30 mıllıard teńgeni qylǵytqan «Aıs» degen laqap esimdi Araılym Muratovanyń arbaýyna 5 myńdaı qazaqstandyq túsken. Ǵalamtordaǵy aıalaıaqtyqtyń jańa túri jaıly Bas prokýror Berik Asylovtyń atyna depýtattyq saýal joldaǵan májilis depýtaty Dáýlet Muqaev kúni keshe jańa alaıaqtyq toptyń áreketin jaıyp saldy. Osynsha halyqtyń aldanýy neni bildiredi? Bul qarjylyq saýatsyzdyq pa álde sengishtik pe, bálkim ashkózdik? 

Qarjy pıramıdasynan san soqqandar jaıly aqparat saıabyrsyǵanǵa halyqtyń alǵan ashshy sabaǵy men qarjylyq saýaty artqan ba degen oıda júr edik... Bul  aqparat ol oıymyzdyń «byt-shytyn» shyǵardy. Byltyr qazaqstandyqtar 8,11 mıllıard teńgesin qarjy pıramıdasyna qurban etse, bıyl bir «Aıstyń» ózi budan 3,5 ese artyq qarjyny qaltasyna basqan. Depýtat D. Muqaevtyń aıtýynsha, ınternet alaıaqtary aıaqtaryn alshań basyp, áleýjelide qylmystyń túr-túri órip júr. Byltyr 20 444 derek tirkelip, 16,5 mlrd teńgege zalal kelse, bıyl 15 myńǵa jýyq derek tirkelip, zalal somasy 11 mlrd teńgeden asqan (Buǵan sońǵy derekti qosa ketińiz). Qaltasy qaǵylǵan qurbandar kóbinese úıde otyratyn analar men qyz-kelinshekter. Sondaı-aq halyq qalaýlysy: «Buǵan deıin qarjy pıramıdasymen ınternet alaıaqtyqtarǵa aldanǵandardy kóp estıtin edik. Qazir baıytamyn degen baıerlerge baryn bergen qara halyqtyń bazynasyn da jıi estip júrmiz. Solardyń biri – elde laqap atpen tanymal Aıs Muratova. Shyn aty – Araılym. Sońǵy 2 jylda ol halyqtyń senimine kirip, saýda jasap, ózin jaqsy jaǵynan jarnamalaǵan...  », - dedi.  

Endi sál keıinge sheginsek, elimizde qarjylyq alaıaqtyq shamamen 2015 jyldan órshı bastady. 2019 jyly, ıaǵnı pandemıanyń alǵashqy jylynda qarjy pıramıdalaryn uıymdastyrýshylarǵa qatysty 80-ge deıin is qozǵalyp, qylmystyq ister sany 7 ese ósken. Al 2020 jyly qarjy pıramıdalarynan kelgen shyǵyn kólemi 1,59 mlrd teńgeden 6,17 mlard teńgege jetken. Qarjy pıramıdalarynyń «órkendegen» kezeńi – 2021 jyl. Olardyń quryǵy uzaryp, iri qalalar men megapolısterden attap, aýyl-aımaqtarǵa deıin aýyz salyp, shyǵyn kólemi 33,34 mlrd teńgege deıin jetken. Bul Bas prokýratýra baqylaýyna ilikken kezeńnen, ıaǵnı 2015 jyldan beri tirkelgen rekordtyq kórsetkish eken.  Ranking.kz zertteýi boıynsha, 2020-2021 jyldarǵa qaraǵanda qazir qarjy pıramıdasyna qatysty polısıaǵa aryzdar sıregen. Biraq qurbandar azaısa da,  shyǵyn azaımaǵan. Bas prokýratýranyń Quqyqtyq statısıka jáne arnaıy esep komıtetiniń derekteri boıynsha, byltyr (2022 jyl) qańtar-qarasha aralyǵynda 8,11 mıllıard teńge shyǵyn bolǵan. Aıta ketsek, bulardyń barlyǵy resmı tirkelgenderi ǵana. 

Osy arada ashshy sabaq bolatyn birden-bir oqıǵa Mudabarah Capital qarjy pıramıdasyna qatysty daý: 169 adamnan astam adam zardap shegip, 2 mıllıardtaı shyǵyn keltirdi degen derekpen 14 adam qylmystyq jaýapkershilikke tartylǵany belgili. Sot sheshimimen, elge tanymal Meıirjan Tórebaev, Meıirhan Shernıazov syndy bloger, vaınerler 5 jyldan bas bostandyǵynan aıryldy. Basqa da aıyptalýshylardy kináli dep tanylyp, Almas Qurmanǵalıev 14 jylǵa, Danıa Rahımova 12 jyl, Andreı Cha 8 jyl, Erjan Mansurov 9 jyl, Erlan Mansurov 9 jyl, Nurlan Sultanbaev 8 jylǵa sottaldy. Al Rýslan Burqanov, Tımýr Rústemov, Samat Qasenovter árqaısysy 12 jyldan arqalap ketti. Aqparat quraldary men áleýmettik jelilerde bir jyl boıy talqylanǵan bul oqıǵa áli de halyqty oıata qoımapty. Sebebi qarjy pıramıdalarynyń qaqpanynan aınalyp ótse de, ǵalamtor alaıaqtarynyń quryǵyna ilinýi azaıar emes. Májilis depýtaty Dáýlet Muqaev: «Sońǵy ýaqytta keńinen etek jaıyp kele jatqan áleýmettik jeli arqyly «Baıer» degen ataýmen Qytaı, Túrkıa, AQSH-tan arnaıy arzan taýar jetkizýshiler kóbeıdi. Biri elimizde tirkelip, zańdy jumys istese, endi biri tolyǵymen halyqty aldap júr»,- dep ashynyp otyr. Onyń qolynda aldanǵan adamdardyń úsh paket aryzdary men dálelderi bar. Biraq taraptardyń kelisimshart jasaspaǵanyn, birden aqsha aýdarymdaryn jasaǵanyn atap ótti.

Baıqaǵanymyzdaı, qurbandardyń eshqaısysy kelisimshart nemese sertıfıkat syndy zańdy qujattardy talap etpeı, «kósip paıda tabasyń» degen «kósemderdiń» sońyna otqa úımelegen kóbelekteı umtylýy tabıǵı qubylysqa aınaldy. Sondyqtan bulardyń basty sebebi ne degen saýalmen birneshe mamandardy sózge tartqan edik.

Jasulan Kýshebaev qarjyger: «Árıne, adamdar ártúrli. Olardyń minezi, áleýmettik jaǵdaıy, bilim deńgeıi túrli bolǵandyqtan, faktorlary da ár qıly. Men ózim birneshe faktordy atap ótkim keledi. Birinshisi, álbette, tez baıyǵysy kelýi. Jyldam baıyp ketkisi keletinder aramyzda óte kóp. Al qarjy pıramıdasy bolsyn, ózge de alaıaqtar adamdardyń tez baıýyna ýáde beredi. Olar kóp jaǵdaıda «tez baıý» ınstrýmentin jumys istetý úshin ótirik ıllúzıa jasaıdy. Belgili adamdar, tanymaldar arqyly tabystaryn jarnamalap, qymbat mashına, jaqsy úı, qymbat zattar alyp, «Bul seniń de qolyńnan keledi» dep, osy jolǵa aqsha salýǵa úgitteı bastaıdy. Soǵan senip, tez baıysam degen jeleýmen aldanyp jatady. Ekinshi top – qarjylyq qıyndyqqa ushyraǵandar. Osyndaı jerlerge qarjy salyp, aqshany jyldam sheship alamyn degen oımen aldanyp jatady. Buǵan qarjylyq saýatsyzdyq ta basty sebepterdiń biri. Kópshiligi prosentti durys túsinbeıdi.  Mysaly, «kompanıalardyń» usynyp otyrǵan prosentteri arqyly da anyqtaýǵa bolady. Kóp jaǵdaıda alaıaq kompanıalar óte joǵary prosent, tabys usynady. Bizde eń jaqsy ınvestıasıalyq qural, eń táýekeli tómen ol depozıtte 15 %. Tipti Eýropadaǵy eń myqty kompanıalardyń ózi jylyna 30-40 % kóleminde ǵana beredi. Odan joǵary bolsa, aldaý, aferızmniń quraly dep esepteımin. Iaǵnı qarjylyq bilim bolmaǵan soń, paıyzdardy durys esepteı almaǵandyqtan, aldanyp jatady. Úshinshi, jalpy sengishtik dese de bolady. Ol da negizgi faktorlardyń biri.Osy oraıda halyqqa maman retinde keńesińiz?

– Al qarjylyq alaıaqtarǵa aldanyp qalmas úshin árıne, ár adam bazalyq bilimderdi alsa, aldanyp qalý táýekeli tómendeıdi. Ol kez kelgen ınvestısıa quıatyn kompanıanyń paıyzdyq qaıtarymyn zertteý kerek. Eger aılyq kóleminde 30-40 % bolsa, ol aılyq kóleminde óte joǵary, ol kúmándi degen sóz. Al óte tabysty senimdi ınstrýmentterdiń ózi jylyna 30 %-dan ákeledi. Aılyq kólemde 30-50 %, tipti 100 % kólemde paıda kórsetilse, onyń qarjylyq alaıaqtyq bolý qaýpi óte joǵary. Sondyqtan birinshi, paıda kólemin baǵamdaǵan jón. Ekinshi, árıne, kompanıa lısenzıasyn suraý kerek. Onyń aınalysýǵa quqyǵy bar ma? Ádette alaıaqtardyń lısenzıalary, qujattary durys bolmaıdy. Kez kelgen azamat aqsha salar kezde lısenzıasyn suraýǵa quqyǵy bar. Ózi túsinbese, sol saladaǵy ekspertti bilimi bar, sarapshy, mamandardan konsýltasıa alyp, bilip alǵan jón. Sonda aldanbaýǵa úlken múmkindik bar. Úshinshi, qarjylyq  kompanıanyń naryqta jumys istep jatqan merzimi. Siz aqsha salatyn kompanıa jaqynda paıda bolǵan, tarıhy uzaq emes bolsa, ol da kúmándi. Ony tekserý qıyn emes, ınternet arqyly bárin tabýǵa bolady. Keminde 5 jyldan asqan, uzaq merzimde jumys istep kele jatqan kompanıalarda alaıaqtyqqa aldanýdyń aldyn alýǵa bolady.

Taǵy qosa ketsek, qazir Qazaqstanda qarjy pıramıdalaryna qatysty óte kóp ınsıdentter bolǵandyqtan, adamdar birazdy bilip qaldy. Biraq ózim qarjy pıramıdasy ekenin bile turyp,  qarjylaryn salatyn talaılardy kezdestirdim. Olardyń negizgi motıvteri: «Ia bilemin, biraq men basynda kirsem, birden jabylyp qalmaıtyn shyǵar. Maǵan usynǵan qarjyny alamyn da shyǵyp ketemin degen oımen keledi. Birinshiden ol alaıaqtyqqa ózi baryp tur. Ekinshiden, eger ol aqparattar sizge jetse, demek siz kesh qalǵanyńyz.  Kóbine osylaı ońaı tabys tabýdy kózdeıtinder «men basynda turmyn» dep oılaıdy. Iaǵnı ol pıramıdanyń qurýyna qatyspasańyz, onda siz qaýipti, qaterli aımaqta ekenińizdi túsinýińiz kerek.

Al qazir shetelden arzanǵa taýar alyp, saýda jasaımyn dep aldanýshylar jaıly ne deısiz?

Qarjy pıramıdasyn el bilip qalǵandyqtan, endi aldaýshylar «bizden taýar satyp alasyz» dep búrkemeleı bastady. Endi olar «ınvestısıany» taýarmen almastyrady. Taýarǵa az tólep, eselep paıdasyn kóresiz deıdi. Jumys isteý algorıtmi qarjy pıramıdalarymen birdeı, tek arzan taýarlar usyný arqyly adamdardy shatastyrý maqsatynda jasalynady. Mundaı alaıaqtyqty uıymdastyrýshylar óte «aqyldy», halyq psıhologıasyn jaqsy zerttep alǵan, qarjymen aldaý joldaryn jetik meńgergen. «Taýardy arzan satyp alyp jatyrmyn» degen – ol aldandyńyz degendi bildiredi. Bul aldaýdyń jańa ınstýrmenti.    

Shamshat Ádilbaeva Teologıa ǵylymdarynyń PhD doktory, profesor: «Qarjylyq alaıaqtarynyń qurbany bolýdyń astarynda qarjylaı saýatsyzdyq ta, ashkózdik te bar. Jalpy bunyń túbine úńilsek, eń birinshi Adam atamyz jumaqta barlyǵy daıyn kúıde, daıyn jerde jaratylǵan. Iaǵnı jánnatta jemis-jıdek, tamaq, qajettiń bári boldy. Sondyqtan adamnyń tabıǵatynda aınalamda barlyǵy daıyn, tez bolsa, bar jaǵdaıym bolsa degen nárse bar. Biraq ómirge jiberilgendikten, bul ómirimiz jumaq emes qoı. Bul ómirde sol jaǵynan synaq bastalady. Adam eńbektenip, soǵan saı rızyǵyn alyp jatady. Ómirdegi qıynshylyq, synaqty durys túsinbeı, eńbektený kerektigine mán bermeı, barlyǵy bola salsa, az nársemen kóp tabys tapsam degen oıyna erip ketedi.  Ekinshiden, halyqta «adamnyń kózin topyraq qana toltyrady» degen támsil bar. Adamnyń aldynda eki taýdaı altyn tursa da, úshinshisi bolsa eken dep qanaǵatty umytyp, ashkózdenetinderi kezdesedi. Bul ári aqyretti umytýdyń kórinisi.

Úshinshisi aldanyp qalý. Ras bilimsizdik, qarjylaı saýatsyzdyq ta az ról oınamaıdy. Iaǵnı qarjyny qalaı ıgerip, bul ómirde qalaı tabys tabý kerektigi jaıly bilimi bolmasa, árkimge aldanyp, ótiriktiń sońynan erip ómirin ótkizip júre berýi múmkin.

Ernar Esimqulov Gýmanıtarlyq ǵylymdar magıstri, oqytýshy: «Ártúrli qarjylyq pıramıdalarǵa mamandardyń eskertý jasaýyna, bundaı salada alaıaqtardyń kóptep júretinin bile tura óz erkimen baryp túsýshiler áli de tolastar emes. Onyń bir sebebi bizde tabys tabý joldarynyń ózgerýi de shyǵar. Qazir jaqsy tabys tabý úshin erteden qara keshke deıin jumys istep, bel aýyrtyp, ter tógýdiń qajeti joq. Demek bizdiń qoǵamda kiris kirgizýdiń burynnan qalyptasqan jolynan bólek, ońaı ári tıimdi joldary da shyqty. Qarjylyq pıramıdalardyń qoǵamnan suranys taýyp otyrǵany da sodan shyǵar. Bul máseleni jalpy sebebi ıakı qoǵamdyq sebebi. Al osydan kelip jekeleı alǵanda, árkim de ońaı ári tez tabys tabýdan qashpaıdy. Demek bunyń tutynýshylardan bastaý alatyn «ońaı tabysqa degen qumarlyq» dep te túsindirýge bolady. Árıne qarjylyq pıramıdaǵa «tanystyń» shaqyrýymen baratyndar da az bolmaıtynyn eskersek, sengishtik pen qarjylyq saýatsyzdyq deýge de bolady. Biraq ashkózdik dep qana túsindirýge kelispeımin».

Iýsýf Hındaýı Sharıǵat ilimderi boıynsha  PhDdoktor, Nur-Múbarak ýnıversıtetiniń oqytýshysy: «Ońaı tabys tabýǵa shaqyratyn adamdar, kompanıalar kópshilikti aldap, ótirik aıtýǵa beıimdelgen. Olar adamdarǵa úlken paıda tabýǵa jalǵan ýáde beredi. Naqty ónimi joq jáne az ýaqyttan keıin bul kompanıalar aqsha jınap alyp, qashyp, joǵalyp ketedi. Bul durys ekonomıkalyq aqparattarmen qatar ıslamdyq aqparat pen erejelerdi bilmeý saldarynan bolady. Bizde ıslamda adam adal jolmen nápaqa tabýy kerek, ıaǵnı ruqsat etilgen jolmen aqsha tabý úshin de eńbek etýi kerek. Biz úshin jumys ta paıdaly bolýy tıis, usynatyn ónim nemese taýar da paıdaly bolýy kerek. Tek ózine ǵana emes, adamdarǵa, qoǵamǵa paıda ákelýi kerek».

Ia, bilim men eńbek – barlyǵyn jeńbek degen. Aldymyzǵa kelgenniń adam ne alaıaq ekenin anyqtaý úshin bilim kerek bolsa, berekeli ómir úshin eńbek te sondaı mańyzdy. Hadıste: «Eshbir adam óz qol eńbegimen tapqan taǵamynan táýir tamaq jemegen. Rasynda, Allanyń paıǵambary Dáýit (a.s.) te qol eńbegimen tamaq taýyp jegen», – deıdi. Tez baıyp ketýdi kóksegender kóbeıgen qoǵamda olardyń oılaryn aldyn ala zerttep, qaqpanyna túsirýdiń san aılasyn oılap tabatyndardyń da qatar júretinin umytpaıyq. 

Avtory: Aısha Keńesbaeva