Qazaqstanda alǵashqy AES paıda bolýy múmkin. Onyń qajettiligi týraly másele birneshe ret kóterildi.Bul máselege qatysty jaqtaýshylar da, qarsy shyǵýshylar da bar. Óz kezeginde prezıdent bul másele referendýmda sheshiletinin aıtty.

Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan halqyna Joldaýynda atom energetıkasyn damytý týraly sheshim qabyldaıtynyn málimdedi.

Memleket basshysy óziniń saılaý naýqany kezinde eń mańyzdy strategıalyq máseleler boıynsha referendýmdar ótkizýge ýáde berdi. Al Qazaqstanda atom elektr stansıasynyń qurylysy-bul jalpyhalyqtyq daýys berý arqyly sheshilýi tıis eń mańyzdy aspekt. Prezıdent qazaqstandyqtardyń eń kóp daýys sanyn eskere otyryp, sheshim qabyldanýyn talap etedi. Atom elektr stansıasynyń qurylysy boıynsha qoǵamdyq tyńdaýlar azamattarǵa óz pikirin bildirýge jáne jobanyń taǵdyryna áser etýge múmkindik beredi.

Saıasattanýshy Dına Aıkenova da Qazaqstanda atom elektr stansıasyn salý týraly sheshim jalpyhalyqtyq referendýmda qabyldanýy tıis ekenine senimdi.

"Referendým-belsendi azamattyq ustanymnyń nysany, al referendým taqyryby Konstıtýsıany ózgertý, zań qabyldaý nemese basqa da mańyzdy másele bolýy múmkin. "Habarlaý kerek nárse" – latyn tilinen aýdarǵanda referendum. Ol ulttyq, aımaqtyq nemese jergilikti deńgeıde ótkiziledi. 1793 jyldan beri álemde 1500-den astam referendým ótti. Kóbinese olar erik – jigerdiń osy túrimen aınalysatyn elder arasynda ótkizildi-Italıa, Fransıa, Ispanıa, AQSH, Danıa, Ulybrıtanıa, Kosta-Rıka, biraq Shveısarıa sózsiz kóshbasshy boldy. Referendýmnyń otany Shveısarıada 200 jylǵa jýyq ýaqyt ishinde 521 daýys berý ótti. Olardyń bir bóligi mindetti, bir bóligi mindetti emes. Eger mindetti referendýmda Konstıtýsıadaǵy jáne búkil aýmaqtaǵy ózgerister sıaqty mańyzdy máseleler qaralsa, onda fakúltatıv zańnyń qabyldanýyn joıyp, eldiń bir bóliginde ǵana júrgizilýi múmkin,-dep atap ótti saıasattanýshy, PhD, id-zertteý zertteý ortalyǵynyń dırektory Dına Maratqyzy.

Saıasattanýshynyń aıtýynsha, referendým azamattardy mańyzdy memlekettik isti sheshýge tartýǵa múmkindik beredi jáne árbir saılaýshy osy mindetke jeke shaqyrylady.

Bul jaǵdaıda saılaýshy jaýap berýi kerek suraqtyń tujyrymdamasyn aldyn-ala biledi.

"Jaýaptar óte shekteýli: "qarsy", "qarsy", "qalys qaldy". Referendým-barlyǵyna mańyzdy másele boıynsha daýys berý. Saılaý da daýys berý bolyp tabylady, biraq partıa nemese jeke kandıdat úshin. Bul salystyrýda referendým odan da mańyzdy, óıtkeni bizde ol jalpyulttyq, ıaǵnı Qazaqstannyń barlyq azamattarynyń ómirine áser etedi",  deıdi Dına Maratqyzy.

Qazaqstan tarıhyna úńilsek jıi referendým jasaıtyn elge uqsamaıdy. Buǵan deıin tarıhta úsh referendým ǵana boldy, dep jalǵastyrady maman. Eki ret – 1995 jyly, bireýi-2022 jyly.

Zańǵa sáıkes, "Respýblıkalyq referendým-Konstıtýsıanyń, konstıtýsıalyq zańdardyń, zańdardyń jáne Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik ómiriniń ózge de asa mańyzdy máseleleri boıynsha sheshimderdiń jobalary boıynsha jalpyhalyqtyq daýys berý". Referendým taǵaıyndaý týraly bastama Prezıdentke, májiliske, QR Úkimetine ne barlyq óńirler atynan teń úleste ókildik etetin keminde 200 000 QR azamattarynan turatyn topqa tıesili.

2023 jyldyń qyrkúıeginde Memleket basshysy halyqqa Joldaýynda atom elektr stansıasyn salý nemese salýdan bas tartý týraly sheshim elimizdiń bolashaǵyna qatysty óte mańyzdy másele ekenin aıtty. Al referendým aldynda qoǵamdyq tyńdaýlar men talqylaýlardy jalǵastyrý qajet.

Atom elektr stansıasyn salý máselesi boıynsha alǵashqy qoǵamdyq tyńdaý 2023 jylǵy 22 tamyzda Almaty oblysy Úlken aýylynda ótti. Eger biz jergilikti turǵyndardyń pikirine nazar aýdaratyn bolsaq, onda olar jumys oryndaryn qurý jáne ınfraqurylymdy jaqsartý úshin atom elektr stansıalaryn salýǵa kelisti. Teris ustanymdy negizinen aýyl aýmaǵynda turmaıtyn ekologtar men azamattyq belsendiler qabyldady.

"Qazaqstan jurtshylyǵy úsh lagerge bólindi. Bir bóligi atom elektr stansıasyn salý ekonomıkalyq turǵydan tıimdi jáne tipti qaýipsiz dep sanaıdy. Ekinshi top Semeı polıgonynyń úlgisi boıynsha qorshaǵan orta men azamattardyń densaýlyǵy úshin yqtımal táýekelderdi baǵalaıdy. Úshinshisi, eń aldymen, eń kóp, barlyq núanstardy bilmegendikten, pozısıa týraly sheshim qabyldaǵan joq. Dál osy maqsatta qazir belsendi qoǵamdyq tyńdaýlar ótkizilip, Atom energıasy boıynsha otandyq jáne sheteldik sarapshylardyń belsendi baǵalaýy usynylýy tıis. Qazaqstanda Ulttyq ıadrolyq ortalyq, ıadrolyq fızıka ınstıtýty, ıadrolyq tehnologıalar parki jumys isteıdi, birqatar úkimettik emes uıymdar – "Qazaqstannyń ıadrolyq qoǵamy" qaýymdastyǵy, Qazaqstandyq fızıkalyq qoǵam bar".

Saıasattanýshynyń aıtýynsha, qazaqstandyq sarapshylar 2000-shy jyldardyń basynan bastap beıbit atomnyń damýyn mezgil-mezgil qorǵap, iske asyrylǵan jobalarǵa súıene otyryp, ornalasý oryndaryn usynady. Mysaly, Almaty mańyndaǵy Alataý kentinde 50 jylǵa jýyq ýaqyt boıy jer asty sýmen qamtamasyz etiletin VVR-K zertteý reaktory (qazaqstandyq sý-sý reaktory) jumys isteıdi, sondaı-aq kentti sýmen qamtamasyz etedi. Kýrchatovta taǵy eki reaktor ornalasqan. Qazaqstanda zertteý tájirıbesi men sarapshylardyń ustanymdary bar.

"Referendým ony taǵaıyndaý týraly sheshim qabyldanǵan kúnnen bastap bir aıdan erte emes jáne úsh aıdan keshiktirilmeıtin merzimde ótkiziledi. Memleket basshysy jalpyulttyq referendýmnyń naqty kúnin ataǵan joq jáne daýys berý osy jyldyń jazynda ótkizilýi múmkin. Osy faktordy eskere otyryp, aqparattyq keńistikte keıbir "shaıqastar" bolmaıdy, al azamattar bul máseleni umytyp ketýi múmkin. Biraq, árıne, atom elektr stansıasynyń qurylysy halyqtyń, ásirese jastar arasynda qatty reaksıany týdyrady, óıtkeni bul 2000 jyldan keıin týylǵan dybystyq sıgnaldardyń urpaǵy qorshaǵan ortanyń jaǵdaıy men bolashaǵy úshin kóbirek alańdaıdy".

Bul rette, eger daýys berýge referendýmǵa qatysýǵa quqyǵy bar azamattardyń jartysynan astamy qatyssa, referendým ótkizildi dep esepteletinin este ustaǵan jón.

"Qazaqstannyń basqa elderge ýran, AES úshin otyn jetkizý boıynsha kóshbasshylyq ustanymyn jáne búkil el boıynsha JEO-men apatty jaǵdaıdy eskere otyryp, taza Atom energıasy durys qurylǵan tehnologıalyq prosester men qaýipsizdikti qamtamasyz etý shartymen ekonomıkalyq tıimdi bola alady. Ókinishke oraı, Chernobyl men Fýkýsıma isiniń saldary álemdegi ekologıalyq jaǵdaıǵa keri áserin tıgizýde. Bul máseleni qaraý kezinde ıadrolyq fızıkterdiń, qurylys mamandarynyń keńeıtilgen saraptamalyq baǵalaýy, sondaı – aq tehnologıalar men zańdardyń saqtalýy mańyzdy",  dedi saıasattanýshy.

Aıta keteıik, Qazaqstannyń Energetıka mınıstrliginiń derekteri boıynsha 2035 jylǵa deıin óz aýmaǵynda atom qýatyn 2,4 GVt-qa kóterý josparlanýda.