy sharalardy iske asyrý barysynda tıisti monıtorıń jáne vedomstvoaralyq ózara is-qımyl uıymdastyrylmaǵan. Josparlanǵan 21 is-sharanyń 9-y oryndalyp, 3-ýi oryndalmaǵan, 9 is-shara ishinara, keshiktirilip jáne sapasyz atqarylǵan. Budan bólek, salynǵan turǵyn úılerdiń óz baǵytty ornyna paıdalanylmaı otyrǵandyǵy anyqtalǵan. Jalpy, Esep komıtetiniń qorytyndysy boıynsha «Nurly kósh» baǵdarlamasy áli de pysyqtaý men jaqsartýdy qajet etedi. Soǵan qaramastan, 2011 jylǵy 25-27 mamyrda Astanada ótken Dúnıejúzi qazaqtarynyń  tórtinshi quryltaıynda sóılegen sózinde QR Prezıdenti – Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵy Tór­alqasynyń tóraǵasy N. Nazarbaev «Nurly kósh» baǵdarlamasynyń ekinshi kezeńin júzege asyrýdy daǵdarysqa qaramastan qolǵa alamyz dep málimdedi. «Halyqtyń kóshi-qony týraly» Qa­zaqstan Respýblıkasynyń 2011 jylǵy 22 shildedegi № 477-IV Zańy da «Nurly kóshke» ıgi yqpal etetindeı mazmunda bolatyn. Oralmandar men olardyń otbasy músheleriniń  jeńildetilgen tár­tippen Qazaqstan azamattyǵyn alý quqyǵy bekitildi. Alaıda, «Úkimettiń 2011 jylǵy 22 jeltoqsandaǵy qaýlysymen 2011-2014 jyldary jyl saıyn 10 myń oralman otbasyǵa kvota bólinedi dep bekitilgen bolatyn. Úkimet bul qaýlyny keri qaıtaryp aldy», – degen Kóshi-qon polısıasynyń habarlamasy talaı qazaqtyń úmitin sý sepkendeı basty. 2012 jylǵy 23 sáýirde Qazaqstan Úkimeti bul qaýlyny keri qaı­taryp aldy. Elbasynyń aıtqany nege iske asyrylmaı qalǵany beımálim. Kóshi-qon organy qysqa ǵana: «Kvota durys bólinbegen, aımaqtyq erekshelikter eskerilmegen. Olqylyq túzelgen soń bári qalpyna keledi» degen túsindirme berdi. Kvotaǵa qol jetkizý muń bolyp turǵanda, jyǵylǵanǵa judyryqtaı bolyp, oralmandarǵa azamattyq berýdi 4 jylǵa deıin sozatyn jańa talap zańdy túrde bekitilip ketti. Osylaısha, táýelsizdik alǵan kezeńnen beri bir izdi júrgizilgen etnıkalyq kóshi-qon saıasaty suıylyp, «Nurly kóshtiń» sońy sıyr quıymshaqtanyp, Ata jurtqa jol tartqan qandastarymyzdyń kóshi daǵdaryp qaldy. Asyly, qa­zaq­tyń sanyn ósiretin uly kóshti toqtatpaǵanymyz jón edi. Osyǵan oraı, «Oralmandar Qazaqstandaǵy qazaqtyń sanyn arttyryp jiberetin boldy dep qaýiptenetinder bar ma, qalaı?» degen kúdik kóńilimizge uıalaıdy…

«Oralmanofobıa» nemese «Kúrishtiń arqasynda kúrmek sý ishediniń» keri

Ashshy da bolsa aıtýǵa týra keletin shyndyqtyń biri – qoǵamymyzda oral­man­darǵa qatysty jekelegen teris pikir­ler­diń bolýy. Basqasy basqa, keıbir qazaq­tardyń óziniń sheteldik qandastaryna «oralman» dep, muryn shúıirip, keıbireýleri kúndep, «Oralmandar jeńildik alatyndaı Qazaqstanǵa qandaı eńbek sińirip edi?» – dep alakózben qaraıtyny qynjyltady. Tipti, «Oralmandar – qıyn kezeńde eldi tastap qashqandar» dep kinálaıtyn «bizdiń» qazaqtar barshylyq. Basqasy basqa, keı­bir qazaqtardyń óziniń sheteldik qan­dastaryna «oralman» dep, muryn shúıirip qaraıtyny qynjyltady. Qa­ra­paıym halyq ne aıtsa da, ózara kúńkildeýmen shekteletini belgili. Qara­sha halyq aıtar da qoıar desek, resmı adam­darǵa qatysty olaı deı almaımyz. 2011 jylǵy 6 qyrkúıekte Alma­tydaǵy Dúnıejúzi qazaqtary qaýym­das­­tyǵynda «Etnıkalyq kóshi-qon: qu­ryl­taı sheshimderi jáne jańa zań» atty dóńgelek ústel ótip, oǵan  sheteldegi qa­zaqtardyń birli-jarym ókili, kóshi-qon komıteti, syrtqy jáne ishki ister, bilim mınıstrlikterinen qyzmetkerler, qazaq kó­shine alańdap, alystaǵy aǵaıynnyń ata­jurtqa oralýyna atsalysyp júrgen aza­­mattar qatysqan. Osy jıyndy júr­gizgen Dúnıejúzi qazaqtary qaýym­dastyǵy tóraǵasynyń birinshi orynbasary Talǵat Mamashev aryz-shaǵymy bar oralmandarǵa qyryn qarap, jekip sóılep, tipten dúıim jurttyń aldynda qandastarymyzǵa: «Oralmandardy urǵanym bar. Syılasyp júrmiz be, syılasyp, adam sıaqty júrińder. Jóni joq esirip, qutyrmańdar!» dep kijingenin BAQ ókilderi búkil elge taratyp jiberdi. «Dúnıejúzi qazaq­tarynyń qaýymdastyǵy» degen dardaı aty bar uıym­da oralmandar osyndaı teperish kórse, ózgesin aıtpaı-aq qoısaq ta bolar… Jańaózen oqıǵasynyń qarsańynda jekelegen resmı bılik ókilderi de oralmandarǵa qatysty oılaryn jarıa aıta bastady. Tımýr Qulybaev 2011 jylǵy 29 qyrkúıekte As­tanada óken «Expert» pikirtalas klýbynyń oty­rysynda Jańaózendegi ereýilshilerdi «Túr­­­ki­­­menstan, Qaraqalpaqstannan tu­­­­tas aýyl bolyp kóship kelip jat­qan oral­mandar. Olarda ózderiniń Qara­qalpaqstannan birge kelgen resmı emes je­tek­shileri bar. Ol jaqqa ke­letin adamdar sanyn baıaǵyda-aq shekteý kerek edi» dedi. T.Qulybaev bul ereýilge jergilikti qazaqtardyń esh qatysy joq ekenin basa aıtqan. Sóıtip, qazaq qoǵamynda «Oralmanofobıa» ashyq boı kórsete bastady. Sol sıaqty, 2012 jylǵy 12 qańtarda Londondaǵy Chatem Haýs atty Koróldik ha­lyqaralyq qatynastar ınstıtýtynda sóz sóılegen Qazaqstan Prezıdentiniń saıası máseleler boıynsha keńesshisi E. Ertisbaev eldegi saıası-áleýmettik ahýalǵa qatysty bıliktiń resmı ustanymyn jarıa etken. BBC-diń orys qyzmetiniń jazýynsha, bul joly Chatem Haýs óz erejelerine ózgeris jasap, baıandamashynyń sózderin baspasózde jarıalaýǵa ruqsat bergen. Azattyq radıosy osy kezdesýge qatysqan London ýnıversıtetine qarasty Shyǵystaný jáne afrıkataný mektebiniń dosenti Bavna Davemen qysqasha suhbattasqan. B. Daveniń aıtýynsha, E.Ertisbaev saraptamasynyń birinshi sóıleminde-aq, Jańaózendegi máseleler qate kóshi-qon prosesiniń sharyqtaý shegi ekendigin aıtqan. «Sosyn E.Ertisbaev Jańaózen halqynyń sany sońǵy 15-20 jylda Ózbekstan men Túrkimenstannan kelgen mıgranttardyń sebebinen eki esege jýyq ósip ketkenine basa nazar aýdardy. Onyń «mıgranttar» dep oralmandardy meńzep otyrǵany túsinikti» — deıdi B.Dave. «Arqada qys jyly bolsa, ar­qar aýyp nesi bar» degendeı, alpaýyt jumys berýshiler munaıshy jumys­shylardyń taban aqy, mańdaı teri­men tapqan jalaqysyn ýaqytynda be­rip, qarapaıym eńbekshilerdiń muń-muqtajyn elep-eskerip otyrsa, kásip­odaq pen memlekettik bılik tıisti qadaǵalaýyn jasasa, Jańaózende qandy qyrǵyn oryn almasy anyq edi. Buǵan oralmandardyń qandaı qatysy bar ekenin dúıim jurt sol boıy túsine almaı qala berdi. Oralmandarǵa qatysty taǵylatyn «kinálardyń» biri – kvotaǵa bólingen aqshany alyp alǵan soń, qaıtadan shetelge qashyp jatyr degen qaýeset. Oılap qarasań, qısyny joq jala. Qazaqstanǵa alǵash kelgen etnıkalyq qazaq oralman mártebesin alǵansha sheteldik azamat bolyp tabylady. Sheteldiń azamaty qazaqstandyq zańnamanyń qaltarysty tustaryn, bóten eldiń zańyn buzý arqyly alaıaqtyq jasaýdy qaıdan bilsin. Birdi-ekili jylpos oralmandar bar da bolar, bes saýsaq birdeı emes qoı. Biraq, «Bir qumalaq bir qaryn maıdy shiritetini» sıaqty, keıbir oralmannyń qylmysy úshin búkil oralman qaýymyna kúıe jaǵýǵa bolmas. Báleniń bári ózimizdiń ishimizden shyǵyp jatyr. Iaǵnı, «Kúrishtiń arqasynda kúrmek sý ishetin» jaǵdaı qalyptasqan. 2003-2004 jyldary qabyldanýǵa tıis 15 myń otbasynyń 13807 ǵana oralǵandyqtan, Úkimet el-elge bólgen kvotanyń shekteýin alyp tastady. Búdjet qarjysy ıgerilmeı qalatyndyqtan, kvota boıynsha baspana beriletin tártip te ózgerip, úı ornyna naqty aqsha bóline bastady. Oralman otbasyndaǵy jan basyna belgili bir mólsherde (1000 AQSH dollary shamasynda) qarajat taǵaıyndaldy, bir otbasy adam sanyna qaraı orta eseppen 1 mıllıon teńgege jýyq  járdemaqy alatyn boldy. Bul  jemqor­lyqqa keńinen jol ashty. Jalǵan qujat jasap, oralmanǵa bólingen aqshany talan-tarajǵa salý beleń aldy. Mysaly, 2008 jyly baspasóz betinde Aqmola oblysyna kelgen 700 oralman otbasynyń járdemaqy alysymen izim-ǵaıym joq bolyp ketkeni aıtyldy. Keıinirek, ol oblysqa 700 oralman  otbasy­nyń ózderi emes, jalǵan qujattary ǵana barǵany belgili boldy. Bul bir oblys­ta keminde 700 mıllıon teńge qoldy boldy degen sóz. Sheteldegi qazaqtardy syrtynan kvotaǵa engizip, zańsyz aqsha tabý áreketi osy kezeńde kóbeıdi. El ishidegi keıbir jemqor qazaq pen sheteldik jylpos qazaq «tandem» quryp, qý qulqynnyń qulyna aınaldy. Sóıtip, «Nurly kóshti» qojyratty, irgeli isti ishten iritip, kesirin jalpy qazaqqa tıgizdi. Páter berýde aldanǵan oralmandar da jeterlik. «Nurly kósh» baǵdarlamasy boıynsha elge oralyp, kvotamen Kýrchatov qalasynan páter alýy tıis 10-nan astam oralman otbasy qaǵazbastylyqtyń kesirinen úısiz-kúısiz aryp-ashyp, búginde Qytaıǵa qaıta kóship ketkenin jýrnalıser qaýymy shýlap aıtty. Óz eli ózeginen tepkenderge ońaı tıip turǵan joq. Qazaq eline «oralman» bolyp sińbeı, qaıtyp kelgenderdi Qytaıda «qarabet» dep kemsitetin kórinedi. Ońtústik Qazaqstanda qanshama oralman otbasy jer alamyz dep alaıaqtarǵa jem boldy. Odan qaldy, qaraqalpaq, uıǵyr, dúngen, qytaıdy sheteldik etnıkalyq qazaq dep rásimdep jiberý faktileri de oryn aldy. Tipti, keleńsizdiktiń asqynǵany sonsha, bul másele týraly Elbasynyń ózi oqıtyn respýblıkalyq «Egemen Qazaqstan» gazetinde «Oralmandar­dy ornalastyrýdaǵy oralymsyzdyqtar» (25.10.2005), «Kóshi-qon jáne jańa zań» (25.05.2010), «Oralman kóshi: kúdik pen úmit», «Adal joldyń azaby» (24.07.2012) sıaqty túrli materıaldar jarıalandy, telearnalarda nebir reportajdar jasalyp, Azattyq radıosy oralmandardyń aldanýy jaıly arnaıy zertteý de júrgizdi. Qaısy birin tize beremiz, «Nurly kóshtiń» sońy «Bireýge mal qaıǵy, bireýge jan qaıǵy» deıtin jaǵdaıǵa uqsap ketkeni ókinishti-aq… Qazaqstan halqy Assambleıasynyń HH sesıasynda jazýshy D.Isabekov sóz alyp, Elbasyna oralmandarǵa qatysty oryn alyp otyrǵan alaıaqtyq faktilerdi joıýdy, aıyptylarǵa ádil jaza berýdi ótinip surady. D. Isabekov Mońǵolıadan kelgen 800 qazaqtyń qaıtadan Mońǵolıa azamattyǵyn suraýynyń sebebin oralmandardyń kvotaǵa almaqshy aqshalaryn qazaqstandyq alaıaq azamattar ıelenip ketip, taqyrǵa otyrǵyzýy dep málimdedi. Sondaı-aq, oralmandar esebinen jeke bastaryn baıytýǵa tyrysatyndar da jeterlik. Bir ǵana mysal: Shyǵys Qazaqstan oblystyq Ekonomıka jáne búdjettik josparlaý bólimin basqarǵan Janet Nurlan degen sheneýnik «Nurly kósh» baǵdarlamasy boıynsha «Shyǵys» aýylyndaǵy oralmandarǵa úı salýǵa bólingen 500 mln. teńge qarjyny qal­tasyna basyp, qashqany belgili. Tekserý barysynda oralmandarǵa arnalǵan 300-ge tarta jańa úıdiń 170-i jaramsyz ekeni anyqtalǵan. Keıin tergeýde jatqan kúdikti urlaǵan qarjynyń 150 mln. keri qaıtaryp, «Shyǵys» aýylyndaǵy 70-ke jýyq úı qaıta jóndelgen. Alaıaqtar qurylys baǵasyn arzandatý maqsatynda úıdiń jylý júıesin tutynýshyǵa qymbatqa túsetin elektr energıasyna qosa salypty. Qys boıy azap kórgen oralmandar kóktemde Óskemenge kireberis joldy jaýyp tastaǵan soń ǵana bul qylmystyń beti ashyldy. Aqyrynda, ańǵal oralman aǵaıyndar elektr energıasyna 42 mln. teńge qaryz bolyp shyqty. «İshten shyqqan jaý jaman» ekenin osyndaıda túsinesiń. Elimiz úshin strategıalyq mańyzy bar salalardy jemqorlyqtyń jaýlaýy – ulttyq qaýipsizdigimizge tóngen qater bolyp tabyldy. Oralmandardyń quqyqtaryn paıdalana otyryp, aldaý-arbaý arqyly mal tabýdy úırengen baýkespelerdiń kesirinen elimiz úshin máni zor «Nurly kóshimiz» daǵdaryp tur. Al, oralmandar bolsa, aldanyp sergeldeńge túskenderi bylaı tursyn, «paıda úshin otanyn satqan opasyz» degen qara kúıeni ózderine qalaı jaǵyp alǵandaryn bilmeı abdyrap júr. Qysqasy, oralmandarmen jumys isteıtin ókiletti organdardaǵy sybaılas jemqorlyqtyń saldarynan «Aıran ishken qutylyp, qazan jalaǵan tutyladynyń» keri kelip otyr. Oralmandardyń «nurly kóshiniń» tizginin ustaǵandar shettegi qazaqtardy elge kóshirýdiń, qujattandyrý men ornalastyrýdyń tıimdi joldaryn qarastyrmady. Syrttan kelgen qazaqtardy ortaǵa úılestirý, olardy beıimdeý jáne olardyń ıntellektýaldyq potensıalyn, bilimi men biliktilik qýatyn, ózge de qabiletterin ashýǵa kúsh salmady. Kóship kelgen qazaqtardy kóbine azamattyq berip, aımaqqa bólip, tirkeýmen ǵana shekteldi. Ary qaraı bilgenińdi iste, óz kúnińdi óziń kór degen salǵyrttyq áli kúnge deıin oryn alyp otyr. Jeńildetilgen azamattyq alý quqyǵy bolǵan kezdiń ózinde oralman aǵaıyndar ýaqytsha qujat ustap, bir jarym-eki jyl shamasynda azamattyq ala almaı júretin. Endi, bul az bolǵandaı, túzde de, úıde de teperish kórýden kóz ashpaǵan oralmandardyń jaǵdaıy odan saıyn qıyndamaqshy. Buǵan ne sebep bolyp otyr? Endi osy suraqqa dolbarlap jaýap izdep kóreıik. Bárimizge belgili, 2012 jylǵy 22 qarashada Halyqaralyq kórmeler búrosynyń (HKB) jasyryn daýys berýi nátıjesinde Astana EXPO-2017 halyqaralyq mamandandyrylǵan kórmesi ótetin oryn bolyp tańdaldy.  EXPO -2017 tenderin uıymdastyrýshylar bul kórmeni ótkizýdiń jalpy quny kem degende 2,3 mlrd. dollar, ıaǵnı, qabyldaýshy tarap osynsha qarajat jumsaı alatyndaı bolýy tıis degen talap qoıdy. Ekonomıkalyq daǵdarys jaǵdaıynda qarjylyq táýekelge barýdan Kanada, Avstralıa, Ispanıa, Fransıa, Norvegıa, Serbıa jáne t.b. elder bas tartyp, ózderiniń kórme ótkizýge bergen ótinishterin qaıtaryp aldy. Aqyrǵy daýys berýge eki qala ǵana kandıdat retinde usynyldy: Astana men Belgıanyń Lej qalasy. HKB-ge múshe 161 eldiń ókilderiniń jasyryn daýys berý barysynda Astananyń ótinimin 103 el qoldady. HQB talaptaryna saı kórmeni ótkizýge belgilengen úsh aı ishinde Astana qalasynyń álemniń 100 memleketi men halyqaralyq uıymdardan keminde 4 mln. adamdy qabyldaıtyndaı shamasy bolý kerek. EXPO-2017 ótkizý TMD aýmaǵynda tuńǵysh ret Qazaqstanǵa ǵana buıyryp otyr. Bul úlken abyroı ári jaýapkershiligi óte aýyr halyqaralyq is-shara. Memlekettik búdjetke de aıtarlyqtaı aýyrtpalyq salary sózsiz. Osyǵan baılanysty, Qazaqstan ekonomıkasy únemdeý rejımine ótip jatqan syńaıly. 2013 jyl zeınetkerlikke shyǵý jasyn kóterý, salyq deńgeıin arttyrý, buryn bolmaǵan jańa salyq túrlerin endirý, keıbir ótemaqylardy qysqartý, oralmandarǵa azamattyq berý merzimin uzartý sıaqty daý-damaıly zań jobalaryn talqylaýmen este qaldy. Zeınetkerlerdiń ashý-yzasyn keltirgen Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstri S.Ábdenov otstavkaǵa ketip tyndy. Al, Ekonomıka mınıstri E.Dosaev bolsa, zańnamalyq bastamalarynyń bárin qabyldata aldy: salyqtardy kóterdi, jańa salyqtaryn endirdi, qazaqtardyń ashýlanǵanyna qaramastan, oralmandarǵa azamattyq berý merzimin de tórt jylǵa deıin sozdyryp bekitkizip aldy. Endi, Alla taǵala qaıyryn bersin, Qazaq eliniń mártebesi arta bersin. Myń ólip, myń tirilgen qazaq tórt jylǵa da shydar. Biraq, Atamekendi baǵytqa alǵan sheteldik qazaqtardyń kóshi qojyrap qalýy ábden múmkin. Jalpy, túıindep aıtar bolsaq, álemdegi kez-kelgen Qazaqstan sekildi ulttyq ýnıtarly memleket úshin tutastyq pen táýelsizdikti saqtaýdyń negizgi sharttarynyń biri – azamattaryn birtutas halyq etip biriktirý. Táýelsizdikke qol jetkizgeli beri atqarylǵan aýqymdy sharalardyń biri – qandas baýyrlarymyzdyń tarıhı otanyna oralýyna quqyqtyq turǵydan negiz qalap, syrtqy kóshi-qon jumystarynyń qolǵa alynýy. Qazaq eliniń bolashaǵy úshin mańyzy zor osy úlken tarıhı úrdistiń, ıaǵnı, Uly kóshtiń bastalýyna qozǵaý salǵan Qazaqstannyń tuńǵysh Prezıdenti N.Á. Nazarbaevtyń ıgi bastamasy edi. Sonyń arqasynda mıllıonǵa tarta qandasymyz elge oraldy, biraq, tórt jarym mıllıonnan astam qazaq shetelderde tarydaı shashylyp júr. Olar osynshama ýaqyt jyraqta júrse de, qazaq tilin, dili men dinin saqtap keldi. Ókinishke oraı, ózge elderdegi qazaqtarǵa tolyqqandy qoldaý kórsete almaı kelemiz, olar qazaq tili men mádenıetin saqtap, odan ári damytý jaǵynan qysymshylyqtar kórýde, jymysqy asımılásıalyq saıasattyń zardabyn tartýda. Osylaı jalǵasa berse, shet memlekettik qazaqtardyń keler urpaǵy ulttyq gendik qoryn joıyp alý qaýpi bar. Sondyqtan, sheteldegi etnıkalyq qazaqtardy barynsha tez Qazaqstanǵa jınaýǵa kúsh salyp, «Nurly kósh» memlekettik baǵdarlamasyn qaıta jandandyrý ótkir qajettilik bolyp tabylady. Mysaly, Izraıl «Alıa» degen repatrıanttardy evreı jerine jınaý saıasatyn júz otyz jyldan astam ýaqyt toqtatpaı júrgizip keledi. HH ǵasyrda «Alıa Bet», «Qyran qanaty», «Sıqyrly kilem», «Moshe», «Solomon» sıaqty arnaıy operasıalar júrgizip, holokost, túrli repressıalar men genosıdterden evreılerdi aman alyp qaldy. Bir ǵana «Qyran qanaty» operasıasy barysynda Izraıl 1949-1950 jyldary Iemendegi 50 myń evreıdi damyl tappaı, ushaqpen tasyp alǵan. Bir zamanda toz-toz bolyp, qaıǵy-qasiret shekken evreı halqy qazir Taıaý Shyǵystaǵy jumylǵan judyryqtaı myqty memleket. Árqashan uqyptylyǵymen erekshelenetin nemis ulty da repatrıasıa máselesine asqan muqıattylyqpen qarap, 1990-2000 jyldar aralyǵynda ǵana 2 mln. asa nemis qandastaryn yń-shyńsyz kóshirip aldy. Jalpy, 1950 jyldardan bastap qazirgi kezge deıingi statısıka boıynsha Germanıaǵa shet elderden 4,5 mln. etnıkalyq nemis oralǵan. Olardan qazaqtyń nesi kem? Qazaqstan alǵa basqan etnıkalyq kóshi-qondy keri artpaı, álemdik tájirıbedegi osyndaı ozyq úlgilerden sabaq alýy qajet. Oralmandarǵa qatysty qabyldanǵan qatal zań da qaıta qaralatyn sát týar. Oralyp jatqan qandastarymyz HH ǵasyrda oryn alǵan keńestik keleńsiz saıasattyń qurbandary ekenin umytpaıyq. Olardyń elge oralýy elimizdiń kórkeıýine, birtutas bol