Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyn Astanada atap ótý saltanatyna alys-jaqyn sheteldegi qandastarymyz da kóp keldi. Olardyń biri – sheteldik qazaq ǵalymy, tarıh ǵylymdarynyń doktory, áıgili Orhon eskertkishterin IýNESKO-nyń qoldaýymen ǵylymı aınalysqa engizýge atsalysqan, «Mońǵoldyń qupıa shejiresin» qazaq tiline aýdaryp, ony túrki shejirelerimen salystyra otyryp 50 jyl boıy zerttegen, sonymen qatar «Qazaq qaýymy», «Mońǵolıa qazaqtarynyń tarıhy», «Kereıler kerýeni» tarıhı zertteýleri, «Urpaǵyń úzilmesin» roman-trılogıasynyń jáne t.b. ádebı eńbekterdiń avtory, Mońǵolıa Ǵylym akademıasynyń akademıgi, profesor, jazýshy, túrkolog Islam QABYSHULY. Islam aǵamyz túrkitektes 230 mıllıon halyqtyń sońǵy 2200 jyldaǵy tarıhyn saralap, «Turan álemi» atty eńbek jazǵan. Osy eńbegi úshin oǵan «Álem tarıhshysy» ataǵy berilgen jáne onyń «Mońǵolıa ǵylymyna eńbek sińirgen qaıratker» ataǵy bar. Mereıtoı kúnderinde bizge osy aǵamyzdan suhbat alýdyń sáti tústi.

– Siz Qazaqstanmen ǵylymı turǵyda tyǵyz baılanysta bolsańyz da ózińizdiń ómirińiz týraly mundaǵy qandastaryńyz jaqyn bilmeıdi. Sondyqtan, óz ómirińiz týraly qysqasha áńgimelep berseńiz…

– Men Mońǵolıanyń Baı Ólke aımaǵynda dúnıege kelgen qazaqpyn. Qazaqtar Altaıdyń arǵy, bergi betindegi týǵan jerinde alma-kezek kóship-qonyp júrgende, Abaq Kereıdiń Jantekesinen shyqqan bizdi Kóbesh degen batyr babamyz Qobda ózeniniń betine qonystandyrǵan eken. Bul keıin Mońǵolıanyń jeri dep tanyldy ǵoı. 1924 jyly Mońǵolıada sosıalısik muratty ustanǵan halyq ókimeti ornaǵanyn bilesizder. Onyń basy-qasynda Keńes Odaǵynyń ǵana emes, búkil Komınternniń ókili bolyp Turar Rysqulov aǵamyz júrdi. Mońǵol eliniń mánjiler bılegen zamanynda salynǵan Dahuree deıtin qalasyn astana etip, ataýyn «Ýlaan batyr» dep ózgertýge úles qosqan da sol aǵamyz. «Ýlaan batyr» degenniń maǵynasy «Qyzyl batyr» degen sóz. Ony qazir qazaqtar «Ulan-Batyr» dep jazyp júr.

Men Baı ólkede 1941 jyly ómirge kelgen ekenmin, al ólkeni Qazaq avtonomıasy sıaqty etip 1940 jyly qurǵan. Ol kezde Mońǵolıanyń úkimet basynda Batyr ataǵyn eki márte alǵan marshal H.Choıbalsan otyrǵan. Mine, osy kisiniń sharapatymen Qazaq ólkesi óz aldyna aımaq bolyp quryldy. Qazir ol Mońǵolıanyń 21 aımaǵynyń biri, 13 sumynnan (aýdan) turady. Biz ákemiz Qabyshtan úsh bala: eki ul, bir qyz taraımyz. Úlken apaıymyz Rabıǵa Sengel sumynda ómir boıy saýynshy bolyp istegen kóp balaly ana. Al inim Pýshkeı Máskeýdegi Tımırázev atyndaǵy aýyl sharýashylyǵy akademıasyn bitirgen maman. Keıin sol Máskeýden Joǵary partıa mektebin de bitirip, Mońǵolıanyń Dornogov jáne Hobda aımaqtarynda partıa komıtetiniń ekinshi hatshysy sıaqty laýazymdy qyzmetter atqardy.

Ózim 1947 jyly mektep tabaldyryǵyn attadym. Ol kezde bizdegi oqýdyń bári Qazaqstan mektebiniń baǵdarlamasymen bolatyn. Sondyqtan, Qazaqstandy da, onyń oqýlyqqa engizilgen shyǵarmashylyq adamdaryn da jaqsy bildik. Bul úrdis 1986 jylǵa deıin jalǵasty, tek 1987 jyldan keıin ǵana bizdegi mektepter basqa baǵdarlamamen oqýǵa aýys­ty. Osyǵan 1986 jylǵy Jeltoqsan oqıǵasynyń áseri boldy ǵoı deımin. Ol kezde Mońǵolıa bıligi Kreml túshkirip qalsa, «járekim» dep otyratyn edi ǵoı. 1987 jyly KOKP OK «qazaq ultshyldyǵy týraly» degen qaýly alýymen bizde de qazaqtarǵa degen kózqaras ózgergen sıaqty boldy.

Bala kúnimde qozy jaıyp júrgen usaq balalarǵa aǵaıynymyzdyń úshinshi synypty bitirgen balasy óleń oqydy. Álgige qyzyǵyp ketip, taǵy da aıtshy, bizge de úıretshi desek, sender úırene almaısyńdar, hat tanymaıtyn adam uqpaıdy dep kekireıedi. Sonda da sońynan qalmaı, qaıta-qaıta aıtqyzyp, jattap aldyq. Bul Abaıdyń «Qys» degen óleńi eken. Biraq avtorynyń kim ekeninde bizdiń sharýamyz joq, tek sózderiniń qudireti baýrap aldy. «Aq kıimdi deneli, aq saqaldy, Soqyr mylqaý tanymas tiri jandy. Ústi-basy aq qyraý, túsi sýyq, Basqan jeri syqyrlap kelip qaldy». Qystyń ári mylqaý, ári dıý-peri syqyldy qorqynyshty qalpyn qalaı ádemi sýrettegen. Mektepke oqýǵa túsken soń tek osyndaılardy úıretedi eken ǵoı dep tuspaldaımyn. Osy óleńge qushtarlyq meni mektepke tartty da turdy. Sol jyly ápekem Rabıǵa mektepke baratyn edi, jasym tolmasa da men de baramyn dep bezildep qaldym. Alaıda meni jasy tolmaıdy dep almady. Buǵan siresken áke-sheshem Rabıǵany da mektepke bermeı qoıdy. Sodan muǵalimderdiń ózi kelip, ekeýmizdi de mektepke alyp, ınternatqa ornalastyrdy ǵoı.

– Ósken ortańyzda tilge, ádebıetke, tarıhqa degen mahabbat qandaı edi?

– Men týyp-ósken ortada óleń, jyr-dastandar kóp aıtylatyn. Ol kezde radıo-televızor degen joq. Kitap oqıtyn adamdar da shamaly, sondyqtan kóńil kótergisi kelgen adamdar óleń, jyr aıtatyn adamdardy izdeıdi. Aýylymyzda Ábilqas degen shejire aqsaqal boldy. Sol «Qyz Jibek», «Qozy Kórpesh – Baıan sulý», «Eńlik – Kebek», «Qalqaman – Mamyr», «Arqalyq» jáne t.b. sıaqty jyrlardy uzaq tańǵa talmaı aıtyp bere alatyn. Tarıhı áńgimeler men shejirelerdi de sol aıtyp, uǵatyn jastardyń bárine bilgizip otyratyn. Abylaı han týraly áńgimelerdi, áz Jánibek pen Aqyr Jánibekke deıingi batyrlardyń erligin, Buqar, Úmbeteı sıaqty jyraýlardyń sózderin de bizge osy Ábeń bilgizdi. Ózi bizdiń uly atamyz Jeńsikbaıdyń qasyna erip, boıyndaǵy barlyq ónerin sodan sińirgen eken. Jekeńniń ózi aqyn, sal-seri bolǵan adam. Ol týraly Aqyt qajy Úrimjiuly degen belgili aqynnyń: «Jekeńdeı jel sózinen samal esken, Kim bar edi oraq tilde odan ótken…» degen jyr joldary qalǵan.

Mine, sonyń bárin bizge Ábilqas atamyz bildirip, áńgimelep, jyrlap berýshi edi. Solardyń birazyn biz de jattap, qyzyǵyp aıtyp júretin edik. Meniń óleń-jyrǵa, sózge, tarıhqa, kóp bilmekke degen mahabbatymdy alǵash osy kisi oıatty desem, artyq emes. Al óz ákem Qabysh marqum jylqy baqqannan artyq óneri joq edi, alaıda jylqynyń syryn jaqsy biletin. Olarǵa at qoıǵyshtyǵy da erekshe bolatyn. Ákem atap ketken «Surkójek», «Elpek sur», «Qýlyq qula» sıaqty ataýlar sol jylqyǵa jabysa ketetin.

– Týǵan jer, atameken Qazaqstan týraly qashan estidińiz? Barǵyńyz kelgen joq pa?

– Mektep baǵdarlamasy Qazaqstandiki bolǵanymen, bizdiń Otanymyz – Mońǵol Halyq Respýblıkasy dep oqytty ǵoı. Ózimizdiń qazaq ekenimizdi bilgenimizben biz óz Otanymyzda ómir súrip jatyrmyz dep uqtyq. Qazaqstan týraly alǵash ret úshinshi synypta júrgende estidim. Mekteptegi kórkemónerpazdar úıirmesine qatysyp, qoıylatyn konsertterden qalmaıtynmyn. Sondaǵy ónerim – óleń oqý. Abaıdyń «Qys» týraly óleńin náshine keltirip, qımylmen aıtamyn. Mysaly, «Ushpadaı bórkin kıip oqshyraıtyp, Basyn silikse qar jaýyp, mazańdy aldy» degende eki qolymdy basyma aparyp, bórik qylyp kıgizip, odan basymdy silkip, túsken qardy kórsetetin qımyldar jasaımyn. Otyrǵandar sonyń bárine máz bolyp, meni sahnaǵa qaıta-qaıta shaqyrady. «Repertýarymdaǵy» ekinshi óleń de Abaıdiki. Bul joly aqylman aqsaqaldyń obrazyna enip, «Ǵylym tappaı maqtanbany» dál bir abyzdaı kúńirenip aıtamyn. Qarshadaı balanyń bul qylyǵyna da tyńdarmandar máz bolady.

Bir kúni shetelden qonaqtar kelip, solardyń aldynda konsert qoıdyq. Sońyn ala kezegim kelgen maǵan muǵalımam: «Qazaqstannan qonaq otyr, júreksinbeı, ádemilep, naqyshyna keltirip oqy», dedi. Biraq ol kezde uıalý, qymsyný degen sıaqtylardy bile qoımaıtyn kezim ǵoı, qyltıyp sahnaǵa shyǵa kelip, Abaıdyń óleńderin ózim biletin naqyshpen aıtyp berdim. El dý qol shapalaqtap, qurmet kórsetip jatyr. Sahna shymyldyǵynyń sańlaýynan qarasam, dál aldynda otyrǵan zor deneli bireý oryndyǵynan ushyp kete jazdap, alaqanyn qatty soǵyp otyr. «E, álgi Qazaqstan degeni osy eken ǵoı», dep oıladym da qoıdym. Túnde ınternatta shyrt uıqyda jatsam, baǵanaǵy muǵalımam alqynyp kelip, julqylap oıatyp jatyr. «Oıbaı, Islam, júr tezirek, baǵanaǵy qonaqtar seni alyp kel, óleńin taǵy bir ret estımiz», dep jatyr deıdi. Sóıtsem, «Qazaqstan» dep otyrǵan qonaq aǵa Semeı et-kombınatynyń dırektory eken. Ol kezde bul kombınat Mońǵolıadan da mal alyp, etin óńdeıdi ǵoı. Sonyń jumystarymen bizge kelgen bolyp shyqty.

Meni dedektetip aparyp, qonaqtardy kútip jatqan úlken zalǵa kirgizip jiberdi. Ústeldiń ústi as mázirine tolyp tur, araq-sharap ta sýsha aǵylýda. Meni alyp kelgen muǵalımam nomerimdi jarıalap edi, men oryndyqtyń ústine shyǵyp, «Qysty» taǵy da náshine keltirip aıtyp berdim. Álgi «Qazaqstanym» degen aǵam ornynan atyp turyp, betimnen súıip jatyr, súıip jatyr. Qysqasy, sol jerden úlken syılyqtar berip, zor qurmetpen attandyrdy. Sodan beri meniń júregimde «Qazaqstan» degen alyp, jomart, keń peıildi aǵa eken degen túsinik qalyptasty… Mine, meniń «Qazaqstandy» alǵash kórgenim osylaı boldy. Óse kele árıne, Qazaqstan týraly túsinigimiz artyp, tanymymyz keńeıdi. Tipti, «qazaq tili» men ádebıetten beretin keıbir muǵalimderimiz Almatydan oqyp kelgender bolyp shyqty. Alystan saǵymdaı bolyp buldyraıtyn Qazaqstannyń áıgili adamdary týraly aqıqat pen ańyzdar da san túske boıalyp, qubylyp jetip jatatyn. Barlyq baspasóz quraldary da bizge bógetsiz kelip turdy. Qazaq jazýshylary Sábıt Muqanov, Muhtar Áýezov, Ǵabıt Músirepov, ánshiler Kúlásh Baıseıitova, Roza Baǵlanova, Ermek Serkebaev jáne t.b. biz eshqashan bóten eldiki dep emes, ózimizdiń aqyn-jazýshylarymyz, ónerpazdarymyz dep tanydyq. Armanymyz bir, asýymyz bıik dep bildik.

– Mektepten keıin qaıda oqy­dyńyz? Mońǵolıa komýnıstik partıa­synyń ortalyq organy – «Únen» (qazaqsha «Shyndyq», KSRO-nyń «Pravdasynyń» ataýy sekildi) gazetine qalaı jumysqa ornalasyp júrsiz?

– Mektep bitirgen soń Ulan-Batyrdyń ýnıversıtetine túsip, jýrnalısıka jáne tarıh fakúltetinde oqydym. Ony qyzyl dıplommen bitirdim. Mońǵol, orys tilderinen basqa aǵylshyn, qytaı tilderin de úırenip, bir kisideı sóıleı biletin halge jettim. Jazý-syzýǵa stýdent kezimnen áýes boldym. Alǵash Muhtar Áýezovtiń «Kókserek» degen áńgimesin mońǵol tiline aýdardym. Osy jumyspen júrgenimde bir kúni qyzyq oqıǵa boldy. Qazir esimi belgili tarıhshy bolǵan ǵalym, mektepti mońǵol tilinde bitirgen Zardyhan Qınaıat menimen qatar, eki kýrs joǵary oqydy. Sol jataqhanadaǵy bólmeme júgirip kelip, mońǵol radıosynan berilip jatqan bir habardy tyńdatty. Áńgime mońǵol ushqyshy Shagdarsúrenniń erligin madaqtaýǵa arnalǵan eken. Onyń Qytaıdan beri ótpek bolǵan Ospan batyrdyń jasaqtaryn bombalaǵany, sóıtip Mońǵolıanyń shekarasyn kúzetýde «jaýdy qyryp salǵany» maqtalyp baıandalýda eken. Osyny estigen soń biz ári namystanyp, ári qazaqty qyrdyq degenge janymyz ashyp, kúıip kettik. Mynaǵan qarsy maqala jazbasaq bular bizdiń bárimizdi «Ospannyń qaldyqtary», «qashqan-pysqan qazaqtar» dep kemsitýin qoımaıdy. Sen soǵan qarsy maqala jaz, men ony mońǵol tiline aýdaryp Ortalyq jas­tar komıtetine shaǵynaıyq, dedi ol. Men oılanyp qaldym, Óıtkeni, qarsy maqala jazsam, mońǵoldyń shekarasyn bekemdemek bolǵan ókimettiń resmı saıasatyna qarsy shyqqan bolmaımyn ba degen oı keldi. Al saıasatqa qarsy shyqsam, «ultshyl» atandyryp oqýdan shyǵaryp jiberýi múmkin. Sondyqtan, qarsylyqty basqa jolmen jasamaq bolyp sheship, 1939-1945 jyldary Keńes Odaǵy qoldaǵan Mońǵol Respýblıkasynyń jaǵynda japondarǵa qarsy soǵysqa qatysqan, ataqty qazaq ushqyshy M.Zaısanovtyń erligi týraly maqala jazyp, ony ortalyq gazetke usynaıyq dedim.

Osy aqylym durys bolyp shyqty, meniń maqalam úlken sensasıa týdyryp, qazaqtan mońǵol jerin qorǵaǵan ushqysh batyr shyqqany, onyń Mońǵolıanyń tórt adamy qatarynda alǵashqy general ataǵyn alǵan adamnyń biri ekendigi jalpaq jurtqa jarıa boldy. «Jaqsydan sharapat» degen emes pe, osy maqalanyń arqasynda men jazǵy praktıkamdy «Únen» gazetinde ótkizý qurmetine ıe boldym. Eldiń batysyndaǵy úsh aımaqqa tilshi bolyp, bir aıda jazǵan-syzǵan dúnıelerimniń bári onyń betine úzdiksiz shyǵyp turdy. Onyń ústine ózim de jaqsy oqyp, ustazdarymnyń kózine túsip júrdim. Bizge «ocherk jazý sheberligi» páninen dáris oqyǵan Mońǵolıa jazýshylar odaǵynyń bastyǵy, halyqaralyq «Lotos» syı­lyǵynyń laýreaty Sodomyn Ýdval hanym da óziniń bir baıandamasynda jýrnalısıka fakúltetinde bolashaǵynan úlken úmit kúttiretin úsh úzdik stýdent oqıdy dep solardyń qatarynda meni de atapty. Mine, osyndaı sebepterdiń arqasynda gazet basshylaryna ábden tanylyp, dıplom alǵan soń Ortalyq komıtettiń sheshimimen «Únen» gazetine qyzmetke turdym. Aıta ketetin jaıt, bul qyzmetke joldamany MHRP Ortalyq komıtetiniń bas hatshysy Iý.Sedenbaldyń óz qolynan aldym. Bul 1966 jyldyń 30 maýsymynda bolǵan oqıǵa edi. Qalyń halqa-mońǵoldardyń qoly zorǵa jetetin osynaý qyzmetke az qazaqtyń arasynan qol jetkizgenim – úlken jetistik qoı dep oılaımyn. Osy qyzmetti men 30 jyl atqaryp, álemniń biraz jerin sharlap shyqtym. Halqynyń jalpy sany sol kezde 1,6 mln. ǵana bolatyn Mońǵolıaǵa 180 myń tırajben taraıtyn «Únen» gazeti eldegi eń basty basylym edi. Ol Mońǵolıanyń barlyq túkpiri ǵana emes, aýdarmamen alys-jaqyn shetelderge de shyǵyp turatyn.

– Joǵarydaǵy bir sózińizde mońǵol basshylyǵy Kreml túshkirse, «járekim» dep otyratynyn aıttyńyz. KOKP-nyń keri kesapattary sizderge de tıip turdy ma?

– Árıne, tek qana bizdikin durys deısińder, tek qana bizdiń jolmen júresińder degen saıasat «sary aıaqqa bal quıyp, sabynan qaraýyl qaraǵandaı» júrgizilip turdy ǵoı. KSRO-da bolǵan barlyq saıası naýqandardyń bári Mońǵolıada aına-qatesiz qaıtalanatyn. Máselen, sizder álipbıdi úsh ret ózgertken bolsańyzdar, bizde de dál solaı boldy. Aqyry kırıllısanyń negizindegi qazirgi mońǵol álipbıin qoldanyp júrmiz. Mundaılar túgil ózimizdiń derbes saıasat ustanǵymyz kelgen barlyq bastamalarymyzdy tamyrynan qyrqyp otyrdy. Mysaly, 1962 jyly Mońǵol Ǵylym akademıasy Shyńǵys hannyń týǵanyna 800 jyl tolýyn atap ótý týraly bastama kóterip, ǵylymı-praktıkalyq konferensıa ótkizgen bolatyn. Týǵan ólkesi Hentıı aımaǵyndaǵy Býrhan haldýn taýynyń baýraıyna eskertkishi ornatylyp, astyna Shyńǵys hannyń: «Qulash denem qulasa qulaı bersin, quraǵan elim qulamasyn» degen sózderin de jazyp qoıǵan edi. Bul mońǵol halqynyń rýhyn kóterip, ulttyq sana-sezimine shoq tastaǵan oqıǵa boldy. Alaıda, bul ister Keńes ókimetiniń ıdeologtaryna unamaı qalypty. Olar Shyńǵys hannyń dúnıejúzine belgili dańqyn kóre almaı, orystan asyp ketkendigine ishterine pyshaq aınalmaı qalsa kerek. Dereý bul isti qatty synap, Shyńǵysqan qanisher, adamzattyń progresin tejegen jaýyz degen maǵynadaǵy solaqaı aıyptaryn tógip berdi. (Dál sol kezde naǵyz qanisher bolǵan ózderiniń Groznyı patshalaryn dáriptep jatqanyn da bilip otyrdyq). Osyndaı syndardyń nátıjesinde MHRP Ortalyq komıtetiniń ıdeologıa jónindegi hatshysy L.Tómórochır jumystan qýylyp, kóptegen ǵalymdar «ultshyldyq» qamytyn kıdi. Biraq osyndaı jaǵdaıdyń ózinde men ǵulama ǵalym bolǵan ustazym, álemniń 16 tilin bilgen, ulty býrát Rınchen Bámbaevtyń bastamasymen «Mońǵoldyń qupıa shejiresin» qazaq tiline aýdaryp, uly jıhanger babamyzdyń dańqyn týǵan halqyma tanystyrǵanymdy óz ómirimdegi úlken jetistiktiń biri dep sanaımyn. Kereı qazaqtyń hany Tuǵyryldyń ony qoldap, ákelik qamqorlyq jasaǵanynyń arqasynda ǵana Shyńǵystyń abyroıy artyp, álemge tanylǵanyn qandastarymyzdyń kóbi alǵash ret osy eńbekten bildi. Sondyqtan da bul eńbekti Qazaqstandaǵy ǵalym baýyrlarymyz ǵana emes, Qytaıda turatyn tarıhshy ǵalym Nyǵmet Myńjanı, Túrkıada turǵan dindar aǵamyz Halıfa Altaıqajy, Germanıada turatyn Hasen Óraltaı túrli joldarmen aldyryp, qazaq, arab, latyn áripterimen tergizip, eselep kóbeıtkenin men artynan bildim.

– Qazir mońǵolıalyqtar Shyńǵys hannyń esimin tipti ishetin araǵy men syrasyna, tartatyn shylymyna deıin beretin bolypty ǵoı…

– Onyńyz ras, osyndaı asyra silteýler uly esimniń qadirin túsirip jiberýi de múmkin. Bul máseleni Mońǵoldyń ortalyq bıligi de bilip otyr. Bir kezde onyń esimin qadirli jerlerge ǵana berý kerektigi týraly sheshim shyǵatyn shyǵar degen úmitim bar.

– Islam aǵa, sizdiń 1967 jyly Mońǵolıaǵa barǵan Sábıt Muqanovtyń qasyna erip, birneshe kún birge bolǵanyńyz jaıly tamasha esteligińizdi «Juldyz» jýrnalynan (№1., 1987 jyl) oqyǵanbyz. Sábeńnen basqa Qazaqstannyń qandaı ataqty adamdarymen aralas-quralas boldyńyz?

– Bárimen deý artyq bolatyn shyǵar, biraq qazaqtyń birshama aımańdaı azamattarymen jaqyn aralasqanymdy maqtanysh kóremin. Álkeı Marǵulanmen alǵash ret 1973 jyly, ol kisi Mońǵolıaǵa kelgen saparynda tanystym. Ol kisi maǵan Mońǵolıadaǵy qazaq tarıhyna qatysty dúnıelerdi jınaı berý týraly tapsyrma bergen edi. Endi ózimniń Qazaqstanǵa alǵash ret qalaı kelgenim týraly aıtyp bereıin. Men Máskeý, Berlın, Praga jáne t.b. álemdik qalalarǵa jıi baryp júrsem de ózimizdiń Almatyǵa jolym túspeı-aq qoıdy. Soǵan ókinip, qashan jol túser eken dep KSRO-ǵa kelgen saıyn ýaıymdap ketetin edim. Aqyry, 1976 jyly bul sapardyń da sáti tústi.

Sosıalısik elderdiń jýrnalıser uıymynyń halyqaralyq ortalyǵy Praga qalasynda bolatyn. Sol qaladaǵy jınalysqa barǵan bir saparymda «Sosıalısik Qazaqstan» gazetiniń sol kezdegi redaktory Sapar Baıjanovpen tanysýdyń sáti tústi. Sol kisi meniń tarıhpen shuǵyldanatynymdy estigen soń ǵylymı baılanys ornatý maqsatymen Qazaq KSR Ǵylym akademıasynan shaqyrtý jibertip, sonyń arqasynda týǵan jerge tabanym tıdi. Alataýdyń baýraıyna men mingen ushaq tómendep kele jatqanda Jaratqanǵa myń da bir shúkirshilik aıtyp, kózimnen jasym shyǵyp ketip edi-aý…

Meni ushaqtan Sh.Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologıa ınstıtýtynyń sol kezdegi dırektory, akademık Aqaı Núsipbekov aǵamyzdyń ózi qarsy aldy. Sodan akademıada, ýnıversıtette basqa da oqý-ǵylym ordalaryndaǵy kezdesýlerde bolyp, qazaqtyń neler bir qasqalary men jaısańdarymen tanysyp, tabaqtas boldym. Meniń úıimde Nurǵısa Tilendıevtiń syılaǵan dombyrasy tur. Bertin barǵanymda Dinmuhammed Qonaev aǵamyzben de tanysyp, úıinde áńgimeleskenim bar. Áńgime barysynda onyń KSRO-nyń Úkimet delegasıasy quramynda 1974 jyly Mońǵolıaǵa kelgenin de eske alǵan edik.

Sol alǵashqy kelgen saparymda «Sosıalısik Qazaqstannyń» redaktory Sapar Baıjanovtyń qabyldaýynda bolyp, onyń tapsyrysymen sol kezdegi jas tilshi, búgingi «Egemen Qazaqstannyń» basshysy Saýytbek Abdrahmanov inim menen suhbat alyp, bas gazetke jarıalaǵan bolatyn. Bul týraly 2010 jyly Baı Ólkege barǵan saparynan keıin «Máńgilik sen qalasyń, saǵynyshym» atty maqalasynda Saýytbektiń ózi de jazdy. («EQ», 28.07.2010 jyl).

Manash Qozybaev, Ábdýalı Qaıdarov jáne t.b. ataqty ǵalym, óner adamdarymen jaqyn tanysyp, dámdes boldym. Búgingi Qazaqstanda men bilmeıtin tarıhshy ǵalym joq desem artyq aıtqandyq emes.

– Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyna baılanysty aıtpaǵym bar degen edińiz, endi sol týraly áńgime qozǵasaq…

– Bul taqyrypta meniń aıtpaǵym ulan-ǵaıyr. Alaıda, sózimdi qysqartyńqyrap, bizdiń halyqtarymyzdyń baǵyna tarıh tartý etip, eldigimizdi saqtaǵan úsh dańqty tulǵaǵa toqtalǵym kelip otyr. Olar Shyńǵys han, Mustafa Kemal Atatúrik jáne Nursultan Nazarbaev.

Mundaı lıderler ǵasyrlar toǵysynda patshalyqtardan ál ketkende, saýsaqpen sanarlyqtaı ǵana bolyp týady. Taǵdyrdyń tálkegimen ákesine ý berip óltirgen tatarlardyń qandy isine qapalanyp, odan kóshken jurtta jalǵyz qalǵan jetimektiń kózin qurtý úshin taıchýýdtardyń qanquıly áreketinen zorǵa qutylyp, áldisi álsizin qurtqan zaman zardabyn tartyp júrip, qar jas­tanyp, muz tósenip júrip azǵana rý-ulystyń basyn qosqan bala Temýdjın 1189 jyly mońǵol týyrlyqtylardyń, 1206 jyly jalpy kóshpendilerdiń ımperıasyn quryp, tarıhta óshpes iz qaldyrdy. Kúnshyǵystan ejelden qyrqysa beretin ata jaýlaryn yǵystyryp, az ǵana mońǵol taıpasyna qol úshin bergen Kereıdiń Tuǵyrul (Van) hany. Jetim Temýdjınge munyń aty osydan bylaı «Jeńis han» bolsyn dep bata bergeni de tarıhı qujattarda dáleldengen derek. Sodan keıin dýaly aýyzdan shyqqan bul sóz «Jeńis han» – «Shyńǵys han» bolyp atalǵannan beri de 8 ǵasyr ótipti. Shyńǵys han týraly álemniń myńǵa jýyq ǵulama ǵalymdary, tarıhshy zertteýshileri úzdiksiz jazýmen keledi. Mońǵol áýletinen basqa Ortalyq Azıada olarmen qanattas ómir súrip, qatarlas ósip-óngen halyqtyń biri – qazaq halqynyń ǵulama ǵalymdary Eýropanyń «Evrosentrızmine», Azıanyń «Kúnzızmine» tótep bergen uly hákim Abaı, ulyq tulǵa Maǵjanǵa deıingi ǵulamalary «Shyńǵysqan – handardyń Hany» dep baǵalasa, ǵulama ǵalym Álkeı Marǵulan: «3000 jyldyq tarıhy bar, 45 rý-taıpadan quralǵan qazaq eli áıgili halyq. Sonyń bir ǵana butaǵy Kereı men Naımandar mońǵoldardan áldeqashan buryn óz memlekettigin qurǵan» dep jazdy.

Shyńǵysqannyń basqa patshalardan artyq ulaǵatty isi – ózara qyrqysqan qalyń taıpalar men rýlardy bir týdyń astyna jınap, handyq quryp, kóshpendilerdiń tuńǵysh memlekettigin qurǵany.

Endigi uly tulǵamyz Mustafa Kemal Atatúrik. Ol da 500 jyl dáýirlegen Osman ımperıasynan ál ketip, «alystaǵy baýyrlar» (Maǵjannyń sózi) derbes el retinde jer betinen joıylýǵa shaq qalǵan alas-qapas kezeńde tarıh sahnasyna shyqty. Ózderinen áldeqaıda myqty jaýlarynyń aldynda bas ımeı, qasqaıa turyp, ulttyń rýhyn kóteretin «Ne ómir, ne ólim!» degen uranmen túrik aǵaıyndardyń namysyn janyp, jaýǵa qarsy kóterip, memleketiniń derbestigin saqtap qaldy jáne aldyńǵy qatarly damý jolyna túsire bildi. Sondyqtan bul adamnyń esimi de ısi túrki halyqtary úshin uly tulǵa degen ataýǵa laıyq.

Úshinshi uly tulǵamyz KSRO-nyń shashylyp qalǵan jurtynan halqynyń rýhyn kóterip, qazaqty dúnıejúzine tanymal el qylǵan Nursultan Nazarbaev.

Qazir Nazarbaev dese Qazaqstan, Qazaqstan dese Nazarbaev bolyp, ajyramas tutas uǵymǵa aınalyp, eldiń dańqy álemniń segiz qıyr shartarabyna tarady. Ǵasyrǵa tatyrlyq ǵajaıyp ister tyndyrǵan Elbasyna sońǵy 25 jyl udaıy Qazaq eli senim júktep, úlken úmit artyp otyr. Elbasynyń bılik basyndaǵy basqa áriptesterinen ereksheligi sonda, ol óz halqy tarıhynyń bilgiri, tarlan tarıhshysy, segiz qyrly, bir syrly bolýynda. Qazaq pen orys halqynyń tarıhy men mádenıetin jetik meńgergen ol osy egiz eldiń sıqyryn da, syrly tilin de maıyn tamyzyp sóılegenine tańdaı qaǵyp tańdanasyń.

N.Nazarbaevtyń aldymen tarıh jylyn jarıalap, artynan Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyn toılaýǵa sheshim qabyldaýynyń astarynda úlken mán bar. «Eýropasentrızmniń» ýymen ýlanǵan shovınıser osynshama ulan-ǵaıyr jerdi mekendegen eldiń ótken tarıhyn burmalap, kóshpendiler degendi kóship-qonýdy ǵana biletin, mádenıetsiz, qyrqysqan qyryq rýly eldiń biri dep túsindirdi. Olardyń adamzat mádenıetine qosqan aıtýly úlesin joqqa shyǵaryp, Eýropa men Amerıka jazý-syzýdyń ne ekenin bilmegen kezde, budan 2200 jyldan astam ýaqyt buryn qytaıdyń aq qorǵanyn salýǵa májbúrlegen kóshpendilerdiń ǵun ımperıasyn, olardan kóp buryn saq taıpasynyń bolǵanyn, olar óz jazý-syzýymen qıssa-dastandarynda qaǵazǵa da, tasqa da qashap jazǵanyn moıyndamady. Budan 15 ǵasyr buryn jarty álemdi baǵyndyrǵan Kók túriktiń bel balasy Kúltegin Bilge men abyz ǵulama Tonykókterdiń túp tórkini qazaq degenge senbegenimen qoımaı, 1206 jyly kóshpendilerdiń uly ımperıasy qurylǵanda sonyń altyn arqaýy úısin, qańly, naıman, kereı, jalaıyr, qońyrat, qypshaq, merkit, sánbı, qaraqıdan sıaqty rý-taıpalardyń bári qazaqtyń erteden beri kele jatqan ulystary ekenin eshqashan elemeı kelgeni ozbyr patshalyqtardyń óreskel saıasatynyń kesiri edi. Azıanyń saıyn dalasy men alyp Altaıdyń baýraıynda 3000 jyldaı ómir keshkende «myń ólip, myń tirilse de» osy ólkede tapjylmaı turǵan qaısar da qaharman halyqty orys pen mánjiden aryltyp jazý qylmys bolyp eseptelgen zamanda qazaqty qor sanap, ózderin zor sanaǵan tarıh tolqyndarynyń qatparynda qandaı zulymdyqtyń jatqanyn Nurekeń jaqsy bilgendikten tarıh jylyn, odan Qazaqtyń tól handyǵynyń 550 jyldyǵyn jarıalaýy úlken suńǵylalyqtyń belgisi edi.

1999 jyly Nursultan Nazarbaev Mońǵolıaǵa ekinshi ret kelgen saparynda Prezıdent Nasagıın Bagabandımen erkin áńgimelesip, barlyǵymyz Ortalyq Azıadan órbigen kıiz týyrlyqty, aǵash ýyqty kóshpendiler áýletimiz, ádet-ǵuryp, salt-sanamyz uqsas, qazaq halqy Joshynyń mavzoleıin 8 ǵasyr búldirmeı, qıratpaı saqtaǵan el degen. Sodan Prezıdent N.Bagabandı Nurekeńdi áýejaıǵa shyǵaryp salǵan jolynda jolaı tarıh ınstıtýtyna kelip, «Mońǵol tarıhyn» dereý jańadan jazýǵa tapsyrma bergenin baspasózder jamyrap jazǵany bar. Asyqqan istiń shalalyǵy bolǵanymen sol dúmpýmen mońǵol tarıhynyń qazaqpen jaqyndyǵy birshama ashyla tústi.

Mine, osyndaı isteri úshin Nursultan Nazarbaevty ulaǵatty joly Shyńǵysqan, Mustafa Kemal Atatúrikten keıingi ǵasyr týdyrǵan zamana perzenti, Qazaqstan ǵana emes jalpy túrki-mońǵol halyqtarynyń tarıhyndaǵy uly tulǵasy dep tarıh paraǵyna altyn árippen jazylýǵa tıisti dep sanaımyn.

– Otbasyńyz týraly da aıta ketseńiz…

– Meniń tórt ul, eki qyzym bar edi. Úlken ulym Baqytjan jáne kempirim Sholpan osy bıyl dúnıeden ótip, zor qaıǵyǵa ushyratyp ketti. Qalǵan uldarymnyń ishinde Baýyrjan bir úlken kompanıanyń basshysy bolyp istep júr, Armanym – memlekettik qyzmette. Kishi ulym Abaı tarıhı Otanyna oralǵan, qazir Almaty qalasyndaǵy tótenshe jaǵdaılar basqarmasynda qyzmet isteıdi. Qyzdarym Nazgúl men Bıbigúlder de otbasylarymen birge tarıhı Otandaryna oralyp, Astana men Kókshetaý qalalarynyń mektepterinde muǵalim bolyp júr. Bári de balaly-shaǵaly, qudaıǵa shúkir, nemere-jıenderim aman-saý ósip keledi. Meniń jolymdy qýyp ǵylym jolyna túsken úlken ulym Baqytjan edi, ol mońǵol ýnıversıtetinde sabaq bergen, sum taǵdar erte alyp ketti. Bizdiń otbasymyz qaıda júrsek te eki elimizdiń de amandyǵyn, alǵa órleýin tilep otyrýdan jańylǵan emespiz.

– Qaıtys bolǵandardyń artynyń qaıyryn bersin. Áńgimeńizge rahmet, aǵa.

Áńgimelesken

Jaqsybaı SAMRAT,

«Egemen Qazaqstan».

"Qamshy " silteıdi